Për studiuesin e teksteve, krahasimi mes dy versioneve të një vepre është rruga ndoshta më e mirë për të depërtuar në procesin krijues dhe në ideologjinë që e shtyn autorin t’i kthehet një vepre tashmë të botuar.
Gjatë krahasimit që u kam bërë, për qëllime studimi, disa veprave të I.K.-së, kam vënë re se një pjesë e madhe e ndërhyrjeve në tekst kanë të bëjnë me zëvendësimin e fjalëve “të huaja,” zëvendësim që ka kërkuar edhe identifikimin e këtyre fjalëve, marrjen e tyre në pyetje dhe pastaj largimin e tyre nga vepra.
Kështu, te versioni i ripunuar i Kronikë në gur, I.K. e ka larguar sistematikisht fjalën çati, e cila përndryshe është e rëndomtë në shqipe; për ta zëvendësuar me fjalën pullaz. Arsye mirëfilli artistike për këtë operacion unë nuk kam arritur të gjej; prandaj e kam shpjeguar si zëvendësim i një huazimi oriental, çati, me një fjalë më të vjetër, pullaz.
Si studiues, unë mjaftohem me konstatimin e këtij operacioni leksikor dhe me efektin e tij në vepër; përkundrazi, si lexues i veprës së I.K.-së, mund të shpreh edhe ndonjë opinion vlerësues – por ky opinion është thjesht i dikujt që ka dekada që merret me gjuhën shqipe dhe që ia lejon vetes, ndonjëherë, edhe gjykime vlere për vepra që i ka fort për zemër.
Kështu, unë them se heqja nga teksti, për arsye jashtë-letrare, e një fjale të zakonshme të shqipes, si çati, e ka dëmtuar tekstin (përndryshe do të na duhej të pranonim se ajo fjalë, në versionin e parë, ia ulte vlerën tekstit); por ky është opinion personal, subjektiv, i diskutueshëm; ndryshe nga fakti, i padiskutueshëm, i përjashtimit të një fjale nga versioni i ri i romanit.
Le ta ilustroj këtë që them me një shembull tjetër: kalldrëmin.
Kush ka qenë në Gjirokastër, do ta ketë vënë re kalldrëmin – është karakteristikë e qytetit. Vetë fjala kalldrëm, si huazim nga osmanishtja, pas gjase ka hyrë në shqipe së bashku me teknikën karakteristike të shtrimit të rrugëve me pllaka guri.
Tani, në versionin e ri të romanit Kronikë në gur, I.K. e ka parë me vend ta heqë këtë fjalë, kalldrëm nga teksti; duke u ndodhur, dashur pa dashur, vështirësisë për ta zëvendësuar.
Si ta quash ndryshe kalldrëmin?
Neologjia do të ishte një zgjidhje. Aty ku origjinali thotë:
Duke u ngjitur nëpër kalldrëmin e rrugës…
Versioni i ri ka:
Duke u ngjitur nëpër fortashtrojën e rrugës…
Dhe kalldrëmi bëhet kështu fortashtrojë.
Përfytyroni tani lexuesin, të cilit i del përpara kjo frazë: “duke u ngjitur në fortashtrojën e rrugës…” pa e ditur se për çfarë është fjala: filli i leximit do të ndalet te fortashtroja.
Çfarë është fortashtroja?
Në vend që teksti të rrëfejë historinë përkatëse, ai vjen dhe i thotë lexuesit: pa shiko, këtu ka çelur një fjalëz.
Dhe neologjizma të tillë e bëjnë tekstin opak, sepse ndërvendosen midis lexuesit dhe kuptimit, por pa ndonjë arsye poetike.
Ndoshta prandaj shumë studiues dhe kritikë, besoj edhe shkrimtarë, kanë neveri nga neologjizmat, kur këto nuk motivohen nga synime didaktike ose praktike.
Përndryshe, Gjirokastra nuk ka pasur ndonjëherë fortashtroja, dhe as do të ketë: por vetëm kalldrëme. Një qytet i sunduar nga arkitektura dhe urbanistika orientale, natyrshëm do të ketë kalldrëme – madje fjala kalldrëm duhet shpallur pjesë e trashëgimisë kulturore të qytetit po aq sa edhe kalldrëmi vetë!
Në vijim të këtij argumenti, krahasimi mes teksteve sikur lë të kuptohet se edhe autori vetë nuk duket fort i lumtur me fortashtrojën.
Kështu, frazën e mëposhtme nga versioni i vjetër:
Potkonjtë e kuajve gjëmonin, rrëshqisnin, nxirrnin shkëndija nëpër kalldrëm
Te versioni i ri e gjejmë të transformuar kështu:
Thundrat e kuajve gjëmonin, rrëshqisnin, nxirrnin shkëndija nëpër gur
Ku kalldrëmi tashmë ka përfunduar në gur. Tani, kalldrëmi është vërtet i ndërtuar me gurë, por ta quash kalldrëmin gur është njëlloj si të quash murin tullë – me një fjalë, çon në varfërim të tekstit. Jo se është doemos për t’u qortuar, por sinjalizon diçka që nuk shkon.
(Vëreni edhe ndërrimin e potkonjve me thundra; edhe pa qenë nallban, ma merr mendja se thundra e kalit, si e tillë, nuk nxjerr dot shkëndija “nëpër gur”; duhet edhe ai i shkretë potkua, pavarësisht se nuk është fjalë shqipe).
Ja edhe një shembull i tretë:
Kalldrëmet nxirrnin xixat e fundit të zemërimit nën potkonjtë e kuajve
që në versionin e dytë shndërrohet në:
Rrugët e shtruara me gur nxirrnin xixat e fundit të zemërimit nën thundrat e kuajve
Përftesa sërish ka ndryshuar – sepse tani kemi zëvendësimin e një fjale, kalldrëm, me përkufizimin e saj: rrugët e shtruara me gur.
(Vëreni edhe thundrat e kuajve që nxjerrin përsëri xixa.)
Shembujt e mësipërm tregojnë se nuk është e lehtë ta zëvendësosh një fjalë si kalldrëm – dhe kushedi edhe se fjalë të tilla nuk duhen zëvendësuar.
Nuk di nëse në Shqipëri shtrohen akoma kalldrëme apo jo; por ma merr mendja se teknologjitë rrugore kanë ndryshuar dhe, bashkë me to, edhe terminologjitë përkatëse.
Fjala kalldrëm ka mbijetuar, për bukuri, si historizëm: i përgjigjet një teknike të caktuar karakteristike për një periudhë historike dhe një stil ndërtimor të caktuar.
Për ata që ia dallojnë prejardhjen, kalldrëm sjell me vete jo vetëm denotacionin – rrugën e shtruar me gurë të gdhendur – por edhe konotacionin: mesjetën e vonë, teknologjinë primitive të transportit, e kështu me radhë; pra Shqipërinë e vjetër.
Krahasojeni këtë pasuri asocimesh të mendimit dhe të përfytyrimit, me shterpësinë e fortashtrojë, e cila vërtet nuk ka asnjë kuptim, përveçse të shënjojë vetveten dhe statusin e saj prej neologjizmi.
Për më tepër, zëvendësimi i një fjale precize, me mënyra të ndryshme, fjalë të ndryshme dhe parafrazime, neologjizma dhe përkufizime, ia cenon integritetin tekstit – dhe e mërzit lexuesin.
Për ta thënë me Eco-n, lexuesi i qaset veprës me një enciklopedi të caktuar, në të cilën Gjirokastra është qytet i kalldrëmeve. Kur nuk i gjen këto kalldrëme në roman, bezdiset; madje edhe pse nuk e shpjegon dot mirë se çfarë e bezdis.
Dhe fortashtroja nuk do ta ndihmojë dot.
Për këtë arsye – dhe mund të sjell me dhjetëra shembuj të tillë – unë besoj se zëvendësimi i fjalëve të huaja, kryesisht orientalizma por jo vetëm, e ka cenuar integritetin leksikor të tekstit të romanit; dhe mund t’i ketë shërbyer synimeve të autorit për ta pastruar shqipen, por jo synimeve të veprës për të komunikuar në mënyrë optimale me lexuesin.
Dhe unë vazhdoj të besoj se I.K.-ja nuk do ta ketë kontrolluar deri në fund procesin e ripunimit leksikor të veprës së vet; por ky besim imi është subjektiv dhe nuk buron gjë vetvetiu nga rezultatet e krahasimit.
Shënim: sa më sipër është nxjerrë nga një studim imi, që mbulon disa nga veprat e ripunuara të I.K.-së, edhe në kontekstin e shfaqjeve të purizmit në kulturën e sotme shqiptare. Pjesë të këtij studimi janë botuar tashmë edhe në librin tim Kundër purizmit.
Përjashtimi pa apelim i fjalës kalldrëm është flagrant. Problemi i parë është se kalldrëmi si fjalë, na vjen nga teksti fillimisht në rrafshin denotativ, pra si rrugë e shtruar me gurë, së bashku me disa përshoqërime pamore si shkëlqimi i gurit në shi, zhurma karakteristike kur ecën mbi të, gurët e dalë vendit, shtëpitë përdhese përreth… Po t’i shqiptosh fjalën kalldrëm, dikujt mund t’i përfytyrohet Gjirokastra, dikujt tjetër Berati. Përkundrazi, ajo fjala tjetër, neologjizmi fortashtroja, është memece, e ftohtë, didaktike, e vetmuar. Duket ashiqare që është prodhuar në laborator, që është konceptuar në epruvetë, pa “dashuri” të vërtetë leksikore. Shkurt nuk të ngroh, çka do të thotë se nuk komunikon mirë.
Problem tjetër që del është ai i familjes leksikore ku bën pjesë kalldrëmi. Si do t’i zëvendësonim fjalët e tjera si kalldrëmim, kalldrëmoj, kalldrëmor, kalldrëmshtrues, kalldrëmtë, kalldrëmxhi? Janë të gjitha fjalë shumë të përdorura në shqip, madje i kanë dokumentet në rregull, meqë janë përfshirë edhe në fjalorin e shqipes. Tani, meqë jemi në fazën eksperimentuese, si do t’ia vinim prapashtesën –xhi neologjizmit që i ka zënë vendin në tekst kalldrëmit? Apo meqë është me origjinë të huaj ta heqim edhe prapashtesën e bukur –xhi? Përkundrazi, trajta të tilla duhen ruajtur e kultivuar, sepse së bashku me to na vjen një botë e tërë konceptesh, tingujsh, ngjyrash, shijesh, erërash…
[Apo meqë është me origjinë të huaj ta heqim edhe prapashtesën e bukur –xhi?]
Prapashtese e bukur?? Interesant , gjithmone kam kujtuar se prapashtesat – xhi(çi) bashke me -lluk(llëk) dhe -llar kane qene nga me te peshtirat ne gjuhen shqipe. Si çitjane te veshura me zor.
Medemek tingellon me bukur ‘furrxhi’ se ‘furrtar’? Mbase edhe me shqip? Edhe mundet , cfare s’ben vaki. Qejfe-qejfe kjo dynja ! Ka kallaballuk ,po ka dhe esnafllëk.
[si do t’ia vinim prapashtesën –xhi neologjizmit që i ka zënë vendin në tekst kalldrëmit?]
Qe te mos te mbetet peng(merak): fortashtrues, ashtu si kalldremshtrues,qe permend. Sipas rregullave qe shqipes nuk i mungojne : mesim- mesues, fortashtroje-fortashtrues
Fatma, po të përgjigjem unë, se jam marrë me këtë temë. Pishaku natyrisht ka argumentet e veta.
Halli me prapashtesën –xhi është se zëvendësimi i saj me analoget shqipe –ar, -tar etj. ecën krah për krah me vjetërimin e vetë emrave të profesionit me –xhi.
Kështu, është propozuar që në vend të samarxhi, të themi samartar. Unë edhe do ta pranoja këtë – por ndërkohë samarxhinjtë praktikisht janë zhdukur.
Pra, ata që duan t’i trajtojnë fjalët me –xhi si barbarizma nuk e vënë re, ose nuk duan ta vënë re, se ato janë shndërruar tashmë në historizma.
Dhe historizmat nuk mund të preken.
Nuk e bën dot, bie fjala, Ali Pashanë, Gjeneral Aliu; as bimbashit nuk i thua dot komandant batalioni.
Dhe, në shumë raste, prapashtesa –xhi shërben për të shënjuar historizmin; prandaj, po ta zëvendësosh, do t’i heqësh fjalës edhe arsyen pse ka mbijetuar.
Ndërkohë, fjala që ti përmend, furrxhi, edhe ajo po vjen duke dalë nga qarkullimi – sepse furrxhinj nuk ka më. Kur isha unë fëmijë, ende shpinim tavat për të pjekur, te furrxhiu.
Ishin vitet kur në tekstet edhe flitej për furrtarë – p.sh. për furrtaren e zezë.
Furrtarja e zezë do të ketë mbijetuar për bukuri, por furrtari nuk ka pasur kohë të ngrihet më këmbë, sepse furrat janë shkatërruar.
Njëlloj edhe me sahatçi dhe orëndreqës: nuk i gjen më në qarkullim; dhe në tekste që flasin për të kaluarën, sahatçi tingëllon më autentike.
Një tjetër shembull: kanë propozuar të zëvendësohet bejtexhi me bejtar; por sot bejtexhinj nuk ka më – ndërsa bejtarët kanë mbetur fjalorëve.
Njëlloj edhe për qymyrxhinjtë, jorganxhinjtë, kujunxhinjtë, kazanxhinjtë, sazexhinjtë e plot të tjerë: profesionet përkatëse janë zhdukur para se të ketë pasur kohë prapashtesa përkatëse që të ndërrohet.
Ideja që dua të përcjell, është se nuk mund të shqipërojmë fjalë që janë të lidhura ngushtë me kontekstin historik të periudhës osmane. Do të krijojmë gjëra të kota, krijesa të zbrazëta, pa jetë.
Një kategori tjetër fjalësh me prapashtesën –xhi kanë zënë vend tashmë në leksikun bisedor, me ngjyrim keqësues: dallaveraxhi, marifetçi, bixhosçi, delenxhi, kumarxhi…
Në përgjithësi, edhe pse emra profesionesh me –xhi ka plot që përdoren akoma në shqipen bisedore, vetë prapashtesa nuk është më produktive, në kuptimin që nuk përdoret më për të krijuar emra të rinj profesionesh. Dhe sa kohë që një morfemë fjalëformuese nuk është më produktive, unë nuk besoj se ka nevojë të zëvendësohen fjalët ku ajo përdoret, ose ku mund të epi-analizohet – po të kemi parasysh se këto fjalë shpesh kanë hyrë të gatshme nga osmanishtja, nuk është se janë formuar brenda shqipes nga rrënjë osmane (p.sh. samarxhi ka ardhur si e tillë; hekurxhi dhe akullorexhi janë formuar brenda shqipes).
Megjithatë, prapashtesa –xhi ende është produktive, për të formuar emra njerëzish sipas një karakteristike, në regjistrin bisedor, p.sh. batutaxhi. Unë besoj se duhet ta trajtojmë këtë si pasuri të shqipes, jo si sëmundje.
Ne fakt edhe une keto fjalet me -xhi e me -llek, sikurse edhe disa turqizma te tjere, i kam shume “zët” edhe mundohem t’i shmang. Mirepo do thene se tashme ato kane fituar nje funksion stilistik te veçante, jane specializuar dhe ndonjehere nuk ben dot pa to. P.sh. kur jam perpara ndonje pune te pandershme, une, te me falin puristet, por s’ka ç’i bej, dua s’dua, une ate pune e quaj “pisllek” se nuk me ngjit ndryshe.
Nje kirurgu te keq une i them “kasap”. Nuk ma nxe goja ta quaj “mishtar”.
Kuptohet, ka edhe teprime, si ai qe lexova ne shtyp para ca kohesh: “kingllek” per te shenuar dikurine qe zuri fill ajo “kingia” ne miting.
Nga ana tjeter nese me duhet te zgjedh se ç’t’i hedh “pilafit”, “zafferano” apo “shafran”, une zgjedh “shafranin” se me tingellon me shqip ky turqizem sesa italianizmi.
Sakte dhe bukur , me mbetet te them per kete parashtrimin tend per historizmat ne -xhi.
Me bind teresisht.
Mund te shtoja vetem se nuk jane vetem fjale turke ato qe kane marre prapashtesen -xhi , ka edhe pak fjale joturke si hekura-xhi,placka-xhi,etj. Po ashtu nuk jane te gjitha historizma sepse pervec furr-xhi ( furra buke ka akoma) jane edhe sharre-xhi/sharre-tar,qira-xhi/qiramarres e ndonje tjeter. Megjithate keto nuk e cenojne perfundimin tend. Perjashtime gjithmone gjenden.
Ceshtja eshte se duke patur parasysh qe krijimet me -xhi/çi kane qene edhe ne kohen osmane relativisht te kufizuara, se shumica e tyre dermuese ka dale jashte perdorimit qofte si historizma ,qofte duke u zevendesuar, se me pak perjashtime kane perftuar nje kuptim percmues, se pra nuk kane lene ndonje gjurme te shenueshme ne gjuhen shqipe, mund te thuhet se shqipja nuk e ka mirepritur kete prapashtese dhe se e ka braktisur apo jashteqitur heret ne raport me te tjera. Rrjedh pra se mungon cdo arsye per ta quajtur “e bukur”.
Mbetet sigurisht arsyeja estetike dhe nese ‘veshit gjuhesor’ te Pishakut i pelqen, mua s’me mbetet gje per te thene. Keto jane pastaj ceshtje personale.
Fatma, kjo do të thotë se kam dështuar në shpjegimet e mia, sidomos kur fola nga këndvështrimi funksional në komentin e dytë. Duhet të jem më efikas.
Fatma, desha të shtoj vetëm pak gjëra. Kur thashë prapashtesë e bukur ishte një lloj vlerësimi provokativ, si kundërpeshë e higjienistëve që aty shikojnë papastërti, sepse nga pikëpamja funksionale nuk ka ndonjë gjë mirëfilli estetike në prapashtesën -xhi, -llëk, e të tjera si këto. Në këtë këndvështrim, duhet pranuar se edhe prapashtesat -ar apo -tar nuk është se janë produkt artistik, pavarësisht se mund të tingëllojnë bukur në një kontekst të caktuar.
Po përdor një metaforë jo të përkryer, por shpresoj bindëse. Kur ne përdorim antibiotikë për një kohë të gjatë, rrezikojmë që ta vrasim edhe mikroflorën bakteriale në zorrë që, pavarësisht emrit të shëmtuar (baktere), janë të domosdoshme për organizmin, sepse i shërbejnë ekuilibrit shëndetësor të trupit. Në fakt, mjeku na jep së bashku me antibiotikët edhe vitamine, edhe fermente të qumështit, për ta ristabilizuar florën e baktereve të mira. Të eliminosh fjalë sepse na duken të këqija, ose na tingëllojnë të tilla, nuk është e shëndetshme për gjuhën, sepse disa fjalë ose fjalëformime kanë rol tjetër, që neologjizmat nuk mund ta luajnë.
Që t’i kthehemi kalldrëmit. Jo pa qëllim vura mënjanë prapashtesën -xhi, në fjalën kalldrëmxhi (e ka fjalori shqip, nuk e shpika unë), fjalë që ndryshon nga kalldrëmshtrues. Neologjizmi i ri si do ta formonte fjalën e re me prapashtesën -xhi? Fortashtrojxhi? Nuk më bind fare. Narrativa pa regjistrat stilistikorë e ngjyrimet nuk do të ishte e tillë. Gjyshërit e mi, që kanë jetuar në Mangalem të Beratit, kanë përdorur gjithnjë fjalët kalldrëm, kalldrëmxhi… Në qoftë se unë do të tregoj një ditë se çfarë thonin gjyshërit e mi, ose në qoftë se do të shkruaj një roman ku personazhet të flasin për periudhën e shekullit XVIII apo XIX nuk kam si t’i vë në gojë fjalë moderne. Disa ngjyrime kohore e stilistikore jepen vetëm nga historizmat. Nëse ne i pastrojmë humbasim ngjyrat dhe shijet e asaj kohe. Nuk e ke vënë re se kur merr antibiotikë për shumë kohë sikur ushqimet e humbasin shijen?
Përtej metaforave, duhet thënë se prapashtesa si -xhi kanë rol të pazëvendësueshëm edhe në shqipen moderne. Para ca kohësh, takova dikë që e ndjek PTF-në dhe më thumboi me batutën: “Hë, ç’na thoni ju blogaxhinjtë?”. Sikur pyetja të kishte qenë me prapashtesë tjetër “blogëtar, ose blogues” ngjyrimet do të kishin humbur, si rrjedhojë edhe efekti komunikues. Nuk po tregoj se si iu përgjigja.
Përfitoj nga rasti të shtoj – meqë jam edhe unë i fushës, pavarësisht se nuk shkruaj sa duhet për këto tema – se në çastin e botimit krijohet një pakt midis veprës dhe lexuesit, një lloj tensioni negociues ku vepra merr kuptim. Është e vërtetë siç thotë Eco që teksti është “mekanizëm dembel”, që ka nevojë për interpretimin e lexuesit, por është po aq e vërtetë, gjithnjë sipas semiologut italian, se teksti përmban një sërë sinjalesh me anë të cilave kërkon interpretim të saktë. Për ta thënë me tituj librash: vepra është e hapur, por edhe interpretimet kanë kufi.
Për të kaluar në praktikë mund të themi se fjalë si kalldrëm, ose ndonjë tjetër me -xhi, ose -llëk, i sinjalizojnë lexuesit se narrativa i përket një epoke të caktuar, pra i lutet që ta lexojë në një farë mënyre e jo në një mënyrë tjetër. Duke e zëvendësuar fjalën kalldrëm, teksti është privuar nga një sinjal i rëndësishëm e si rrjedhim lexuesi orientohet drejt interpretimeve të tjera. Retushimi gramatikor është një gjë, ndërhyrja leksikore është tjetër. Teksti i ripërpunuar nuk është më i mirë ose më i keq, është thjesht ndryshe, ndërkohë shijen e tradhtisë që lexuesi i veprës “origjinale” ndjen unë e kuptoj fare mirë, sikurse e kuptoj që lexuesi i ri, që e lexon rishtazi veprën, praktikisht po lexon diçka tjetër.
Për librin e tij të famshëm, “Emri i trëndafilit”, Umberto Eco tregon se ia pati dhënë për ta lexuar dorëshkrimin një mikeshës së vet. Ajo i tha se i kishte lënë mbresa toni gazetaresk i rrëfimit, jo prej romani, por prej kronisti. Bëhet fjalë për rrëfimin e personazhit kryesor Adso dhe tonin e tij didaskalik dhe stilin prej kronisti mesjetar. Fillimisht shkrimtarit nuk i erdhi mirë, por më pas e kuptoi se fryma që kishte kapur mikesha në tekst, ishte pikërisht objektivi i arritur si shkrimtar, meqë i kishte ofruar lexuesit, nëpërmjet stilit, fjalëve dhe ritmit, diçka më shumë për veprën. Me fjalë të tjera, lexuesit po t’i heqësh sinjalet nga teksti, rrezikon të humbasë në labirintet kuptimore, ose ca më keq, rrezikon t’i duket vetja në shkretëtirë tekstuale. Ose gjendet përballë një vepre krejt të ndryshme nga pararendësja. Prandaj edhe ndërhyrjet në tekst duhen menduar mirë.
Vetem nje verejtje desha te bej: Ne turqisht, rruges se shtruar me gure i thone “arnaut kalldrem”.
Sa i perket temes i qendroj mendimit qe as Hanna Barbera nuk merr guximin, edhe pse mundet, te dizenjoje Flinstonet si Futurama.
Këto shembuj të sjellin ndër mend raste këngësh të dashura që ndalen për momente pasi disku është i vjetër dhe i dëmtuar apo makina po ecën në ndonjë prej gropave të rrugëve të Shqipërisë. Por mund të përpiqemi të kuptojmë qëllimin e autorit.
Sigurisht, kuptohet mjaft qartë që i ka dëmtuar krijimet e veta dhe besoj se duhet të jetë i pari i vetëdijshëm për këtë. Për mendimin tim, është kryer në këtë rast njëfarë sakrifice, për gjuhën shqipe. Në fakt nuk është se këto pjesë të librave të Kadaresë janë sakrifuar krejtësisht, përkthimet që e bëjnë të njohur apo të famshëm natyrisht mbeten siç kanë qenë. Janë sakrifikuar tekstet shqipe, dhe qëllimi final duhet të jetë që të paktën një pjesë e zvendësimeve të mbesin; Kadareja është shkrimtar shumë i lexuar dhe natyrisht ekzistojnë mundësitë që lexuesit e tij ti përdorin më tej këto fjalë të reja.
Ndërkohë duhet thënë se disa prej tyre, siç kjo e tmerrshmja që ka zvendësuar kalldrëm, nuk mund të kryejnë ndonjë rrugë të gjatë, por të tjera, sidomos ato të marra nëpër idoma zonash të humbura – për të zvendësuar fjalë të huazuara vonë por me përhapje më të gjërë – ma merr mendja se mund të kenë më shumë fat. Ose dëshiroj që të kenë më shumë fat. Fjalët janë pasuri, orientalizmat për shembull do të vazhdojnë të jetojnë në gjuhët orientale, ndërkohê që do të ishte fatkeqësi nëse fjalë siç « pullaz » ose të tejra të humbisnin.
Mua më duket e qartë që fjala “fortashtrojë” për “kalldrëm” nuk rri dot mirë nga fakti që edhe në roman vetë, fillohet t’i vihet fjalës “kalldrëm” rrotull me togafjalësha (“arrampicarsi sugli specchi”, thonë italianët). Përtej arsyeve që sjell XhaXhai desha të shtoj që në qoftë se dikush vendos të zëvendësojë një fjalë me një tjetër, mendoj që kjo fjalë e re duhet të arrijë të zëvendësojë krejt familjen e fjalëve që ka prodhuar fjala e parë, sikurse thotë edhe Pishaku. Pa ma zëvendësoni pak mbiemrin “i kalldrëmtë”? “Sokak i kalldrëmtë”, për shembull, një togfjalësh kaq i natyrshëm dhe eufonik, pa ma bëni pak me fjalën “fortashtrojë”, ju lutem? Për këtë arsye kam qenë gjithnjë skeptik për zëvendësimin e imponuar qysh në vitet ’70 të fjalës “fenomen” me “dukuri”. Njeriu fillon e ndjen bezdinë e parë kur duhet të flasë, rastësisht, për një fenomen kimik që është i padukshëm, se i duhet ta shkruajë “dukuri e padukshme”, por kur të nesërmen i duhet të shprehet: “violinist fenomenal”, sigurisht që fjala “dukuri” këtu nuk bën.
Kadareja(ne versionin e ri shkruan): “Rrugët e shtruara me gur nxirrnin xixat e fundit të zemërimit nën thundrat e kuajve”
Me sa di une qytete si Gjirokastra, Berati, etj. duke qene se kane ekzistuar para sundimit turk, mendoj se kane patur rruge te shtruara me gure edhe para renies nen sundimin e osmaneve. E atehere, fjala kalldrem nuk ekzistonte nese do ta marrim te mireqene si nje huazim prej turqishtes. A nuk do ta kufizonte historicitetin vetem ne 4-5 shekujt e fundit?
Si do te pershkruajme keta qytete me rruge te shtruara me gure nese ngjarjet do te vendoseshin ne kohen ta zeme te Bizantit, apo me heret Romes(ne vecanti per disa qendra te tjera si Berati, Shkodra, Durresi qe i kane patur rruget e shtruar me gure), apo kur Kastrioti humbi shume arber ne sheshin dhe rrugen e shtruar me gure para portave te kalase(keshtjelles) te Beratit? Duke perdorur perseri fjalen kalldrem(e). 🙂
Nje shembull tjerer: si do te tregonim legjenden e takimit te Teutes me konsujt romake ne rrugen e shtruar me gure qe zbriste poshte ne Drin e Bune? “Ishte nje dite pranvere.Teuta po zbriste nen galopin e hovshem te hamshorit te bardhe nen shkelqimin, reflektimin e kalldremit te lagur nga vesa nen diellin mengjezor?
A nuk duket se historiciteti i nje qendre te vjeter urbane mbetet thjesht nen nje fizionomi otomane, kur dihet se rruget e shtruara me gure, qofte edhe me zallin e lumit(si te Osumit ta zeme) kane nje tradite me te hereshme se kalldremet e Turqise?
🙂
Read Me, ke kete historicitetin pune dreqi eshte. Po si ia beri Teuta per te hipur ne ate hamshorin e bardhe? I vuri kembet ne “yzengji” (opps yzengji eshte turqizem). Pastaj e zuri vapa dhe futi doren ne “xhep” per te marre “shamine” (opps xhep e shami jane turqizma). Pastaj e mori uria e vajti ne kuzhine per te pare ç’i kishin gatuar (opps kuzhine eshte italianizem i vone). Si behet? 🙂
He pra Relapso! Tani ky Kadareja ka marre tamam(turqizem) pjellen, femijen e vet, pra vepren, romanin e tij dhe ka filluar t’i veje nje “make up” te ri dhe ne syte tane ky femija e tij, qe eshte kthyer ne domenin publik, sepse jemi edhe ne lexuesit qe e prekim, ngazellehemi me femijen e shkrimtarit, ka filluar te percudnohet ne syte tane(te pakten keshtu na duket ne lexuesve te hershem te tij).
Por ja qe keshtu na duket neve, sepse keshtu jemi mesuar ne, pavarsisht se prindi i femijes mund te jete me largepames, me vizionar, duke menduar se keshtu mund te kontriboje ne nje shqipe te re dhe per nje lexim te vepres edhe postmortem te epokes se tij dhe tonen. A thua t’ia kete renduar gjykimin pleqeria?
Ne jemi besnike dhe (ne nje fare menyre rober) te shqipes ku fjala kalldrem ta zeme, na ben te krijojme peisazhet e nevojshme nepermjet fjales se shkruar(gje qe na kujton se sa domethenes eshte edhe vete emri i blogut te 2xha, peisazhe te fjales).
Prandaj edhe historicimi ne terminologji, literature, kokeforte, lufton te ruaj peisazhe, imazhe te perjeteshme, pavarsisht se gjuha leviz, ndryshon, zevendesohet pergjate brezave qe vine.
PS. Dicka ndoshta ne dukje pa lidhje, por po e lidh me termin peisazhe te fjales. Une e kam menduar gjate se si t’i zbuloj domethenien e totalitarizmit femijes tim. Ishte e pamundur me imazhet tona te vjetra, filmat apo me literaturen dhe konteksin e kohes, psh romanet e Kadarese.
Fati e solli qe te shihnim bashkarisht filmin “Divergent”, qe femija im e kishte lexuar si liber, por une nuk isha ne dijeni te permbajtjes. Filmi per mua sherbeu si nje trampoline per te bere paralelizma, shpjegime, duke perdorur fjale dhe shprehi, situata, peisazhe fjalesh ne nje kontekst tjeter, modern, etj. per ta futur ne brendine e totalitarizmit, diktatures.
Jemi qe jemi pse nuk betonizojme fare ato kalldremet se do na thyj ndonjera koken kete fundjave se Louboutins nuk jane fare Gjirokastra proof. Dhe atyre cative me pllaka nuk u duhet zene shume bese. Keshtu kontribuojme per nje Gjirokaster te re, me largpamese per potencialet turistike. Je ne vete me kete shqipe te re? Kadareja u ca dysh te kundershtoj “cmitizuesit” e “albanologet e rinj” e shqipes totalitare per te thene qe ska burr nene e diktator te ve dore mbi shqipen duke bere akrobacira e lexime te keqija vetem e vetem per te thene qe shqipja nuk ka persuar ndryshime. Ti tani me thua qe ky eshte nje projekt te bej nje shqipe te re.
“Nga ana tjeter, nje gjuhe, qe mund te rrezohet lehtesisht nga nje diktator, s’mund te jete vecse nje sajese prej rere, pra, jo gjuhe, por nje surrogat gjuhesor. Ne te vertete, s’ka qene kurre keshtu. As diktatori ne fjale nuk kishte permasa titanesh, as gjuha shqipe s’ishte surrogat.”
– Mosmarrveshja
Sikur po teprohet me kete ceshtjen e karakterizimit gjuhesor ne nje veper letrare.
Se pari, meqe jemi tek Kadareja, eshte ne pelqimin dhe gjykimin e tij per te karakterizuar ose jo gjuhesisht nje personazh, nje situate, kohe, etj. Ne s’mund t’ia kerkojme me cdo kusht sepse nuk jemi bashkeautore.
Nga ana tjeter nese karakterizimin gjuhesor do ta shohim me pedantizem do te arrinim ne absurdite.
Psh , ne romanin Keshtjella , ai rrefimtari prej kampit turk do te duhej te fliste turqisht, gjenerali tek Ushtria e vdekur italisht e keshtu me rradhe deri tek femija ne Kroniken e gurte , qe duhej te fliste strikt ne zhargonin lokal gjirokastrit.
Mirepo Kadare pretendon te shkruaje nje roman ne shqip per gjithe shqiptaret, jo vetem per ata shqiptare qe rastesisht mund te dine edhe turqisht apo italisht dhe jo vetem per kasabane e Gjirokastres. Bile duket se Kadareja mendon pak me thelle me ato nderhyrjet leksikore ne veprat e veta , duke dashur te shkruaje jo vetem per shqiptaret e sotem qe dijne akoma ca turqisht por edhe per breza te ardhshem , qe mund te dijne aq pak sa qe kur te lexojne Kadarene duhet te kene me vete edhe fjalorin e Dizdarit. Perndryshe perse do ta bente? Per puritanizem, kombetarizem? Edhe mundet por duhet provuar.
Nuk mund te kete nje ndervaresi lineare midis gjuhes dhe epokes ne nje veper letrare. Po te ishte keshtu kur te lexonim ne nje veper letrare fjalet :mal,njezete apo shege etj do te duhej te mendonim se behej fjale per epoken pellazge.
Por edhe po te ishte keshtu Kadareja prape eshte i shpetuar . Bie fjala ne romanin Keshtjella turqishtja nuk ka asnje pune ne tekst. Shqiperia nuk ishte pushtuar nga turqit akoma, shqiptaret nuk dinin fare turqisht pervec nja nje dyzine fjalesh qe kishin depertuar aty ketu nga kontakte te meparshme dhe pikerisht ato qe ndeshen tek arbereshet e Italise.
Perse Kadareja do te duhej te karakterizonte me fjale turqisht per nje fabul te vitit 1450 ne romanin e tij kur ne vete tekstin e Buzukut (1555) gjenden vetem 6(gjashte) fjale turqisht (dollame,cohe,harami, kallaus, tepsi, turk), kur tek Budi (1618-21) gjejme fare pak me teper dhe vetem tek Bardhi(1635) e Bogdani(1685) hasim shume me teper turqizma.
Ne kete debat shume interesant ka shume per te folur por eshte mire t’i marrim elementet nje nga nje,qe te kuptohemi me mire.
Ky shqetesim per aftesite e brezit te ardhshem si legjitimim per ndyshimet ne tekst me duke i rreme. Supozon se ne 50-100 vitet e ardhsheme Kadareja duhet lexuar ne po te njejtin masivitet qe vepra e tij eshte lexuar deri sot. Ky lexues do duhet te gjej Kadarene e brezit te vet, qe i flet per selfies e kontekste akoma te panjohura per ne.
Nese turqizmat do ta pengojne lexuesin e ardhshem ti qaset Kadarese ai do te pajiset me nje version kritik qe do ta ndihmoj te kaloj jo vetem pengesat gjuhesore por edhe kulturore pasi shume nga keto fjale vine te ngarkuara me kontekste pothuajse te panjohur per lexuesin e ardhshem. E di qe per shume ky pohim eshte herezi por ja qe ka dhe duhet te kete dhe shkrimtare te tjere pervec Kadarese. Ndoshta do duhet te pranojme se sado i madh eshte Kadareja sot, do vij nje dite qe do ta lexojme po aq sa lexohet John Milton ne origjinal.
Meqe ra fjala tek Milton, me kujtohet ta kem lexuar ne nje version ky krahas origjinalit jepej versioni modern dhe shpjegime kontekstuale, qe per dike qe nuk eshte rritur me frymen kristiane ishte esenciale. Njesoj dhe me Danten.
Po pasqyroj poshte prezantimin qe i behet nje versioni kritik te Paradise Lost.
This Norton Critical Edition is designed to make Paradise Lost accessible for student readers, providing invaluable contextual and biographical information and the tools students need to think critically about this landmark epic. Gordon Teskey’s freshly edited text of Milton’s masterpiece is accompanied by a new introduction and substantial explanatory annotations. Spelling and punctuation have been modernized, the latter, importantly, within the limits imposed by Milton’s syntax.
Pyetja qe duhet ti shtrojme vetes eshte kjo: a kemi kuadro qe ti qasen njesoj vepres se Kadarese qe ta bejne ate relevant per lexuesin e ardhshem. Ndoshta eshte akoma shume heret dhe vepra e Kadarese nuk ka nevoj per kaq shume ndermjetesim por duke gjykuar nga reagimet e fundit do ti leme te cunguar mendjet e ardhshme qe as kalldremin e as fortashtrojen nuk do ta perfytyrojne dot lehte. Pervec dates se ribotimit nuk di qe ribotimet te paraqiten me nje shpjegim per ndryshimet qe jane bere si dhe cduhet te perfitoj lexuesi nga keto ndryshime. Keshtu sic ka vepruar Kadareja apo kushdo tek shtepia botuese eshte e papranueshme dhe nje nderhyrje tinzare sepse po flasim per nje shkrimtar te kalibrit Nobel i cili meriton trajtim te kujdesshem ne cdo nivel, jo vetem ne mirembajtjen e tij si mit kombetar.
Tërë këto spastrime “kalldrëmesh” në vepër, sigurt, do u hapin punë studiuesve sot e nesër. Ama, po t’ia rrëfesh këtë histori një bujku të kthyer nga ara në mbrëmje, s’është çudi të heqë nja dy a tri herë çibukun e t’i presë shkurt drutë: “I ziu, qe mirë, ç’hall do t’i ketë rënë? Shkoni, or djem, hidhuni njëherë andej shtëpia e pyeteni!”
Keto dite e gjithe Shqiperia eshte ftuar drejt Gjirokastres per TRAKU FEST- festivali i trashegimise kulturore qe zhvillohen nen kujdesin e te pakten Ministrise se Kultures dhe asaj te Rinise. Gjate ketyre diteve jane organizuar aktivitete enkas per te promovuar pasurine kulturore te ketij qyteti me vemendje te vecante tek arkitektura karakteristike (kalldremet), banesat tradicionale (catite), e deri tek ushqimi.
Nderkohe, kush i ka ndjekur me kujdes aktivitetet e Drejtorive Rajonale te Kultures Kombetare ne Gjirokaster e ne Berat do te kete vene re kujdesin per te rimerimetuar catite e banesave tradicionale ne keto qytete pasi me te drejte jane aq vlere kulturore sa te perfshinen nen kujdesin e UNESCOs si shembuj te vecante te arkitektures tipike te periudhes osmane.
Tani a mund te me shpjegoj kush si eshte e mundur qe ne nje kohe qe Kadare (shkrimtari) i kundervihet “terbimit osman kunder shqipes” duke fshire sistematikisht fjalet qe shoqerojne vlerat me karakteristike te trashegimise kulturore, Besiana Kadare, nepermjet rolit te saj si ambasadore e delegacionit shqiptar ne UNESCO zotohet te mbroj trashegimine kulturore ku perfshihen objektet (catite, kalldremet, oxhaket, cezmat, pazaret ) si dhe kultura jomateriale ku doemos ben pjese dhe diversiteti gjuhesor (fjalet e mesiperme).
Propozoj qe cupelinat e RIAS te aplikojne per nje fond te ri tek Ministria e Kultures per te mbrojtur diversitetin gjuhesor nga brisku i Kadarese. Eshte plotesisht ne perputhje me konventen e UNESCOs.
Mesa duket ajo shprehja “Beme baba te te ngjaj” nuk qenka e vertete. Te pakten kur vjen puna tek pullazet,tymtaret,tregjet…
Varet si i sheh gjerat. Libri me mesazhin dhe bukurine artistike universale e ka nxjerre qytetin e gurte nga ngurtesia e tij dhe provincializmi. I ka dhene jete duke universalizuar neper bote kumtin e njerezve qe e populluan ate.
Cfare do te ndodhte nese libri do te kthehej ne nje objekt muzeal, me motivacionin e pritshem: Monument Kulture – Mbrohet nga Shteti(apo qofte UNESCO)?
Nese keshtu, otomanizmi si prezantim arkitektonik muzeal do t’i duhesh edhe nje guide turistike, udherefyes i jetes te dikurshme. Kete mund ta bente libri Kronike ne Gur, por tani duke ia ngushtuar mesazhin, ne rolin e nje guide turistike lokale.
Rrezik edhe me i madh do te ishin restauruesit e zellshem, sic edhe ndodh vazhdimisht me rastin e objekteve dhe qyteteve muzeale. Do te perpiqeshin t’i perafroheshin me besnikeri kohes osmane dhe nuk do te mjaftoheshin me fjalet kalldrem, cati, oxhak, etj, por do te shihnin mundesine te rikthenin ne faqet e librit edhe shume fjale te tjera te periudhes otomane. A nuk eshte misioni i restauruesit t’i mbetet sa me besnik te kaluares? Jam i sigurte se libri do te kthehej keshtu ne nje udherefyes turistik me vlera te pallogariteshme lokale.
Libri pasi te jete shperndare si nje kulm literature ne shume ane te globit, do te fillonte tkurrjen duke mbetur nje objekt muzeal i vyer i qytetit jugor ne duart e turistit te rastit.
🙂
PS. Te lumte (aferim) 🙂 Exfatma! E ke mberthyer temen nga briret, kthjelltesi dhe mungese pasioni i duhet kesaj teme te vyer mbi fatet e letersise kaq te lidhura me zhvillimet gjuhesore.
[Keshtu sic ka vepruar Kadareja apo kushdo tek shtepia botuese eshte e papranueshme dhe nje nderhyrje tinzare sepse po flasim per nje shkrimtar te kalibrit Nobel i cili meriton trajtim te kujdesshem ne cdo nivel, jo vetem ne mirembajtjen e tij si mit kombetar]
Nese vertete e konsideroni te kalibrit Nobel , atehere trajtojeni si te tille, qe do te thote mendoni pak me thelle per ato qe ai shkruan,perfshire edhe zevendesimin e turqizmave,edhe per te tjera.
Ose kundershtojeni por gjeni argumenta ne nivelin e dinjitetit te kalibrit Nobel.
Kur flas per Kadarene si shkrimtar i nivelit Nobel e marr kete si te mireqene dhe jo si vleresim personal. Nuk po flas ketu per nderhyrje qe nje lexues duhet te bej drejt Kadarese por per kujdes qe duhet te tregoj botuesi ne rradhe te pare dhe Kadareja ne rradhe te dyte per figuren e tij si autor, i cdo kalibri qofte. Une shqetesohem qe vepra e tij te pesoj keto ndryshime (qofte dhe me bekimin e kerkesen e autorit) dhe te mos jepen shpjegime sic jepen per miqte e Kadarese. As une as Hudhri nuk jemi miq te Kadarese. Ai ha buk vec me Miltonin. Atehere trajtojeni si te tille ne qofte ne kritike ne qofte ne levdata ne qofte ne perkushtimin per botimet e tij qe duhet te tregoj botuesi.
Pastaj sa per kritiken po te them qe edhe kjo sistematikisht po censurohet. Une jam nje anonim qe shpreh pritshmerite e mia ne nje blog por po flas per kritike me te gjere. Sa eshte gati Kadare & Co. te pranoj argumenta ne nivel Nobel kur keta bezdisen dhe nga teshtimat per fjalet e hequra.
“Pastaj sa per kritiken po te them qe edhe kjo sistematikisht po censurohet”
Nese e ke fjalen per reagimet e njezeshme ne mbrojtje te Kadarese ne mjediset shqiptare, keto nuk jane censure e ndonje kritike. Gjykimi dhe vleresimi kritik i vepres se Kadarese ne Shqiperi nuk ka lindur ende.
Edhe shkrimet e mirefillta kritike qe jane botuar ne gjuhe te huaja nuk kane gjetur jehone ne Shqiperi, sepse ato merren vetem me analizen e vepres letrare e jo me muhabetet tona biografiko-politike-kombetariste.
Mbase po flasim njekohesisht per analize dhe kritike, te cilat ne disa rrafshe jane plotesisht te ndryshme nga njera tjetra. Analiza e perdorimit te fjales kalldrem apo analiza e gjeografise ne veprat e Kadarese nuk perbejne ate qe zakonisht do te konsideronim si kritike letrare te tipit qe perfundojne ne faqet e London Book Review. Pastaj ka dhe nje lloj tjeter qe nuk di mire si ta karakterizoj por qe perzien letersine me kulturen ku fare lehte permenden treshja biografiko-politike-kombetariste.
Fatkeqsia eshte se kaq kontraversial qelloi te jete vete Kadareja si autor dhe si personazh sa dhe qasjet per te numeruar perdorimin e pikepyetjes tek ai do te interpretohet ne nje menyre apo nje tjeter nga kampet pale. Qe ketu pastaj paragjykimi se te gjithe nderhyrjet ne shqip jane “muhabete tonat biografiko-politike-kombetariste”- kjo nje menyre per ti shperfillur ato me perbuzjen alla “llafe grash”. Refuzoj ta pranoj se nuk qenkemi ne gjendje te perpunojme vleresime dhe analiza objektive dhe se qenkemi te destinuar si popull te prodhojme vetem thashetheme e te injorojme kritiken e huaj.
Eshte e vertete qe pjesa me e madhe thjesht e konsumojne kritiken si sulm ne faqe gazetash, edhe kur nuk eshte sulm sa kohe qe kjo kritike nuk perputhet me nje dogme te parapercaktuar. Kjo me shume ka te bej me leximin qe u bejme kritikave sesa me vete natyren e tyre. Ketu pastaj zanafilla e censures qe nuk eshte e thene te jete vetem mohimi i nje shkrimi se eshte kritik ndaj Kadarese. Oh wait, dhe kjo ka ndodhur!
E kuptoj qe komenti im i mesiperm mund te tigelloje ca si teper nihilist, por kam frike se eshte pikerisht keshtu si them une.
Fakti eshte se ne Shqiperi nuk ka nje kritike letrare te denje per kete emer. Sa per Kadarene, edhe pse jam larg Shqiperise, jam munduar t’i lexoj ç’kane shkruar per te ne Shqiperi. Me vijne nder mend tani disa monografi te disa autoreve si T. Çaushi,, B. Kuçuku, B. Gjoka, N. Kulla etj., si edhe nje sere artikujsh te shperndare neper revista e permbledhje. Natyrisht qe nuk pretendoj t’i kem lexuar te gjitha, por me aq sa kam lexuar, te them me bindje se, me pak perjashtime, niveli eshte shume, shume i dobet. Nuk jane studime mbi letersine, por komente letrare te tipit shkollor dhe pershtypje leximesh, te sperkatura, ne rastin me te mire, me ndonje citim nga strukturalistet dhe poststrukturalistet franceze. Pa sistem, pa metode, pa ftohtesine dhe distancen e duhur nga konteksti jashteletrar e ç’eshte me e keqja, pa nje qasje metodike e profesionale ndaj tekstit.
Debatet e herepashershme ne shtypin e perditshem as qe hyjne fare ne kete mesele, se nuk kane te bejne me vepren e Kadarese, por vetem me ate si person publik, ose, edhe me keq, me ate çka ai vete thote per vepren e tij.
Ironikisht, çmimin Nobel Kadaresë do t’ia japin – nëse kjo ndodh – për veprën e tij ashtu siç është përkthyer në gjuhë të tjera. Nuk besoj që cilësia e shqipes në botimet e ndryshme të veprës të luajë ndonjë rol në vendimin e komisionit; ndërsa cilësia e frëngjishtes patjetër, meqë asnjë nga ekspertët që do të votojnë për çmimin nuk besoj ta ketë lexuar veprën në shqip.
Duket se në terren e kanë kuptuar literalisht këtë heqjen e kalldrëmit:
“Beton mbi kalldrëmet e Gjirokastrës: Zhulieta Harasani, drejtoresha e Përgjithshme e Planifikimit Strategjik për Trashëgiminë dhe Diversitetin Kulturor flet për ndërhyrjet pa kriter që po bëhen në sokakët e qytetit.”
(burimi: http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=53268&kat=94)
Zyrtarisht në Gjirokastër kemi të bëjmë që tashmë, pra, me “fortashtrojë”. Qyteti po përgatitet të hyjë që tani në të ardhmen europiane të gjuhës shqipe përmes Google translator-it urbanistik të Bashkisë vendore.