përkthyer nga Alket Çani

Në pamje të parë, vepra kritike e Borges-it duket e zotëruar nga një demon i çuditshëm afrie. Disa prej eseve të tij reduktohen në një katalog të shkurtër të intonacioneve të ndryshme që ka marrë në rrjedhë të shekujve një ide, një temë, një metaforë: Ricketts dhe Hesketh Pearson i atribuojnë Oscar Wilde-it autorësinë e shprehjes purple patches, por këtë formulë e gjejmë tashmë tek Ars Poetica[1]; Philipp Mainländer ngre, dy shekuj pas John Donne-it, hipotezën e një vetëvrasjeje të Zotit; argumenti i bastit[2] gjendet tek Arnobi, te Sirmondi, tek Al-Gazeli; dy infinitet ringjallen te Leibniz-i dhe Victor Hugo-i; bilbili i Keats-it është zgjatim i Platonit dhe pararendje e Schopenhauer-it, lulja e Coleridge-it, e sjellë nga një ëndërr, parathotë lulen e Wells-it, të sjellë nga e ardhmja, dhe portretin e James-it, të sjellë nga e kaluara; Wells-i ka “rishkruar për kohën tonë Librin e Jobit, këtë imitim madhor në hebraisht të dialogut platonik”; sfera e Pascal-it vjen nga Hermes Trismegjisti nëpërmjet Rabelais-së, apo Parmenidit, duke kaluar nga Platoni, nëpërmjet Romanit të Trëndafilit; Nietzsche përgënjeshtroi teorinë parasokratike të Rikthimit të Përjetshëm shumë kohë para se të zbulonte po këtë teori gjatë një përndritjeje të vonë hyjnore… Kur nuk gjen burime, Borges-i gjurmon me kënaqësi pararendës: pararendësit e Wells-it (Rosney, Lytton, Paltock, Cyrano, Bacon, Lukian), ata të Beckford-it (Herbelot, Hamilton, Voltaire, Galland, Piranese, Marino), ata të Kafka-s: “Një ditë, më lindi ideja të listoja pararendësit e Kafka-s. Deri atëherë ky shkrimtar më ishte dukur si po aq unik sa feniksi i lëvdatave të retorikanëve; duke e lexuar, m’u duk se dallova zërin e tij, a të paktën mënyrën e tij, në tekste të letërsive dhe epokave të ndryshme. Do përmendja këtu disa prej tyre, në rend kronologjik.” Vijojnë pastaj Zenoni, Han Yu, Kierkegaard, Browning, Bloy dhe Lordi Dunsany. Të hasësh enumeracione[3] të tilla pa njohur idenë që i frymëzon ato, rrezikon të pohosh në kuptimin e saj më të rreptë frazën ku Nestor Ibarra, në parathënien e përmbledhjes Fiksione, flet për një “flirt tejet të vetëdijshëm e nganjëherë të adhurueshëm me pedantizmin” dhe ta pandehësh kritikën e Borges-it në nivelin e sipërmarrjeve më të dëshpëruara të kompilimit universitar. Mund të evokojmë këtu edhe ato listime të gjata opinionesh e zakonesh harmonike apo kakofonike që përbënin lëndën e eseve të para të Montaigne-it. Me thënë të vërtetën, afria me Montaigne-in do të ishte tashmë më e justifikuar dhe prirja e tyre e përbashkët për katalogët krejt rastësorë është ndoshta domethënëse e njëfarë autorësie ndërmjet këtyre dy mendjeve me gjasë të bëra për ta mbajtur trallisjen apo pasigurinë e tyre në labirintet e fshehta të erudicionit.

Por prirja për takime dhe paralelizma te Borges-i përkon me një ide më të thellë, pasojat e së cilës na interesojnë. Një formulim agresiv të kësaj ideje e gjejmë në tregimin Tlön Uqbar Orbis Tertius: “Është vendosur që të gjitha veprat janë vepra e një autori të vetëm, që është i pakohë dhe anonim[4]“. Në emër të kësaj sigurie, shkrimtarët e Tlön-it nuk i nënshkruajnë librat e tyre dhe vetë ideja e plagjiatit është aty e panjohur, siç edhe, pa dyshim, ajo e ndikimit, e pastishit apo e apokrifit. Tlönianë sipas mënyrës së tyre janë George Moore-i apo James Joyce-i, që kanë “përfshirë në veprat e tyre faqe dhe mendime që nuk u përkasin”; tlönian sipas mënrës së tij, plotësuese, është Oscar Wilde-i, i cili “i ofronte shpesh subjekte kujt dëshironte t’i trajtonte”, apo Cervantes-i, Carlyle-i, Moise de Leon-i e shumë të tjerë, ndër të cilët Borges-i, që i atribuonin ndonjë ndërmjetësi përrallor autorësinë e veprave të tyre; tlönian par excellence ai Pierre Ménard, simbolist nimuaz i fillimshekullit, i cili, pasi u lodh me spekulime mbi Leibniz-in dhe Raymond Lulle-in, apo me transkriptimin në aleksandrinë të Varrezës detare (siç propozon[5] vetë Valéry-a të zgjatë me një këmbë vargjet shtatërrokësh të poezisë Invitation au Voyage[6]), nisi një ditë të rikrijonte me burimet e veta dhe pa anakronizëm mendimi, dy pjesët e Kishotit dhe e nisi synimin e tij me realizimin e një ekzaktësie[7] të mrekullueshme. Duke zbatuar metodën e tij te vetja, Borges-i nuk mungoi të sinjalizonte versionet e mëparshme, të dhëna nga Shelley, Emerson-i apo Valéry-a, të idesë me të cilën po merremi. Sipas Shelley-t, të gjitha poezitë janë fragmente të një poeme të vetme universale. Për Emerson-in, “një njeri i vetëm është autori i gjithë librave që ekzistojnë në botë”. Ndërsa sa për Valéry-në, çdokush e kujton se ai kërkonte një histori të Letërsisë të kuptuar “si një histori të mendjes për aq sa prodhon apo konsumon letërsi dhe kjo histori do mund, madje, të bëhej pa u përmendur emri i asnjë shkrimtari”.

Ky vizion i letërsisë si një hapësirë homogjene dhe e prapakthyeshme, ku nuk kanë vend veçantitë individuale dhe precedentët kronologjikë, kjo ndjenjë ekumenike që e bën letërsinë universale një krijim të gjerë anonim, ku çdo autor s’është tjetër veçse mishërimi rastësor i një Mendjeje të pakohë e jopersonale, e aftë t’i frymëzojë, si Zoti i Platonit, më të bukurën e këngëve këngëtarit më mediokër dhe të ringjallë te një poet anglez i shekullit XVIII ëndrrën e një perandori mongol të shekullit XIII – kjo ide mund t’u duket mendjeve pozitive si një fantazi e thjeshtë, apo si marrëzi e kulluar. Le të shohim aty, më tepër, një mit në kuptimin e fortë të termit, një dëshirë të thellë të mendimit. Vetë Borges-i sugjeron dy nivele të mundshme interpretimi të këtij hamendësimi: versionin skajor, apo “panteist”, sipas të cilit një shpirt i vetëm banon pluralitetin e dukshëm të autorëve dhe veprave, të ngjarjeve dhe gjërave, dhe që deshifron, në kombinimet më kuturisëse të atomeve, shkrimin e një Zoti; sipas kësaj hipoteze, bota e librave dhe libri i botës janë një gjë e vetme dhe nëse heroi i pjesës së dytë të Kishotit mund të jetë lexues i pjesës së parë, sikurse Hamleti spektator i Hamletit, mund të ndodhë që ne, lexuesit a spektatorët e tyre, të jemi, pa e ditur, personazhe fiktive, dhe që në çastin kur lexojmë Hamletin apo Don Kishotin dikush të jetë i zënë duke na lexuar, na shkruar, apo duke na asgjësuar. Mësimi tjetër është ideja “klasike”, që mbretëroi e plotë deri në fillim të shekullit XIX, se pluraliteti i autorëve, thjesht, nuk meriton asnjë konsideratë: nëse Homeri ishte i verbër, vepra e tij nuk mbart gjurmë të këtij fakti. Mundet që të gjejmë në versionin e parë një metaforë të versionit të dytë, apo në versionin e dytë një intuitë të ndrojtur të versionit të parë. Por ideja e skajshme e letërsisë, ku Borges-i kënaqet të na shpjerë herë pas here, tregon ndoshta një prirje të thellë të shkrimit, që është të tërheqë fiktivisht në sferën e tij tërësinë e gjërave ekzistuese (dhe joekzistuese), sikur letërsia të mos mund të qëndronte dhe përligjej në sytë e vet veçse në atë utopi totalitare. Bota, thoshte Mallarmé-ja, ekziston për të përfunduar në një Libër. Miti borgesian lidh modernen gjithçka është për t’u shkruar me klasiken gjithçka është shkruar në një formulë edhe më ambicioze, që do të ishte pak a shumë: gjithçka është Shkrim. Biblioteka e Babelit, që ekziston ab aeterno dhe përmban “gjithçka që është e mundshme të shprehet në të gjitha gjuhët[8]“, përzihet afërmendsh me Universin – Ibarra, madje, vlerëson[9] se ajo del jashtë tij pafundësisht -: para se të jetë lexues, bibliotekar, kopist, kompilues, “autor”, njeriu është një faqe shkrimi. Një konferencë e Borges-it mbi nocionin e fantastikes përfundon me këtë pyetje ironikisht ankthndjellëse: “Ç’lloj letërsie i përkasim, unë që po ju flas dhe ju që më dëgjoni: roman realist apo tregim fantastik?” Mund të kujtojmë këtu hipotezën (vetëm pak të ndryshme në parim) e Unamuno-s, sipas së cilës Don Kishoti ishte thjesht autori i romanit që mban emrin e tij: “Është e pakundërshtueshme se te Kishoti, Cervantes-i u tregua shumë më lart seç mund të pritej prej tij, ai tejkaloi vetveten. Gjë që na bën të besojmë se historiani arab Sid Hamet Bengeli nuk është një krijim i kulluar letrar, por se ai fsheh një të vërtetë të thellë: se historia iu diktua Cervantes-it nga një tjetër, një mendje që qëndronte në thellësitë e shpirtit të tij. Dhe ai hendek aq i thellë midis historisë së kalorësit tonë dhe veprave të tjera të Cervantes-it, ajo mrekulli e qartë dhe e shkëlqyer është arsyeja që na bën të besojmë e të rrëfejmë se kjo histori është reale dhe se ishte Don Kishoti vetë, i mbështjellë brenda Sid Hamet Bengelit, që ia diktoi Cervantes-it.” Autori i dukshëm s’është më tjetër veçse një sekretar, ndoshta një trillim i kulluar: “Shpeshherë e mbajmë një shkrimtar për një person real e historik ngaqë e shohim prej mishi e kocke dhe ngaqë personazhet që janë fryt i imagjinatës së tij i marrim si sajesa të fantazisë së tij, ndërkohë që gjithçka është së prapthi: janë personazhet ato që ekzistojnë në të vërtetë e që përdorin atë tjetrin, që na duket se është prej mishi e kocke, për të marrë vetë pamje para njerëzve[10].” Pikërisht në këtë pikë fabula e Unamuno-s dhe ajo e Borges-it përputhen në një moralitet të rreptë, ndoshta më të rreptin: nëse e marrim Cervantes-in seriozisht, duhet të besojmë në ekzistencën e Don Kishotit; por nëse Don Kishoti ekziston, është Cervantes-i dhe ne, lexuesit e tij, që nuk ekzistojmë aspak, apo që s’kemi më mënyrë tjetër ekzistence përveçse duke rrëshkitur midis dy faqeve të Librit e duke u bërë letërsi, – siç rrëshket heroi i romanit Invention de Morel[11] midis dy imazhesh, bëhet imazh, del nga jeta për të hyrë në fiksion. Kjo do të thotë se Letërsisë, këtij përbindëshi të panginjur, nuk mund t’i jepet asgjë pa ia braktisur gjithçka: “ndoshta historia universale nuk është tjetër veçse historia e disa metaforave[12]“.

Në universin vendosmërisht monist të Tlönit, kritika reduktohet në marifete të çuditshme për të ruajtur domosdoshmërinë e vet. Përderisa nuk ka autorë, ajo sigurisht që duhet t’i shpikë ata: “ajo zgjedh dy vepra mjaft të ndryshme, le të themi Tao Te Xhingun dhe Një mijë e një netët, ia atribuon ato të njëjtit shkrimtar, pastaj përcakton me ndershmëri të plotë psikologjinë e këtij homme de lettres kaq interesant”. Dallojmë këtu jehonën e asaj teknike gjeniale të leximit të përuruar nga Pierre Ménard-i: atë të “anakronizmit të qëllimtë dhe të atributeve të gabuara. Kjo teknikë, që gjen një pafundësi zbatimesh, na fton ta lexojmë Odisenë sikur të ishte e mëvonshme se Eneida… Ajo mbush me aventura librat më paqësorë. T’i atribuosh Imitimin e Jezu Krishtit[13] Louis-Ferdinand Céline-it apo James Joyce-it, a nuk do të thotë të rinovosh mjaftueshëm këshillat e vogla spirituale të kësaj vepre[14]?” Metodë e rrezikshme, pa dyshim; por a nuk është me po aq rreziqe (dhe sigurisht me më pak sharm) t’i atribuosh, siç bëjmë, ajme, çdo ditë, Andromakën Jean Racine-it apo Du côté de chez Swan Marcel Proust-it? Të konsiderosh Fabulat e La Fontaine-it si të ishin më të vonshme se ato të Fedrit apo Ezopit? Të lexosh gjithmonë Cyrano-në si një paraprijës të Wells-it dhe të Jules Verne-it, dhe asnjëherë Wells-in apo Jules Verne-in si pararendës të Cyrano-së? Të marrësh dy vepra kaq të pangjashme sa, të themi, Këngët e Maldororit dhe Poezitë[15], t’ia atribuosh ato të njëjtit shkrimtar, për shembull Lautréamont-it, dhe të përcaktosh me ndershmëri të plotë psikologjinë e këtij njeriu interesant të letrave? Në analizë të fundit, kritika tlöniane nuk është e kundërta e kritikës sonë pozitive, por veçse hiperbola e saj.

Prej më shumë se një shekulli, mendimi ynë për letërsinë – dhe përdorimi që i bëjmë asaj – janë ndikuar nga një paragjykim që e ka pasuruar, por edhe që e ka zvetënuar e, më në fund, e ka varfëruar letërsinë: ky paragjykim është postulati sipas të cilit një vepër është thelbësisht e përcaktuar nga autori i saj dhe, për pasojë, e shpreh atë. Ky fakt i frikshëm nuk ka modifikuar vetëm metodat e deri edhe objektet e kritikës letrare, por edhe ushtron ndikim mbi operacionin më delikat e më të rëndësishëm të gjithë atyre që kontribuojnë në lindjen e një libri: leximin. Në kohën e Montaigne-it, leximi ishte një dialog, në mos i barabartë, të paktën vëllazëror; sot, është një pamaturi diturake, që lidhet njëherazi me pultin e përgjimit dhe me sallën e torturës. Dhe për një mister të vogël të zbuluar (apo të zbërthyer), sa mesazhe të mëdha të humbura! Kur Borges-i na nxit të admirojmë shembullin e Valéry-së, “e një njeriu që i tejkalon trajtat e dallueshme të një uni e për të cilin ne mund të themi, siç thosh William Hazlitt për Shekspirin, he is nothing in himself”[16], ai na fton sigurisht të reagojmë kundër këtij degradimi tinzar, duke glorifikuar një mendim dhe një vepër që duan të mos jenë të askujt në veçanti; po njëlloj, kur ndërmend figurën, aq të ndryshme, të Whitman-it, që farkëtoi nga e para, në veprën e tij dhe nëpërmjet veprës së tij, dëshpërim i biografëve, një personalitet të dytë e pa lidhje me të parin, apo atë të Quevedo-s, imazh i përsosur i njeriut të letrave, tek i cili Letërsia e ka përpirë njeriun, a të paktën individin, deri aty sa vepra e tij nuk na duket më si një krijim vetjak, por si rezultati aksidental i ndonjë aventure bibliografike misterioze: Quevedo, “letrar i letrarëve… më pak njeri sesa letërsi e gjerë dhe e ndërlikuar”. Çka do të thotë se për Borges-in, ashtu si për Valéry-në, autori i një vepre nuk gëzon dhe nuk ushtron mbi të asnjë privilegj, se ajo, që kur ka lindur (e ndoshta më parë), i përket domenit publik dhe jeton vetëm falë marrëdhënieve të saj të panumërta me veprat e tjera në hapësirën pa kufij të leximit. Asnjë vepër nuk është origjinale, sepse “sasia e fabulave apo e metaforave, për të cilat është e aftë imagjinata e njerëzve, është e kufizuar, por çdo vepër është universale, sepse “ai numër i vogël trillimesh mund të jetë gjithçka për gjithkënd, si Apostulli[17]“. Vepra e qëndrueshme “është gjithmonë e mbarsur me ambiguitet, me plasticitet të pafund… ajo është një pasqyrë që të bën të njohësh tiparet e lexuesit[18]“, dhe pjesëmarrja e lexuesit është vetë jeta e objektit letrar. “Letërsia është një gjë e pashtershme, për arsyen e thjeshtë se edhe një libër i vetëm është tashmë i pashtershëm. Libri nuk është një entitet i mbyllur: është marrëdhënie, është një qendër marrëdhëniesh të panumërta.” Çdo libër rilind në çdo lexim dhe historia letrare është së paku po aq historia e mënyrave apo e arsyeve të të lexuarit, sa edhe e mënyrave të të shkruarit apo e objekteve të shkrimësisë: “Një letërsi ndryshon nga një tjetër jo aq nga teksti sesa nga mënyra se si është lexuar: nëse do më jepej rasti të lexoja çfarëdo faqeje të sotme – ja, këtë këtu, për shembull, – siç ajo do lexohej në vitin 2000, atëherë do kisha njohur letërsinë e vitit 2000[19].”

Kështu, përsëritjet e dukshme të letërsisë nuk tregojnë vetëm vazhdimësi, por zbulojnë një metamorfozë të ngadaltë e të pareshtur. Përse gjithë pararendësit e Kafka-s evokojnë Kafka-n pa ngjarë mes tyre? Sepse e vetmja pikë konvergjence që ata kanë, është ajo vepër e ardhme që do t’i japë retrospektivisht takimit të tyre një rend dhe një kuptim: “Poema Fears and Scruples, e Robert Browning-ut, lajmëron veprën e Kafka-s, por leximi që ne i bëjmë Kafka-s pasuron dhe shtrembëron ndjeshëm leximin që i bëjmë poemës. Browning-u nuk e lexonte atë siç e lexojmë ne sot… Çdo shkrimtar krijon pararendësit e tij. Kontributi i tij na ndryshon konceptimin sa të së shkuarës, po aq edhe të së ardhmes[20].” Ky veprim në prapakthim lejon dhe përligj të gjitha “anakronizmat” aq të dashura për Borges-in, sepse nëse takimi, të themi, i Browning-ut me Kierkegaard-in nuk ekziston tjetër veçse në funksion të asaj rezultanteje të fundit që është vepra e Kafka-s, duhet përshkuar së prapthi koha e historianëve dhe hapësira e gjeografëve: shkaku vjen pas pasojës, “burimi” është në rrjedhën e poshtme, përderisa burimi, këtu, është një pikëtakim. Në kohën e prapakthyeshme të leximit, Cervantes-in dhe Kafka-n i kemi bashkëkohës dhe ndikimi i Kafka-s mbi Cervantes-in nuk është më i pakët se ndikimi i Cervantes-it mbi Kafka-n.

E tillë është utopia e admirueshme që na propozon letërsia sipas Borges-it. Është e mundur të gjejmë në këtë mit më tepër vërtetësi sesa në të vërtetat e “shkencës” sonë letrare. Letërsia është ajo fushë plastike, ajo hapësirë e lakuar ku raportet më të papritura dhe takimet më paradoksale janë të mundshme[21] në çdo çast. Ato norma të ekzistencës dhe përdorimit të saj që na duken si më universalet – siç janë rendi i vijimësisë kronologjike dhe lidhja autoriale midis autorit dhe veprës së tij – nuk janë tjetër veçse mënyra relative, ndër shumë të tjera, për t’iu avitur kuptimit. Gjeneza e një vepre, në kohën e historisë dhe në jetën e një autori, është momenti më pa rëndësi dhe më pa domethënie i kohëzgjatjes së saj. Për gjithë librat e mëdhenj mund të themi atë që Borges-i e shkruan për romanet e Wells-it: “ato do të trupëzohen, ashtu si fabula e Tezeut apo e Asuerit, në kujtesën e përgjithshme të species sonë, dhe do të zhvillohen në gjirin e saj kur të jetë shuar lavdia e atij që i shkroi dhe gjuha në të cilën u shkruan[22]“. Koha e veprave nuk është koha e përcaktuar e shkrimësisë, por koha e papërcaktuar e leximit dhe e kujtesës. Kuptimi i librave është përpara tyre dhe jo mbrapa, është brenda nesh: një libër nuk është një kuptim i kryer, një zbulim që na duhet të pësojmë, është një rezervë formash që presin kuptimin e tyre, është “iminenca e një zbulese që nuk ndodh[23]“ e që çdokush duhet ta prodhojë vetë. Kështu Borges-i rithotë, ose thotë, me mënyrën e tij, se poezia bëhet nga gjithkush, jo nga dikush. Pierre Ménard-i është autori i Kishotit për arsyen e mjaftueshme që çdo lexues (çdo lexues i vërtetë) është i tillë. Të gjithë autorët janë një autor i vetëm sepse të gjithë librat janë një libër i vetëm, prej nga rrjedh edhe se një libër i vetëm është gjithë librat, “dhe njoh disa të tillë që, njëlloj si muzika, janë gjithçka për të gjithë njerëzit[24]“. Biblioteka e Babelit është e përsosur ab aeterno; dhe njeriu, thotë Borges-i, është bibliotekari i papërsosur i saj; ndonjëherë, duke mos gjetur dot librin që kërkon, ai shkruan një tjetër: të njëjtin, ose pothuajse të njëjtin. Letërsia është ky mision i pakapshëm – dhe i pafund.

Përkthyer nga Alket Çani *

Gérard Genette (1930-2018), ka qenë drejtues studimesh në École pratique des hautes études. Bashkëdrejtues i revistës dhe koleksionit Poétique. Prej botimit të përmbledhjes Figures I (1966), Figures II (1969) dhe Figures III (1972), është konsideruar si një nga përfaqësuesit kryesorë të analizës strukturore dhe teorisë së formave letrare. Teksti më lart është nga përmbledhja Figures I.

[1] Poemë e Horacit (shënim i përkthyesit).

[2] Argument filozofik i Blaise Pascal-it, dijetar i madh francez i shekullit XVII. Paskali përpiqet të bindë, sidomos skeptikët e kohës së tij, se, duke mos qenë në gjendje të provojë ekzistencën ose mosekzistencën e Zotit, një njeri i arsyeshëm ka interes të jetojë sikur Zoti të ekzistonte, sepse kështu nuk ka asgjë për të humbur. Nëse jeton sikur Zoti ekziston, ke fituar parajsën. Nëse Zoti nuk ekziston, nuk ke humbur asgjë. Ndërsa nëse jeton sikur Zoti nuk ekziston dhe, në fakt, ky ekziston, ti humbet lumturinë qiellore dhe do vuash dënimin e përjetshëm në ferr. Duke i peshuar me kujdes këto opsione, zgjedhja më e arsyeshme është të jetosh sikur Zoti ekziston. Paskali, madje, lë të kuptohet se ata që nuk ndihen ende të aftë për të besuar në Zot duhet megjithatë të jetojnë sikur të besonin, sepse kjo gjë mund t’i çojë drejt besimit të vërtetë (shënim i përkthyesit).

[3] J. L. Borges, Enquêtes, passim.

[4] J. L. Borges, Fictions, f. 36.

[5] Jean Prévost, Baudelaire, f. 329.

[6] Poezi e Charles Baudelaire-it në vëllimin Les fleurs du mal (shënim i përkthyesit).

[7] J. L. Borges, Fictions, f. 57.

[8] J. L. Borges, Fictions, f. 100.

[9] Cahier de l’Herne kushtuar Borges-it, f. 438.

[10] Vie de Don Quichotte et Sancho Pança, f. 370-371.

[11] La invención de Morel, roman i Adolfo Bioy Casares (shënim i përkthyesit).

[12] J. L. Borges, Enquêtes, f. 16.

[13] De imitatione Christi, vepër anonime në gjuhën latine, që daton në fund të shekullit XIV ose fillim të shekullit XV (shënim i përkthyesit).

[14] J. L. Borges, Fictions, f. 71.

[15] Les Chants de Maldoror (1869) dhe Poésies (1870), vepra të shkrimtarit Isidore Ducasse (1846-1870), i njohur me pseudonimin letrar Comte de Lautréamont (shënim i përkthyesit).

[16] Shiko edhe J. L. Borges, Valéry si simbol, i botuar si parathënie e përmbledhjes: Paul Valéry, Një mbrëmje me Zotin Test, Botimet e Odeonit, 2003 (shënim i përkthyesit).

[17] Enquêtes, f. 307.

[18] Ibidem, f. 119.

[19] Ibidem, f. 244.

[20] Enquêtes, f. 150-151.

[21] “Prania e pakohë, që është tipike e letërsisë, nënkupton se letërsia e së shkuarës mund të interferojë gjithmonë me atë të së tashmes. Kështu Homeri me Virgjilin, Virgjili me Danten, Plutarku dhe Seneka me Shekspirin, Shekspiri me Gëcin e Berlihingenit të Goethe-s, Euripidi me Ifigjeninë e Racine-it dhe atë të Goethe-s. Për të marrë një shembull nga epoka jonë, Një mijë e një netët dhe Calderon-i me Hofmannsthal-in, Odiseja me Joyce-in, Eskilin, Petronin, Danten, Tristan Corbière-in, mistika spanjolle me T. S. Eliot-in. Ka këtu një pasuri të pashtershme marrëdhëniesh të mundshme.” Curtius, La Littérature européenne et le Moyen Age latin, f. 17.

[22] J. L. Borges, Enquêtes, f. 121.

[23] Ibidem, f. 15.

[24] J. L. Borges, Labyrinthes, f. 121.

• Përkthyesi i shpreh mirënjohjen e tij zotit Orgest Azizaj për vërejtjet dhe sugjerimet në përkthimin e kësaj esesje.