Një pikë kyçe në shkrimin e Jabanxhiut, që e kish kapur mirë një nga komentuesit te shkrimi i Gjekmarkajt dje në Panorama dhe që meriton të debatohet: a janë Islami dhe komunizmi pjesë e identitetit historik dhe të sotëm shqiptar, apo duhen trajtuar si “mish i huaj” ose, më keq akoma, si sëmundje ngjitëse që shqiptarëve u erdhën nga jashtë?
Kjo pyetje nuk ngrihet në zbrazëti, por në kontekstin e komenteve, përsiatjeve dhe zhbirimeve që shoqëruan vizitën e tanishme të Papës dhe rigjallërimin e debatit për përkatësinë europiane të shqiptarëve.
E lidhur me të është edhe pyetja tjetër, nëse edhe vetë krishterimi – i cili në këto troje është gjithashtu “i ardhur” – do të konsiderohet apo jo si pjesë e esencës shqiptare.
Këtu ka një të vërtetë, besoj unë, dhe një rrejshmëri (fallacy); e vërteta është se krishterimi erdhi në këto troje para se të formohej identiteti shqiptar si i ndryshëm nga ai parashqiptar (të themi, ilir); prandaj shqiptarët u formuan si të tillë duke qenë edhe të krishterë; rrejshmëria ka të bëjë, përkundrazi, me idenë e pavërtetuar se një tipar identitar i vjetër ose konstitutiv është më “esencial” se një tipar i bashkëngjitur më vonë.
Mirëpo njëlloj mund të argumentohet e kundërta – se Islami dhe komunizmi, duke qenë prurje më të vona, janë edhe më të pranishme në vetëdijen kolektive të shqiptarëve si komb, sesa karakteristika më të vjetra, të cilat i marrim zakonisht për të mirëqena.
Nuk ka pse të humbim kohë me sofizma si këto – sa kohë që identitetet janë dinamike dhe shpesh përftohen si kombinime tiparesh. Shpesh dëgjojmë të thuhet – dhe jo pa të drejtë – se shoqëria shqiptare sot është produkt i 50 vjetëve indoktrinim komunist, ekonomi socialiste dhe shtet totalitar; dhe në këtë kuptim, ky dëm i pashembullt nuk mund të shlyhet duke e kruar komunizmin nga fasada e shqiptarisë; as duke e ri-lyer këtë fasadë me bojëra të modës. (Një diskurs analog mund sillet, natyrisht, për Islamin.)
Në fakt, edhe përvoja e këtyre 25 vjetëve e ka treguar se problemet dhe plagët e trashëguara nga periudha komuniste nuk mund të shlyhen duke u kthyer mbrapa në kalendar; meqë është absurde të pretendosh se po “ndërton” kapitalizmin, njëlloj siç ndërtoje komunizmin dje.
Nga ana tjetër, Islami vërtet ka ardhur ndër shqiptarët kryesisht nëpërmjet konvertimit; por është karakteristikë e feve që të përhapen kështu; dhe në rastin e shqiptarëve nuk duhet të gabohemi dhe të kujtojmë se ne të sotmit jemi vazhdim besnik i shqiptarëve (arbërve) të krishterë të shekujve XIV-XV, por pjesërisht të konvertuar në Islam. Ky esencializëm naiv vështirë të pranohet madje edhe kur rrëfehet në ndonjë roman ose vjershë. Historia tregon, përkundrazi, se një pjesë e mirë e atyre shqiptarëve (arbërve) që u konvertuan, e bënë këtë meqë identiteti i tyre i krishterë ishte relativisht i dobët, dhe gjithsesi jo aq pjesë konstitutive e identitetit të tyre etnik sa edhe, të themi, gjuha ose gjeografia. Me pushtimin osman, përbërësi i krishterë në identitetin shqiptar hyri në krizë – çka e tregon, mes të tjerash, zhbërja e kujtesës historike dhe, veçanërisht, ndërrimi i emrit etnik (nga arbër në shqiptar).
Dëshira e elitave tona, për të qenë pjesë e elitave europiane të mirëfillta, projektohet kështu në histori dhe përfundon e transformuar në paragjykimin esencialist të shqiptarit “të krishterë” (tani vonë edhe “katolik”), të cilit i janë ngjitur, si të ishin sëmundje bakteriale, më parë Islami dhe më pas komunizmi; dhe që tani ka shansin të shërohet, duke marrë antibiotikët përkatës. Edhe pse kushdo është i lirë që të përqafojë një fe të re, madje edhe duke e quajtur si “fenë e të parëve”, kjo nuk mund të sjellë, si me magji, zëvendësimin e identiteteve kolektive. Madje përkundrazi, e gjithë kjo lojë me identitetet dhe tregti me flamujt, është gjithashtu simptomë e trashëgimisë totalitare komuniste, sikurse është simptomë e një identiteti kombëtar tonin, realisht të themeluar sa mbi shumësinë aq edhe mbi indiferencën fetare.
Unë ende shpresoj që fetë – në Shqipëri – të jenë sa më pak të pranishme në jetën publike dhe sidomos politike, dhe sa më shumë të pranishme në jetën private dhe individuale të qytetarëve; por jam i vetëdijshëm se kjo shpresë e imja është edhe ajo produkt i identitetit tim, si qytetar i rritur dhe i formuar shoqërisht dhe kulturorisht në një mjedis të pafe (të lirë nga fetë). Nga ana tjetër, e shpresoj këtë, sepse besoj se fe të tilla si Krishterimi dhe Islami, të praktikuara aktivisht dhe me përkushtim, nuk mund të bashkëjetojnë veçse duke iu shmangur njëra-tjetrës, së paku në publik; ose duke e reduktuar veprimtarinë e tyre në rituale dhe festivale folklorike pa ndonjë domethënie metafizike.
Por kjo do të thotë edhe se Shqipëria nuk mund të trokasë në dyert e Europës duke u hequr si e krishterë; dhe aq më pak si martire e krishterë. Kjo farë prozopopeje, e bukur në vetvete, nuk përkon me realitetin dhe kam frikë se atë nuk e besojnë as ata që e formulojnë dhe e recitojnë në publik. Shteti totalitar vërtet i persekutoi me ashpërsi të madhe katolikët, më shumë dhe më fort se çdo komunitet tjetër fetar në Shqipëri; por le të mos harrojmë se dhuna totalitare drejtohej ndaj të gjithë shqiptarëve, pa dallim feje dhe krahine; dhe se viktimat e regjimit totalitar janë, para së gjithash, viktima të dhunës politike.
Kjo dhunë vërtet u zbatua sipas modeleve të ofruara më parë nga Jugosllavia e Titos dhe më pas nga Bashkimi Sovjetik i Stalinit; por komunizmi shqiptar i pati rrënjët në Perëndim po aq sa edhe në Lindje; dhe se trajtat brutale që mori diktatura totalitare komuniste në Shqipëri, nën Enver Hoxhën, ishin edhe produkt i historisë specifike të Shqipërisë, përfshi këtu edhe historinë e identitetit shqiptar në shekuj dhe faktin që shqiptarët kishin qenë, deri pak kohë më parë, nënshtetas të një Perandorie si ajo otomania.
Përndryshe, deri më sot kryesisht kemi marrë vesh dëshirat e elitave shqiptare – atyre me pushtet dhe atyre pa pushtet; që janë, në fakt, produkt i vizioneve iluministe të Rilindjes dhe instinkteve komuniste, me pak salcë europiane. Për fat të keq, vullnetet e elitave mirëfilli religjioze po shprehen – me përjashtimet e duhura – kryesisht në lëmin identitar dhe në përpjekjet për t’u hapur vend grupeve dhe coteries-ve përkatëse. Një diskurs ideologjik mirëfilli i krishterë, ose mirëfilli mysliman – gjithnjë me përjashtimet e duhura – ende nuk është shfaqur plotësisht në kulturën tonë publike (le të mos ngatërrohemi dhe t’i kujtojmë për të tilla elukubracione si ato të Gjekmarkajt); dhe kjo mangësi është do të thoja katastrofike, sidomos për një shoqëri si e jona që, po të gjykojmë nga përrallat që ia rrëfen vetes, mbetet e obseduar nga temat e përkatësisë dhe të historisë fetare.
Ne fakt acarimi dhe habia e avokateve te tezes se rikthimit tek “feja e te pareve” qendron pikerisht ne faktin se edhe pse kane kaluar tashme dekada qe shqiptaret proklamojne veten si evropiane dhe prape se prape nuk ka konvertim masiv ne krishterim. Nese Islami do te ishte vertet dicka e huaj per shqiptaret ata do te kishin vrapuar te ktheheshin ne te krishtere pa nje pa dy. Jo se konvertime nuk ka. Mirepo ato nuk jane masive dhe jane me shume drejt kahut protestant te Krishterimit sesa drejt krahut katolik. Per te mos permendur edhe ekzistencenen e konvertimeve nga te krishtere ne muslimane.
Kjo panorame (e thjeshtezuar natyrisht) eshte tregues se populli nuk e barazon Krishterimin dhe me specifikisht Katolicizmin me te qenit perendimor ashtu sikur e ben nje grusht njerezish me pushtet politik dhe mediatik te cilet fatkeqesisht zhurrmen e kane te madhe por argumentet te vogla. Madje ky grusht njerezish, ashtu sic permendet ne artikull por edhe tek nje koment tek tema e meparshme, as vete nuk i beson kete teori. Gjithashtu eshte tregues se ka dicka shume resiztuese tek Islami, jo dhe aq si identitet por me teper si ide e si fe, gje qe i ben njerezit te mos heqin dore ose te mos ndjejne nevojen per te hequr dore nga ai. Ne fakt sot muslimanet praktikante ne Shqiperi nuk kane prioritet ceshtjen e identitetit. Tek kjo ceshtje ata shtyhen vazhdimisht nga jashte dhe vihen nen presion per te pasur pergjigje. Duket sikur ceshtja e identitetit shtyhet me teper nga te krishteret te cilet perceptojne se kane aty nje avantazh. Ndersa per muslimanet shqiptare ceshtja e identitetit eshte e nje rendesie sekondare (separi eshte mesazhi i fese se tyre). Acarimi i nje muslimani shqiptar vjen nga fakti se tjetri nuk denjon te flase me te per gjene kryesore (parimet e fese) por per ceshtje sekondare (ate te identitetit). Madje ai vihet ne pozite te kthej nje pergjigje dhe perpelitet sepse pyetjet per kete ceshtje jane me spec (loaded).
Ketu ka dhe nje paradoks te vogel. Muslimani shqiptar eshte autokton ne Evrope. Ai nuk eshte i ardhur si emigrantet nga Lindja e Aferme dhe Veriu i Afrikes. Si i tille ai nuk e ka vrare shume mendjen per ceshtjen e identitetit. Aq me teper qe ai ka jetuar nen Perandorine Otomane ku kane qene shumice. Pra identiteit i ka ardhur natyrshem. Sot ai sebashku me muslimanet sllave (Bosnje, Serbi e Bullgari), e gjen veten pakice ne Evrope ne nje rend te ri. Por sidoqofte nje pakice autoktone, ashtu sic ishte dhe eshte brenda etnise shqiptare pakica e krishtere. Ndersa pakica e krishtere mundohet te perdore Evropen sepse vetem nen petkun e Evropes nuk ngelet me pakice. Kjo i jep ne njefare menyre avantazhin (upperhand). Mirepo kjo eshte nje perqasje me teper politike sesa fetare. Ne kete pike bie dakort me Xhaxhain se fete ne Shqiperi duhet t’i qendrojne sa me larg politikes jo vetem ngushtesisht por edhe si akrobaci te ketij llloji qe permenda me siper. Ndersa kam tjeter mendim persa i perket sferes sociale. Madje mendoj se nese shoqeria shqiptare eshte kaq e korruptuar, rol te rendesishem ka mungesa e fese ne aspektin social. Nese fene do ta leme ne hije e do ta kthejme ne nje objekt muzeal, atehere asaj nuk mund ti kerkojme as me shume e as me pak ate qe mund t’i kerkojme nje elementi dekorativ.
Kemi te bejme me lufte imazhi, meqenese imazhi si vend myslyman ka marre dhene ne Europe (kur ne Europe thuhet vend myslyman, nenkuptohet vend taleban ose ne talebanizim e siper), atehere kunderpergjigja me e mire eshte martirizimi i te krishtereve katolike dhe esenca e krishtere.
Kjo eshte thjesht per konsum te jashtem, nuk shoh domosdoshmerine e debatit te brendshem.
Gjithsesi, nuk mund te flitet per rendesi te madhe ne identitet te 50-100 vjeteve te fundit, sipas teorise se identitetit dinamik, ne zhvillim intensiv, dhe te mos verejme se Islami ka humbur shume me teper peshen specifike ne krahasim me krishterimin. Jo vetem kaq por nqs identitetet i duam kaq dinamike, atehere asgje nuk do na pengoje te gjykojme se ne e bejme identitetin tone brenda nje jete, keshtu qe mund te kthehemi te gjithe ne katolike e protestante, ne menyre qe te jemi me te ngjashem me llafi qe bie, gjermanet.
Mandej dikush mund te nxjerre nga senduku Weberin dhe etiken protestante, qe te justifikoje nje qendrim te ngjashem.
Nqs do ta merrnim per te vertete kete teori, ne menyre racionale do te mberrinim tek fakti, qe ne kete bote te sotme te trazuar huntingtoniane, meqe duam Europen na leverdis te behemi te katolike e protestante (me siguri s’kemi asnje plus nga imazhi islamik, sepse ne masa te gjera europiane myslyman po katalogohet ne taleban e xhihadist). Diskriminimi fillon me:
– Jam myslyman
– Ah !
Ose:
– Jam myslyman
– Kam pasur nje koleg myslyman, ishte njeri shume i mire!
Ne te vertete, ne 102 vjet pushteti politik ka qene per 95 vjet ne duart e udheheqesve formalisht myslymane, qe nga Ismaili e Esat Pasha te Zogu, Enveri, Aliaj e Sala, kemi 6 muaj Nolin e nja 6 vjet Nanon e Majkon, qe jane ortodokse, e as edhe nje katolik, po te mos e llogarisim Ramen te tille (duhet te jesh shume ironik ta quash katolik).
Pra, pushteti politik ka qene ne duart e udheheqesve formalisht myslymane per 94% te kohes ne nje kohe qe myslymanet jane tradicionalisht vetem 2/3.
Katoliket nderkaq s’kane asnje udheheqes nga komuniteti i tyre, madje as figura kryeministrore e presidenciale, nga ato te dores se dyte, sa per imazh.
Sigurisht, qe pesha specifike e myslymaneve ne pushtetin politik ka rene ne krahasim me periudhen turke, por shume larg asaj qe shikojme nepermjet teorise se identitetit dinamik.
Nderkaq, sikur te mos mjaftonte pesha specifike ne pushtetin politik, kemi padyshim nje ngritje te hatashme, njekohesisht fiziologjike, te elementit formalisht myslyman ne pushtetin kulturor, dikur domen i elementit te krishtere,
Ne kuptimin kombetar nuk mund te behet lidhja fetare, por ama nqs do e merrnim dukurine te lidhur me komunitetet krahinore qe kane pasur pushtetin, atehere lidhja fetare domosdo vlen. Labi, matjani, tironci, gjirokastriti qytetar e me radhe identifikohen si te tille edhe fetarisht. Do te shihej jo si bashkekrahinor safi nje i krishtere e logjikisht do hiqte picirr per te arritur autoritetin e mjaftueshem per te pasur lideshipin krahinor, i cili mandej perkthehet ne lidership kombetar.
Me kete arsyetim dua te them se ana e erret qe lidhet me pushtetin eshte shume e veshtire te lejoje ndryshime radikale ne kohe te shkurter, sepse ka shume ekuilibra e ndryshore ne loje. Islami kishte pushtetin ne kohen e turkut dhe jo rastesisht ndikoi ne konfigurimin e pushtetit ne keto 102 vjet pavaresi.
Nderkaq, katoliket s’kane fituar asnjehere bingon, madje as linjen, sado qe jane tradicionalisht 10-11%.
Nje zhvendosje identitare e qellimshme drejt katolicizmit dhe protestanizmit sipas teorise se identitetit dinamik, te cilin e imagjinojme e pastaj jetesojme sipas perngjasimit te se imagjinuares, do t’i jepte pushtetin komunitetit katolik dhe kjo eshte e mjaftueshme qe zhvendosja identitare te hidhet poshte e te mbrohet me koncepte te tjere, si liria e besimit, identiteti historik, rrenjet e dhemballet e individit e me radhe, gjera qe ne te vertete nuk kane pike rendesie ne jeten e qytetarit te sotem, i cili ka harruar edhe se nga cili fshat ishte gjyshi apo stergjyshi i tij ( ndokush i mban mend emrin ), perveçse nese i duhet per politike apo per te futur mik.
Xhaxha meqë i ke hyrë subjektit të vështirë të identiteteve kollektive dhe po përmend arbërit e shekujve XIV-XV, – a e krijon dot një kategori ku të hyj bashkë me Gjon Kastriotin i cili e ka ndëruar fenë nja 4 a 5 herë, sipas aleancave që lidhte me Venedikun, mbretëritë serbe dhe Turqinë. Dhe me ata malësorët e krishterë analfabetë të shekujve XVI-XVIII që e dinin se ishin katolikë por nuk e dinin se kush ishte Krishti, dhe që sado t’jua shpjegoje preferonin Kanunin mbi gjithë komoditetin e jetës së ardhme në parajsë dhe mësimet e krishtera. Dhe me ata ushtarët myslimanë shqiptarë të shekullit XIX që nuk pranonin të luteshin në gjunjë pasi këtë e konsideronin si cënim të dinjitetit; dhe bashkë me ty që po shkruan “Unë ende shpresoj që fetë – në Shqipëri – të jenë sa më pak të pranishme në jetën publike dhe sidomos politike, dhe sa më shumë të pranishme në jetën private dhe individuale të qytetarëve”
Dhe pastaj mi hiq pak të gjithë këta te tjerët që këto 20 vitet e fundit përdorin fjalën e freskët « piskop » dhe përpiqen ta justifikojnë me çdo lloj broçkulle dhe mashtrojnë sa 100 nastradina bashkë. Pastaj ata të tjerët që kur ha bukë në drekë me dritaren hapur, kudo të ndodhem në Shqipëri, më ulërijnë në vesh arabisht e njëkohësisht ankohen se nuk kanë xhami. Se me këta më ndan një hendek aq i madh sa jam i sigurtë se më shumë mund të identifikohem me një francez apo turk që nuk beson çdo fjali të mitologjive abrahamike, apo të paktën nuk e tepron me nastradinllëkun dhe prokselitizmin.
Pak po më intereson nëse këtë kategori e quan shqiptare, arbëre, epiriote, maqedone, gege, kosovare, arbëreshe, toske, çame, labe …
Me duket se po hidhemi dege me dege e po bejme tym kot se koti.
I gjithe ky diskutim e mori shkasin nga vizita e Papes dhe menyra sesi u prit ai nga Edi Rama.
Qe te mos humbasim ne akrobaci sofiste le t’i marrim gjerat konkretisht:
1. Identiteti fetar i shqiptareve:
Ne nje replike te ketyre diteve te fundit qe mund ta lexoni ketu:
http://www.panorama.com.al/2014/09/21/nje-replike-miqesore-me-fatos-lubonjen/
Blendi Kajsiu vinte re me te drejte se kete çeshje e kane ngritur gjithmone intelektualet ateiste dhe jo qarqet fetare. Jane gjithmone intelektualet ateiste qe flasin per çeshtje fetare, qe u fryjne ureve te perçarjes fetare, qe shohin armiq te kombit te fshehur mes komuniteteve fetare.
Edhe Xha Xhai qe flet per identitetin fetar te shqiptareve, e pranon vete se eshte rritur ne nje mjedis jofetar, se nuk ka asnje lidhje shpirterore me fene. Une ve bast se nuk ka hyre kurre te lutet ne xhami a ne kishe, nuk e ka idene se çdo te thote ta jetosh besimin fetar. Ai vete ka asnje identitet fetar, e megjithate i jep te drejte vetes te flase ne emer te atyre shqiptareve qe supozohet se e kane nje identitet fetar. Mua kjo me duket absurde!
E verteta eshte se, pertej rezultateve te censusit qe nuk i besoi askush, si Xha Xhai jane shumica e shqiptareve. Pavaresisht nga nje perkatesi e vagullt dhe e larget fetare, shumica prej nesh nuk e kane nje identitet fetar. Nje pjese e mire e atyre qe deklarohen si katolike ne Shqiperi nuk jane te pagezuar vete, nuk kane pagezuar femijet, nuk shkelin ne dere te kishes as te dielen, nuk kane lexuar kurre biblen e nuk dine te thone as nje “Ati yne”. Pale pastaj te jene rrefyer ndonjehere ne kishe! E njejta gje vlen edhe per shumicen e atyre qe deklarohen si ortodokse. Ndersa “myslimanet” jane me keq akoma. Shqiptaret besimtare qe kane nje identitet fetar, te çfaredo feje, jane nje pakice absolute. Duke mos qene shumice ata nuk mund te jene perfaqesues te identitetit fetar te kombit. Ata perfaqesojne vetem veten e tyre.
2. Identiteti europian i shqiptareve:
Edi Rama, duke folur si politikan, shqiptoi politikisht nje prirje te vjeter te shqiptareve per t’u ndier si europiane, per te qene europiane, per t’u bere europiane e se fundi, per t’u bere edhe politikisht pjese e komunitetit europian. Shqiptaret duan te hyjne ne Europen politike, jo per te genjyer Europen, por se realisht duan te jene europiane. Europa eshte ideali i tyre.
Xha Xhai thote: “Shqipëria nuk mund të trokasë në dyert e Europës duke u hequr si e krishterë; dhe aq më pak si martire e krishterë”.
E kush ka thene ndonjehere se Shqiperia eshte e krishtere? Me sillni nje citim te vetem te cilitdo ku thuhet se Shqiperia eshte e krishtere. Ku e ka lexuar Xha Xhai kete? Edi Rama tha: “Shqiperia eshte nje vend europian me qytetare myslimane dhe te krishtere”. A tha te verteten? Jo! genjeu! Shqiperia eshte nje vend ku shumica e qytetareve nuk ka asnje identitet fetar. Pakica jane qytetare myslimane dhe te krishtere. Por ai nuk u perpoq ta paraqiste Shqiperine si vend te krishtere. Eshte normale qe gjate vizites se kreut te kishes katolike te fliste per katoliket shqiptare. Apo mos duhet te fliste per bektashinjte?
Pse i vari fotografite e martireve katolike ne bulevard? E pse te mos i varte? A nuk u martirizuan ata vertet per hir te besimit? Qenka turp te permendim dhe te nderojme martiret tane? U dashka t’i fshehim e te mos i zeme ngoje sepse ata nuk na perfaqesokan si komb?
Tek e fundit, askush nuk ka nevoje te deklarohet i krishtere per te qene europian, per sa kohe qe edhe dokumentet themeluese te Europes politike nuk bejne fjale per identitete dhe rrenje te krishtera.
3. Identiteti komunist i shqiptareve:
Edhe ketu me duhet te pyes: kush e ka mohuar ndonjehere historine komuniste te Shqiperise? E ç’lidhje ka kjo me identitetin europian? Gjysma e Europes ka pasur pervoja historike totalitare, komuniste, fashiste e naziste. Edhe ne patem komunizmin. E ç’del nga kjo? A mos jane gjermanet me pak europiane se francezet?
Se fundi, Xha Xhai thote: “Një diskurs ideologjik mirëfilli i krishterë, ose mirëfilli mysliman … ende nuk është shfaqur plotësisht në kulturën tonë publike …; dhe kjo mangësi është do të thoja katastrofike”.
Kete sinqerisht nuk e kuptoj. Ç’do te thote “diskurs ideologjik mirefilli i krishtere ose mirefilli mysliman”? Perveç diskursit ideologjik te Ajatollah Komeinit, a mund te me sjelle kush ndonje shembull te nje diskursi ideologjik fetar te zhvilluar ne ndonje vend tjeter europian? Ç’do te thote qe kjo mangesi qenka katastrofike?
Relapso, po të përgjigjem për disa nga çështjet që ngre, ndoshta jo për të gjitha.
Pyet:
Dhe vazhdon pastaj me disa pyetje të tjera, shumë dramatike (duke sjellë në muhabet edhe… Ajatollah Khomein-in: më javash, të lutem). Në fakt, unë kisha parasysh një diskurs si ai i Osservatore Romano, në Itali, jo vetëm për nga artikulimi, por edhe për nga ndikimi në shoqërinë italiane.
Pyet:
Në fakt, dëgjohet shpesh teza se komunizmi i erdhi Shqipërisë nga “Lindja”. E kotë të tregoj me gisht tani – kushedi do t’i vijë kësaj radha për ndonjë shkrim.
Pyet:
Është thënë se krishterimi është “feja e të parëve”, brenda një diskursi esencialist, ku i jepet përparësi së vjetrës. Një e vërtetë historike shndërrohet në një tezë ideologjike të diskutueshme.
Pyet:
Dhe pastaj vazhdon me një shtjellim provokues:
Këtu ke bërë një lëmsh, ngaqë ke folur në mënyrë histerike. Martirët ti i nderon kushedi si të fesë katolike; unë i nderoj, para së gjithash, si viktima të dhunës komuniste, por edhe i admiroj për shkëlqimin e virtytit. Le të mësohemi t’i nderojmë për arsye të ndryshme.
Pyet:
Po ky nuk është argument (ose më mirë, këtë lloj argumenti kam dëgjuar t’ua përmendin peshkopëve katolikë, kur këta shqiptohen për abortin). Mua më ka qëlluar të flas edhe për gratë, bie fjala; edhe pse nuk jam grua. Dhe, në fakt, unë nuk kam nevojë ta përjetoj fenë së brendshmi, për të folur për identitetin fetar të tjetrit – sepse unë me këtë Tjetër jap e marr, në jetën time të përditshme! Dhe në fakt, qëllon që ky Tjetër ka ide shumë të përcaktuara, për identitetin tim si afetar; madje di edhe rrethin e ferrit se ku do të shkoj, pas vdekjes!
Natyrisht, unë s’e shoh si ndonjë meritë timen këtë, sepse nuk është se i jam larguar fesë me vetëdijen time; por më ka qëlluar të rritem në një mjedis afetar dhe, më pas, nuk e kam ndier nevojën për t’iu afruar ndonjë feje. Nuk e bëj dot si disa të tjerë, të cilët janë pagëzuar, ose (më rrallë) kanë përqafuar Islamin, thjesht për të përfituar – sipas traditës sonë kombëtare. Megjithatë, ka disa kontekste, si ai i marrëdhënieve ndërfetare, ku edhe fjala ime – ose të them fjala jonë, pa çka se nuk po flas në emër të ndonjë grupi – duhet dëgjuar; si fjalë e një pale asnjanëse. Sepse nuk mund të jesh i krishterë, le ta pranojmë, pa qenë i bindur se ai tjetri, myslimani, e ka gabim. Dhe nuk mund të jesh mysliman, pa e vështruar atë tjetrin, të krishterin, si njëlloj në gabim. Dhe që dy komunitete të mëdha ta konsiderojnë njëra-tjetrën në gabim dhe, gjithsesi, të bashkëjetojnë në paqe mes tyre, kjo nuk mund të arrihet duke i rrëfyer vetes përralla të tipit “ne shqiptarët gjithmonë në shekuj…” Përkundrazi, një laik si unë dhe si shumë të tjerë, pavarësisht mangësive që mund të kemi në planin shpirtëror dhe etik (nga pikëpamja e besimtarit), ofrojmë një platformë solide për bashkëjetesën – sepse nuk i qasemi Tjetrit sipas përmasës së identitetit fetar.
– Shqiperia nuk eshte Itali dhe nuk ka nevoje per diskurse ideologjike me fryme dhe orientime fetare. Katastrofa do te ishte sikur t’i lejonim fete te fusnin hundet ideologjikisht ne shoqeri.
Jemi nje shtet laik, ku besimet fetare nuk duhet te nderhyjne ne jeten sociale. E ne fakt ato nuk nderhyjne se e kane kuptuar qe nuk duhet te nderhyjne.
– Eshte thene se krishterimi eshte “feja e te pareve”. Kjo eshte nje e vertete historike. Nuk eshte herezi ta thuash. Por qe ta lexosh kete si perpjekje per t’u hequr si vend katolik me duket ca si teper e sforcuar.
– Martiret per te cilet flasim nuk ishin viktima aksidentale te dhunes komuniste. Nuk i shtypi makina e diktatures pa dashje ne rruge. Ata u vrane sepse ishin prifterinj katolike. Ata vdiqen per hir te besimit te tyre katolik. Eshte normale te nderohen si te tille, pra si martire dhe jo si viktima. Edhe eshte normale qe t’ia tregosh Papes kur te vjen per vizite.
– Ketu nuk eshte problemi pse flet ti apo une qe nuk kemi identitet fetar per identitetin fetar te te tjereve. Problemi eshte se flasim vetem ne, marrim mbi supe nje shqetesim hipotetik qe te tjeret, ata me identitet fetar, nuk e kane. E ç’eshte me e keqja, flasim ne emer te tyre. Ketu qendron absurditeti qe e kishte kapur mjaft mire Blendi Kajsiu.
Thua: “Sepse nuk mund të jesh i krishterë, le ta pranojmë, pa qenë i bindur se ai tjetri, myslimani, e ka gabim. Dhe nuk mund të jesh mysliman, pa e vështruar atë tjetrin, të krishterin, si njëlloj në gabim.”
Ketu e ke ti gabim. Nje besimtar dhe klerik i vertete nuk e konsideron kurre gabim besimin e tjetrit, Une nuk kam degjuar kurre ndonje klerik te çfaredo lloj feje ta quaje gabim fene e tjetrit. Perkundrazi, kam degjuar shume laike dhe ateiste te diskutojne me pasion per gabimet e feve te ndryshme.
– Nuk jemi vetem ne shqiptaret qe themi se komunizmi na erdhi nga lindja. Keto 25 vitet e fundit te gjitha vendet ish-sociaiste e thone shpesh kete. Ukrainasit, polaket, hungarezet, çeket, bullgaret, rumunet etj. te gjithe akuzojne Rusine. Tashme eshte bere nje litani e zakonshme ne te gjitha vendet ish-socialiste. Sa qendron kjo, eshte tjeter pune. Ndoshta e kishim vete komunizmin brenda dhe nuk e dinim, ndoshta ishim ne qe ua ngjitem atyre te tjereve. Po nuk me duket se ka ndonje lidhje me identitetin europian.
Komunizmi është pjesë e mendimit europian më shumë se ç’mund të jetë krishtërimi apo islamizmi – po flas për mendimin gjithnjë. E në Azi komunizmi mbërriti më vonë se sa në Shqipëri, po qe për atë punë. Edhe Rusët e Rusia, nëse po flasim kulturalisht e identitarisht, siç edhe duket se po flisni, historikisht e aktualisht janë veç europianë (ka pasur edhe europianë që kanë menduar ndryshe, në vitet ’30 – ’40, por ata “Europa” i përzuri prej trashëgimisë).
Komunizmi (i cili zor se ekziston si i tillë, por hajd’ po bëjmë një kompromis dhe po e trajtojmë një bashkësi pjellore idesh si me qenë fenomen monist korporeal) rrënjët, trungun edhe degët i ka tek filozofia kontinentale që nis prej Sokratit, prindër ka Revolucionin Francez dhe Hegelin, gjyshër ka Lëvizjet Utopike Europiane në Mesjetë, Idealizmin Gjerman, Iluminizmin dhe Borgjezinë, kushërinj ka patur modernizmin, pozitivizmin, kolonializmin, industrializmin, teorinë kritike, ekzistencializmin. Thonë se Spinozën e ka patur dashnor të fshehtë të nënës – po kjo s’është diç që flitet publikisht, e prapë Spinoza ka qenë hollandez me origjinë nga Portugalia, e jo “lindor”.
Litanitë e zakonshme në vendet ish-socialiste ndoshta i kemi qejf, po kemi më shumë qejf të vërtetën.
Në Shqipëri komunizmi erdhi prej studentëve dhe emigrantëve që u kthyen prej vendeve të Europës Qendrore/Perëndimore. Fillimisht u zhvillua në Shkodër (do skandalizohej papa), Korçë e më vonë Tiranë. Kominterni ka qenë thuajse i palidhur me zhvillimin e komunizmit në Shqipëri, me përjashtim të dy-tre emisarëve, të cilët edhe ata qenë shqiptarë që ishin bërë komunistë më parë, në perëndim të Rusisë (në pastë kuptim ky togfjalësh). Ushtria e Kuqe nuk erdh’ në Shqipëri të sillte “despotizmin lindor”.
Sa për fetë: imagjinoni sikletin që duhet të kalojë një hoxhë kur e pyesin xhemati: “Nënë Tereza do shkojë në ferr a në parajsë”. I shkreti hoxhë po qe pak i shkathët me njohurinë e kohës sonë (guxo e fol po deshe – liri fjale e besimi) do thotë: “Nuk e di, këtë e vendos Zoti”. Imagjinoni impaktin doktrinor të këtij mohimi shën-pjetrian të hoxhës.
Mbaj mend të kem lexuar te Roberto Morozzo della Rocca (“Nazione e religione in Albania” – por nuk e kam librin këtu për ta verifikuar tani) se grupin a celulën e parë komuniste në Shqipëri e themeluan françeskanët në Shkodër.
E mban mend pothuajse mire, me nje ndryshim “te vogel”:
Della Rocca, duke folur per rezistencen qe i beri kleri katolik dhe veçanerisht françeskanet pushtimit fashist, thote shprehimisht:
“Alcuni francescani dettero vita ad una “cellula antifascista” – così la chiamarono gli occupanti – che fu domata grazie ad arresti…” f. 166.
Une e kam lexuar kete liber ne te dyja botimet (madje ne te dytin citohesh edhe ti). Aty, perveç antifashizmit, shtjellohet gjere e gjate antikomunizmi i françeskaneve.
Organi i tyre “Hylli i Drites” u be tribuna kryesore e rezistences ndaj ideve komuniste pergjate gjithe ekzistences se saj. Ndaj edhe dyshova ne kujtesen tende dhe vendosa ta verifikoj. 🙂
Natyrisht, kur flas për viktima të dhunës totalitare, nuk e përdor fjalën “viktimë” me të njëjtin kuptim që ajo ka në shprehjen viktima të trafikut rrugor ose viktima të lisë së zezë.
Por edhe martirët katolikë shqiptarë janë viktima, sepse u vranë pa çka se ata nuk kishin ndërmend të vrisnin kënd (jo në luftë, pra). Dhe një pjesë e tyre u vranë edhe pa arsye, ose thjesht për terror.
Për fat të keq, nuk e njoh me hollësi listën e martirëve që u ekspozuan në bulevard gjatë vizitës së Papës, as historinë e martirizimeve. Më vjen keq që u desh të vinte Papa në Shqipëri, që të flitej për këta njerëz masivisht.
Ndërkohë, kur mendoj për viktima të tjera të totalitarizmit, duke filluar që nga “grupi i deputetëve” dhe duke vazhduar me – sa për të sjellë një shembull – të pushkatuarit pas bombës që u hodh në ambasadën sovjetike, vras mendjen se kush pikërisht duhet të vijë në Shqipëri për vizitë, që të afishohen imazhet e tyre anembanë kryeqytetit dhe të flitet për ta masivisht në mediat.
Relapso, ja ku i ke, të përmbledhura në një paragraf, të gjitha ato teza që të habitën ty aq shumë – të formuluara nga një shqiptar nga më të shquarit dhe ideolog madhor i çështjes kombëtare:
Këtu i gjen të gjitha: edhe primatin e hershmërisë historike (“feja e të parëve”), edhe përfytyrimin e Islamit si diçka e vonë dhe “e ardhur”, edhe dëshirën në mos nevojën për rikonvertim të shqiptarëve në krishterim – si “korrigjim i madh historik” (çka nënkupton se konvertimi në Islam ishte i gabuar) dhe, dulcis in fundo, ri-evangjelizimi i shqiptarëve do të shpejtonte bashkimin e kombit me kontinentin “mëmë” (vëreje edhe këtë prozopope të mëmës këtu): Europën.
Dixit Ismail Kadareja, në vitin 1990.
Po aty jemi. Nje tjeter ateist qe merr persiper te zgjidhe problemet fetare te shqiptareve. 🙂
Po kjo eshte e vjeter. Ne vitin 1990 nuk kishte filluar ende ringjallja e feve ne Shqiperi. Jam i bindur se sot nuk do te thoshte me te njejten gje 🙂
I.K. ateist vërtet, por edhe udhëheqës shpirtëror për shumë të krishterë shqiptarë.
Dhe nuk është për t’u habitur që një ateist merr përsipër të zgjidhë problemet fetare të shqiptarëve – sepse vetë intelektualët fetarë (me pak përjashtime, si Gjergj Meta) nuk para i sheh të artikulohen në publik.
Prandaj të thashë që duhen nja dy-tre organe mediash, në Shqipëri, ku elitat e feve përkatëse të shqiptohen dhe të debatojnë për problemet e shoqërisë shqiptare: nga këndvështrimi i tyre.
Të mos na tregojnë si të krishterët festojnë Bajramin dhe myslimanët Pashkët; por të provojnë se fetë në Shqipëri janë faktorë aktivë në shoqërinë civile, që bashkëpunojnë për hir të së mirës publike.
Dhe për mendimin tim, nëse ka ndonjë segment të shoqërisë shqiptare që meriton përgëzime, që në Shqipëri komunitetet fetare nuk kacafyten mes tyre, këta janë ateistët, agnostikët dhe indiferentët. Që nuk u krijuan gjë nga komunizmi – aty i ke pasur, që nga Rilindja e këtej.
Ajo qe po del fare qarte eshte se me regjimin e Enver Hoxhes merr fund paradigma e Rilindjes se feja e shqiptarit eshte shqiptaria. Si te thuash ky mesazh u konsumua brenda shekullit 20-te, gjithnje me avantazhin e madh, se mes shqiptareve feja eshte nje perkatesi historike, sesa shprehi e nje kombi te devotshmish ndaj Fjales se Krijuesit. Ndaj feja ka humbur terren pikerisht sepse eshte veshtruar si momentum pragmatizmi, per t’u asgjesuar teresisht ne prizmin e nje manteli te huaj. Ketu ka nevoje te behet nje paranteze: Shqiperia e 1912-es e deri ne 1944, mundet edhe te ofronte nje pasurim, ose te ishte nje vlere e shtuar, ekzotike pse jo, ne multikulturalizmin e Europes, asokohe krejtesisht heretik, por gjithesesi i stratifikuar brenda saj. Kjo sepse ne krye te vendit ishin njerez me formim dhe kulture historike, administrative dhe teologjike orientale, por me orientim politik europian. Nese do te pranojme se ky ka qene nje programin afatgjate, kemi zgjidhur dilemen morale, ose dyshimin se edhe ne kete rast jemi perballe nje pragmatizmi te zakonshem. Plus ketu do nxjerre ne drite me force nje cilesi tjeter e Rilindasve, por edhe atyre qe vune firmen mbi letren e Pavaresise: askush prej tyre nuk hoqi dore per asnje cast nga identiteti i vet publik dhe nga e shkuara, per hir te pranimit ne klubin europian. Dhe ky eshte nje dallim thelbesor ta zeme edhe me kryeministrin e sotshem qe takon Papen si Katolik, por jo si kryeminister. Marreveshja e 1912-es, por edhe kongresi i 1908-es, jane beselidhje shqiptaresh, po te duam, por jane edhe kulture menaxhimi osman. Te tregohemi te vertete: peizazhi etnik i Ballkanit, kurre nuk ka qene me i stabilizuar sesa ne periudhen osmane. Dhe si i tille, edhe me i vertete. Me ardhjen ne skene te klases se politikaneve shqiptare, kemi nje dukuri sociale me permasa historike per Shqiperine. Ky eshte aktivizimi politik, zgjimi i asaj pjese shqiptaresh, te cilet deri ne kete kohe, kane qene politikisht inekzistent. Dhe ketu mund te permendim ta zeme ne Jug, zonen e Laberise, ose krahinen e Skraparit. Keto rajone potencojne veten permes nje apeli politik me sfond bazik krahinarist, por do nenvizuar se ndergjegja e tyre kolektive nis e koagulohet nga narrativa nacionaliste e dirigjuar nga klasa e re politike ne Shqiperi, shoqeruar me arsimin. Keto rajone te “fjetura” do te rezultojne percaktuese ne 1945 dhe me tej edhe ne percimin pa komplekse te kultures ateiste shteterore, sepse te keta, narrativa nacionaliste nuk konkurohej nga ndonje memorie kolektive politike, as nga ndonje apel perbashkues i thekshem fetar paraprak. Per krahasim, Kosova ta zeme, asnjehere nuk e barazoi nacionalizmin me asgjesimin e perkatesise fetare, kjo sepse Islami ne ate zone ka qene i ngulitur institucionalisht. Madje me jete te larmishme fetare dhe me teologe te ngritur. Me Enver Hoxhen ndodhi nje konvenience situatash qe rralle mund te perseritet: kemi leksionin e Rilindjes, por me ushtare, ose zbatues “pagane”. Cka do te thote se retushimi historiografik i religjionit dhe kompleksitetit kulturor te protagonisteve te Rilindjes, si e vertete historike, kontekstit te saj, marredhenieve me fqinjet, shume mire mund te thjeshtohen ne kete rast, permes perthyerjes te kultura “njeatomike” e nje shqiptari te sapokrijuar. Bektashizmi ketu eshte nje rast qe kerkon studime te metejshme, sepse per shkak te rithemelimit te tij si qender ne Shqiperi, ai u be katalizator i shqiptarizmes(por kujdes jo nacionalizmit, qe sot eshte mberthyer nga rryma katolike) ne pjesen me te ngritur te Jugut te Shqiperise: Toskerine. Dhe shqiptarizmi i bektashinjve, bashke me ate te ortodokseve perben nje nga rastet e vetme qe eshte ZGJEDHJE, vokacion dhe afirmim intelektual.
Perpara levizjes se Enver Hoxhes per ateizmin, si parakushti i nje pushteti absolut, kemi martesen e Ahmed Zogut me nje princeshe te huaj. Te dy keta jane padyshim krijuesit e hapesires laike ne shtetin shqiptar, e cila vjen dhe zgjeron bazen e saj, bazuar ne mesazhet e Rilindjes, por duke lene menjane sfondin historik te saj. Duke na dhene nje Naim pa Qerbelane, nese do te perdornim nje shembull.
Po pse atezimi shteteror i Enver Hoxhes solli si nje nga produktet e veta stigmatizimin e Islamit nder shqiptaret e Shqiperise? Une mendoj kjo erdhi sepse komunzimi sic predikohej, duke u mbeshtetur te nje baze revolucionare sociale, te kerkesa radikale per transformim, por edhe te ambicia per pushtet absolut e Hoxhes, do te perballej dikur me konservatorizmin e shoqerise shqiptare. Dhe te myslimanizmi ne Shqiperi ai identifikoi prapambetjen dhe regresin, antihistorine e Shqiperise, e vene ne dukje perciptazi edhe nga Zogu, por sidomos edhe nga pushtimi italian. Ky sulm ndryshon shume per nga permbajtja me sulmin ndaj Katolikeve qe perceptohen si njerez te Vatikanit(edhe ne kohen e Zogut), ose edhe nga stigma ndaj klerikeve ortodokse si te afiluar me projektet greke. Nese keto te dytat sot fare kollaj ia mveshim paranojes dhe kriminalitetit te Enver Hoxhes, per te paren nuk mundet qe te themi te njejten gje. Aktualizimi i kristianizmit ne Shqiperi, me teper si admirim naiv i ceremonialeve apo liberalizmit te jetes ne Perendim, kuptuar si atu i nje feje tolerante, erdhi edhe si pasoje e viktimizimit te tyre. Sot flasim per martire te KK-se, ose per uzurpim te KOASH-it, por nuk mund te themi dot asgje per myslimanizmin, i cili nuk u viktimizua, as u godit. Me keq: u perbuz dhe u flak.
Tani a ka valle kontribut me te madh per kristianizmin sesa ky proces qe hapi Enver Hoxha ne Shqiperi? Sidomos per propagandistet e katolicizmit? A nuk eshte valle regjimi i Enver Hoxhes ai qe e diskreditoi me shume nga te gjithe Islamin te shqiptaret e Shqiperise? Dhe a nuk jane myslimanet shqiptare me te perulurit ne te pranuarit e ketij fakti dhe me keq akoma, edhe te genocidit historiografik qe u eshte bere? A nuk jane bektashinjte shqiptare te harruar qellimisht, duke u sherbyer me kete rast ne te gjithe mjegullen e apostazise katolike, me instrumentet, apo me gjellen qe pergatiti Enver Hoxha, ndonese per “qellime te tjera”? Dhe ne fund: a nuk eshte Ismail Kadare, bashkeideolog ne kete perpjekje? Mitet edhe kur jane fakte historike, sherbejne me mire si mite. Sic e thashe ne nisje: paradigma ka ndryshuar. Sepse sot narrativat konkurojne dhe mjedisi eshte i tille qe ligjerimi eshte bere skematik. Dhe me keq, me shume pore. Por ndoshta jane te lare ne mekatin e tyre, sepse edhe Krishti ne fund mori Romen.
Ju falënderoj për këtë koment, që do të meritonte të dilte si shkrim më vete, për nga gjerësia dhe thellësia e trajtimit. Për fat të keq, nuk plotëson kushtin “grafik” të botimit në blog: alfabetin e plotë të shqipes. Nëse dëshironi, i nderuar, mund ta rishkruani dhe të ma dërgoni në adresën administrative të blogut (që del po të klikoni tek emri im si autor shkrimesh).
E lexova komentin e Meljikanit me interes, pa çka se jo me lehtësi, ndoshta nga fjali të errëta si:
“Si te thuash ky mesazh u konsumua brenda shekullit 20-te, gjithnje me avantazhin e madh, se mes shqiptareve feja eshte nje perkatesi historike, sesa shprehi e nje kombi te devotshmish ndaj Fjales se Krijuesit.”
Them se ka difekt sintakse, (“sesa” lexohet si një version i përshpejtuar i “rather than”), por ajo që bezdis edhe më është etikimi me shumicë i termit të krishterë “Fjala e Krijuesit”. S’di sa e gjejnë veten myslimanët në këtë formulim.
Po ky është shkrim me kthesa si çdo shtjellim që s’i bie shkurt, dhe si i tillë, kërkon durim dhe elasticitet mendimi. Me këtë frymë, disa pyetje për Meljikanin:
1. Merret si i qënë orientimi administrativ, historik e teologjik oriental dhe orientimi politik evropian i udhërrëfyesve të 1912-1944. A s’ishte ky që atëherë një hibriditet problematik dhe faturë e së kaluarës kolonialiste përveç se arsye e specifikës shqipëtare? Ka një nënrrymë këtu, që presupozon se kokat e kësaj periudhe ishin në paqe me sparkatën që kërkonte pozicionimi i Shqipërisë, domethënë, bëhet një lloj “laudatio temporis acti” që i hap derën një miti tjetër: të parët ditën ta menaxhonin, ata që vijuan i prishën letrat.
2. Sigmatizimi i Islamit nga komunizmi i bazuar në kërkesën për transformim dhe “ambicia per pushtet absolut e Hoxhes, që do te perballej dikur me konservatorizmin e shoqerise shqiptare”.
a) Kush tjetër mund të stigmatizohej, sepse një përgjigje për prapambetjen therrëse duhej gjetur. Për të ditur se si shërohej i sëmuri, duhej kuptuar se çfarë i kishte bërë dëm, apo jo? b) Komunizmi nuk kishte si të stigmatizonte krishterimin, sepse “Manifesti Komunist” ishte fruti ateist, por rrënjët, donte s’donte, i kishte në Reformacionin fetar të Martin Luther-it, ndaj edhe gjeti partizanë të panumërt në botën e krishterë dhe jo në atë islamike. As EH s’i priste dot këto rrënjë. Dhe të drejtë ka Relapso, shqiptarët duan të quhen evropianë dhe orientimi ynë (boll shih numrat e intelektualëve tanë ulur në bankat e bibliotekat perëndimore, jo orientale) është perëndimorë.
3. Ismalizmi s’u godit, s’u viktimizua, por më keq u përbuz dhe u flak. Dhe disa rreshta më tutje flitet për gjenocid historiografik. Përbuzja dhe flakja s’janë as komshie të gjenocidit, goditjet po. Këtu duhen saktësuar parametrat historiografik që bëjnë të flitet për gjenocid.
Më pëlqeu kontrasti që bën midis Rilindasve dhe figurave të Pavarësisë, që s’e zhveshën petkun publik, dhe politikanëve të sotshëm. Ka ca ditë që lexova rreth pagëzimit të fëmijës së Kryeministrit prej Papës dhe komentin e tij tek cicërrimat, në kuadër të vizitës, kjo qe “qershia mbi tortë”. Pas një përzjerje të tillë të persoales, familjares, komunitares, publikes dhe zyrtares, më ngeci torta në grykë.
“Komunizmi nuk kishte si të stigmatizonte krishterimin, sepse “Manifesti Komunist” ishte fruti ateist, por rrënjët, donte s’donte, i kishte në Reformacionin fetar të Martin Luther-it, ndaj edhe gjeti partizanë të panumërt në botën e krishterë dhe jo në atë islamike”.
Kjo eshte teze pergjithesisht e rrezuar ne historine filozofike (e cila nuk eshte histori e filozofise, as kronologji a gjenealogji e saj). Ndoshta mbijeton disi ne formen pak me te pranueshme qe “komunizmi dhe disa aspekte te mendimit kristian kane paraardhes apo substrat disi te perbashket”. Partizane ne fakt ka gjetur goxha shume edhe ne boten (boterat??) islamike, por ne nje terren eurocentrist, e ne kushtet historike qe ka patur Lindja e Mesme, keta jane te destinuar te mbeten te panjohur si teoriciene, per shumekend.
Ateizmi, madje antiteizmi ndoshta eshte nje prej trashegimive europiane me interesante per t’u germuar nga arkeologe te dijes.
Veçanërisht (jo përgjithësisht), cili studim e rrëzon tezën që doktrina e Marksit ka qënë i ndikuar nga mendimi kristian dhe reformator?
Më intereson ta dij burimin, sepse me siguri aty do zhvleftësohet, p.sh. studimi i Abraham Friesen rreth historiografisë Markiste të Reformacionit që mbron tezën se, Hegelianë e Marksistë të shek. të XIX e shihnin veten të ngjashëm me radikalët e Reformacionit (shih Friesen, Abraham. Reformation and Utopia: The Marxist Interpretation of the Reformation and Its Antecedents. Steiner Verlag, 1974). Po ashtu duhet të shpjegohet pse nga ana tjetër, studjuesë Marksist kanë vënë në zemër të Reformacionit Luftën e Bujqëve të 1525. Ashtu si e njoh unë, ky është një pikë takimi, ku njëri mendim informon tjetrin dhe anasjelltas (shih edhe Po-chia Hsia R. The German People and the Reformation. Cornell UP, 1988).
Por sa të rrojmë, do mësojmë, ndaj le të krahasojmë burimet.
Militschi dhe Solnox,
nese me lejoni, po bej nje sugjerim qe kete vije te debatit ta trajtojme ne nje teme me vete. Dhe, nuk do te terheqim vemendjen nga tema kryesore por edhe ju te dy dhe te tjere te interesuar mund ta rrihni kete vije ne nje hapsire me te pershtatcme. Nese jeni dakort veprojme keshtu? Besoj se nderhyrjet e deritanishme kane qene te vyeshme per te hedhur poshte tezen se “komunizmi” ishte prurje lindore.
Dakord, e mbyllim parantezen, madje kerkoj dhe falje per shperqendrimin.
Thjesht sa per te referuar disa autore, studimi voluminoz i Hobsbawmit per Marksizmin, por edhe studime te tjera te tij per revolucionarizmin dhe komunizmin paramarksist mund te ofrojne nje perspektive historike. Ne te njejten linje, Frederic Jameson ka germuar historine e utopive politike paramarksiste, prej nje kendveshtrimi marksist – e keto utopi jo se nuk ndikohen prej religjioneve, por nuk shfaqin ndonje preference te vecante per kristianizmin, e gjetiu jane ndikuar prej feve te tjera. Fundi i fundit, realiteti ideor/ideologjik eshte ne marredhenie dialektike me rrethanat.
E une, pavaresisht asaj qe ka lexuar Militschi ne komentin tim, nuk i jam referuar kerkund Marksizmit, per te cilin ndaj bindjen Althusseriane (dhe Marxiane, n’dacim) qe nuk ekziston si i tille, si koncept filozofik, si ide apo si tradite me vete te ciles mund t’i gjejme fillin – edhe pse shumekush (si prof. Friesen psh.) priret te gjeje origjinen e tij tek protestantizmi, te hebraizmi, te ateizmi paramarksist etj. Une i jam referuar vetem “komunizmit”, i cili po, eshte nje ide. Si ide kjo datohet shume me heret se krishterimi, dhe ka traditen e vet, c’prej Epikurit dhe Platonit. Historia filozofike (e idese) nuk eshte domosdoshmerisht objekt studimi i historianit, por eshte domosdoshmerisht objekt studimi per filozofin. Alain Badiou, psh. ne “Hipotezen Komuniste”, Althusser & co. tek “Te lexosh Kapitalin”, ose ne nje regjister krejt te ndryshem ne persiatjet e Benjaminit mbi “Konceptin e Historise” do te ishin ca referenca.
Nga ana tjeter, kurrkund nuk eshte thene se Marksi nuk qenka ndikuar nga mendimi… etj. Thjesht barazimi i Marksit me marksizmin, e i marksizmit me komunizmin, pervecse eshte simplist, nuk qendron. E si perfundim, “Sa te rrojme do mesojme” nuk do te ishte dot maksime hegeliane.
Kerkoj falje edhe nje here.
Jo jo nuk ishte qellimi ta mbyll. Thjesht mu duk me aq interes sa te hapej nje teme me vete.
“Komunizmi nuk kishte si të stigmatizonte krishterimin, sepse “Manifesti Komunist” ishte fruti ateist, por rrënjët, donte s’donte, i kishte në Reformacionin fetar të Martin Luther-it,…-Militschi
Nese me lejoni nje nderhyrje te vogel ne kete pike sepse kam vene re qe ne diskutimin e sotem intelektual shqiptar midis rolit te fese, shoqersie e kultures politike apo ekonomike, vihen ne kontrapunkt Protestantizmi dhe Islami. Kjo eshte perqasje e gabuar sepse Islami Suni dhe Krishterimi Protestant jane shume me afer njeri-tjetrit se the themi Islami Suni dhe Katolicizmi apo edhe Ortodoksia. Kur them jane shume afer nenkuptoj jo vetem perqasjen e adhurimit ndaj Zotit dhe dehierarkizimin e institucionit fetar por edhe perqasjen ne rregullimin e jetes se perkohshme ne toke. Shpesh sillet ne debat Veberi dhe “Etika Protestante” e tij. Kjo eshte ironike ne fakt. Me kujton nje te njohurin tim., njohes i kultures muslimane i cili kur e lexoi “Etiken Protestante” i habitur jashtezakonisht u shpreh se iu duk si nje liber i shkruar nga nje njohes i Islamit.
Fare i drejtë vëzhgimi që e kam trajtuar Islamizmin si një fe homogjene, diçka që përsëritet në përgjigjen tuaj rreth Protestantizmit — dhe ky ka një mori denominacionesh e delesh të bardha e të zeza. Vështirë t’i shpëtohet thjeshtësisë së pergjithësimeve. Vërtetë, po të lexosh p.sh., “The Travels of Mirza Abu Taleb Khan” (1810), udhëtimet e një studjuesi indiano-persë myslyman, ndeshet pikërisht afiniteti që përmendni ju.
Megjithatë, fakti mbetet që “Manifesti ” erdhi nga Marx dhe Engels, ndaj si produkt i një trashëgimnie intertekstuale të gjatë, rrugëtimi dhe kristalizimi i komunizmit është i pandashëm, ndër të tjerash, nga përmbysjet dhe riformimet e një perëndimi të krishterë. Pastaj ky, sigurisht, nuk ka jetuar në vakuum, por në takime e përplasje me kultura të Tjera.
Me duket se jam me i qarte per konceptin qe ju shtjelloni. Mesa kuptoj ideja eshte se Evropa e kishte perjetuar nje lloj permbysjeje rendi ne konfliktin portestantizem-katolicizem pra komunizmi e ka pasur me te lehte te lulezoj aty. Por nese eshte keshtu, atehere kjo eshte nje arsye me teper pse Enver Hoxha kishte hale ne sy katoliket me shume se fete e tjera. Une mendoj se ne armiqesine e E. Hoxhes ndaj katolikeve ne vecanti, ka ndikuar periudha e jeteses ne France, nje vend ky qe ka nje “agresivitet” me te madh ndaj institucionit katolik. Dhe ky “agresivitet” me shume se nga dominacionet e tjera fetare ka ardhur nga ateistet.
Por ne fakt, ashtu sic e permend edhe Solnox me siper, Komunizmi si ideologji nuk eshte se lulezoi vetem ne truall te krishtere. Madje nje pjese e levizjeve te ashtuquajtura islamike jane te frymezuara deri diku nga principe te komunizmit.
Ndersa persa i perket krahasimit Islam-Krishterim Protestant nuk komentova se e keni trajtuar si homogjene. Sepse po flasim ne menyre te pergjithshme dhe homogjenizimi i ben mire debatit. Une mendoj se me perjashtime vertet te ralla Islami Suni (jo ai Shia) eshte shume i ngjashem me Krishterimin Protestant. Flas per thelbin e trajtimit te raporti njeri-zot dhe njeri-toke (dynja). Nuk flas per zakone kulturore te disa grupeve te caktuar se dihet pastaj se aty ka varietet ne cdo komunitet.
Mi beni kabull nja dy tri fjale.
Komunizmi, ashtu si edhe nazizmi dhe fashizmi, jane produkte perendimore, si origjine e mendim i ideologjive. Kete nuk besoj qe e konteston dikush. Jo se kane te bejne me Greqine e lashte keto ideologji, sic mendon nje entuziast i utopizmave, qe si nacionalistet arkaike therret ne ndihme “esencat”, por se keto ideologji jane prodhim drejtperdrejt i filozofeve dhe mendimit perendimor te modernitetit. Pastaj ne nese duam mund ta nxjerrim edhe Spartakun komunist. Ose holle, holle, Marksi ska qene i ndikuar vetem nga krishterimi, por edhe islami, me sakte ibn halduni.
Kur thone qe komunizmi erdhi nga “lindja”, kane qellim praktiken komuniste qe erdhi nga Rusia, qe nuk ishte nje revolucion proletar, por fshatar. Tani sesa lindje e se sa perendim eshte Rusia nuk po me hy per momentin ne xhep.
Gabimi per mua eshte qe tek titulli dhe me poshte ne shkrim, nuk krahasohet Islami, fe, jo ideologji e vone, me komunizmin. Islami ka formesuar e drejtuar karakterin shoqeror, fort dhe ne thellesi, ka traditen e shekujve dhe zemren e njerezve, ndersa komunizmi si ideologji rishtare, kunder fese, pa Zot, me parajse toksore, vetem 50 vite te qelbura ka ne Shqiperi qe nepermjet inxhinieringut social marramendes, si gjithe totalitarizmat e ka deformuar shqiptarin e sotem, mosha 45 e siper, por si hyn dot ne shpirt shoqerise qe ashtu si e futi brenda ashtu edhe e flaku jashte komunizmin.
Komunizmi si filozofi me zbatimin e tij ne praktike ndryshoi shume dhe keshtu ne fakt u tjetersua. Por keshtu mund te them edhe per fete; rasti me i fresket eshte me ICIS-in, ose me zbatimin jo korekt te Islamit nga nje grup i caktuar besimtaresh. Prandaj nuk eshte flakur jashte filozofia komuniste, por eshte perbuzur dhe denuar zbatimi i saj i gabuar nga lideret.