Kur më qëllon të kaloj te vendet ku shiten libra të përdorur, si tek urat e Lanës, më ndalen shpesh sytë te fjalorët terminologjikë të botuar, para 1990-ës, nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë; dhe kjo sepse kam punuar atje në ato vite dhe i kam pasur miq e kolegë hartuesit dhe redaktorët e atyre veprave.

Ka pasur një numër të madh fjalorësh, të vëllimeve dhe të formateve të ndryshme, të cilët ishin zakonisht produkte të bashkëpunimit mes specialistëve terminologë të Institutit dhe specialistëve të fushave përkatëse – një fjalor i inxhinierisë së ndërtimit do të kish një inxhinier për bashkautor, një fjalor i kimisë organike një kimist, dhe kështu me radhë.

Terminologjia e shqipes filloi të sistemohej seriozisht krahas me industrializimin në vitet 1950 dhe 1960 dhe rritjen e titujve të përkthyer në lëmin e literaturës teknike, përfshi këtu edhe tekstet shkollore universitare. Deri atëherë, shqipërimi i termave u ish lënë në dorë improvizimeve të individëve sado të përgatitur e të talentuar; por dija arsimi dhe ekonomia, për të ecur përpara, kishin nevojë për terma të njësuar.

Për arsye të kuptueshme, si gjuhë referencë për terminologët shërbente në krye rusishtja, por pastaj dora-dorës kjo erdhi duke u shoqëruar me frëngjishten dhe më pas anglishten; por pa ua lëshuar këtyre kryet e vendit.

Sot e kësaj dite më lë mbresë numri aq i madh i fjalorëve terminologjikë që u patën botuar, edhe pse e di që jo të gjithë ishin cilësorë; mbaj mend një Fjalor të Anatomisë, që pat qesëndisur keq Ardian Klosi me një pamflet te “Hosteni”, për shkak të neologjizmave që patën futur atje redaktorët (si kundërcjapi, për antitragus, gjithmishi për pancreas, dhe dymbëdhjetëgishtori për duodenum). Siç mund të kuptohet, shqipërimi i terminologjisë kushtëzohej rëndom nga purizmi dhe nga zelli i disave për ta kaluar masën.

Veçori e fjalorëve terminologjikë është se ato pasqyrojnë leksikun e një diskursi të një fushe teknike të caktuar; dhe fushat ku ndihet më fort nevoja për fjalorë terminologjikë janë edhe ato ku teknika dhe teknologjia evoluojnë më shpejt se të tjerat. Edhe pse një fjalor, të themi, i bukëpjekjes do të ishte gjithnjë i mirëpritur për përdoruesin, do të pranojmë se sot kërkohen ngutshëm fjalorë në fusha të tilla si teknologjia e kompjuterit, e telekomit, e programimit të softuerit, e dizajnit grafik, e kështu me radhë.[1]

Në çdo rast, evoluimi teknologjik shoqërohet me ndryshime dramatike në leksikun terminologjik; sepse kur një fushë e dijes a e teknikës ndryshon, ndryshimi do të pasqyrohet edhe në nivelin diskursiv, ose në mënyrën si flitet për të. Vetë specialistët dhe përdoruesit e fushës kanë nevojë për fjalë, me të cilat të artikulojnë dukuritë që u interesojnë ose me të cilat punojnë; dhe këto fjalë duhet t’i sinkronizojnë dhe bashkërendojnë mes tyre, në mënyrë që të jenë të sigurt se po flasin për të njëjtat gjëra.

Vetëkuptohet se një fjalor i telefonisë dhe i telekomunikacionit, i përgatitur në vitet 1980, nuk do të ndihmojë shumë për të njësuar dhe sinkronizuar tekstet shqip të këtyre fushave në vitet 2020; sepse teknologjia në këto fusha ka ndryshuar në gjerësi dhe në thellësi. Edhe pse inxhinierët dhe zhvilluesit e softuerit mund të kenë termat e tyre, të improvizuar, që i përdorin për të komunikuar me njëri-tjetrin; edhe pse përkthyesit mund të përdorin termat e tyre, për të sjellë në shqip tekstet teknike; madje edhe sikur këta terma të improvizuar tashmë të jenë përvetësuar nga motorët e përkthimit automatik dhe inteligjenca artificiale, komunikimi do të çalojë seriozisht, sa kohë që nuk është njësuar në nivel institucional.

Këto gjëra mendoj, kur shoh fjalorët e 40-50 vjetëve më parë, të cilët sot mund të vlejnë, si rregull, vetëm e vetëm për të kuptuar si punohej në atë kohë, ose për të shkruar historinë e terminogjisë shqip; por vështirë se mund të përdoren, lirisht, në shqipërimet teknike bashkëkohore – meqë në fushat ku teknologjia përparon shpejt, zhargonet teknike edhe të pak dekadave më parë duhen konsideruar si gjuhë të vdekura; dhe gjithsesi, vlera e përdorimit të një fjalori terminologjik të moshuar kufizohet sa më shumë vite që kalojnë. Kjo nuk ka të bëjë me cilësinë e fjalorëve vetë; edhe duke supozuar se kanë qenë të përsosur atëherë, vetë varësia e tyre nga niveli i dijes që i shërbejnë do t’i vjetrojë në mënyrë të pakthyeshme.

Situata më kujton një përrallë, të cilën e kam treguar tashmë kohë më parë, dhe po e risjell këtu më poshtë:

Na ishte një herë një tregtar vazosh porcelani. E kish dyqanin në qendër të qytetit, shiste shumë vazo dhe me kohë u pasurua. Kishte edhe një grua të mbarë e të mirë, që e ndihmonte me dyqanin. Njëditëzaj u ngrit një furtunë e madhe në det dhe anija e ngarkuar me vazot që kish porositur tregtari u mbyt. Tregtarit i mbeti dyqani pa mall, dhe s’kish më as para që t’u paguante borxhet kreditorëve. U mbyll në mes të rafteve të zbrazëta, mallkonte fatin e vet dhe nuk gjente ngushëllim. Tek e pa ashtu, e shoqja iu afrua, e mori për krahu, dhe e ftoi ta ndiqte nga pas në bodrum të dyqanit. Kur hyri në bodrum, tregtari nuk u besoi syve: në raftet e bodrumit kishte me qindra vazo të bukura e të shtrenjta, të njëjta me ç’kish shitur ai vetë gjithnjë. Unë i kam mbledhur vitet e shkuara, i tha e shoqja; çdo ditë hiqja nga një vazo mënjanë, dhe ja ku i kemi tani që na duhen për të dalë nga balta.

Qypat e kursyer jo vetëm që e shpëtuan tregtarin nga borxhet, por edhe e pasuruan si kurrë ndonjëherë, sepse atë vit dyqani i tij ishte i vetmi që shiste vazo porcelani në krejt qytetin.

Motra e gruas së tregtarit ish martuar me një tregtar kalendarësh; edhe këtij i ecte puna mirë, sepse kalendarët shiteshin shumë; prandaj edhe ai ishte i pasur si baxhanaku i vet. Mirëpo njëherë, në kapërcyell të vitit, u ngrit një furtunë e madhe në det dhe anija e ngarkuar me kalendarë u mbyt… Aso kohe anijet mbyteshin shpesh, se ashtu e kërkonin edhe përrallat. Tregtarit i mbeti dyqani pa mall, dhe s’kish më as para që t’u paguante borxhet kreditorëve. U mbyll në mes të rafteve të zbrazëta, mallkonte fatin e vet dhe nuk gjente ngushëllim. Tek e pa ashtu, e shoqja iu afrua, e mori për krahu, dhe e ftoi ta ndiqte nga pas në bodrum të dyqanit. Kur hyri në bodrum, tregtari nuk u besoi syve: në raftet e bodrumit kishte me qindra e qindra kalendarë të vjetër, të njëjtë me ata që kish shitur ai vetë gjithnjë. Unë i kam mbledhur vitet e shkuara, i tha e shoqja; çdo ditë hiqja nga një kalendar mënjanë, dhe ja ku i kemi tani që na duhen për të dalë nga balta.

Nuk di çfarë mund të bëhet me kalendarët e vjetër; ndoshta një studiues mund të hulumtojë dizajnin e tyre ose marrëdhëniet me datat historike ose teknikën e përgatitjes së tyre; por në funksionin e tyre parësor, si tabelë e ditëve dhe muajve të një viti të caktuar, kalendarët nuk vlejnë më; dhe si vegla, janë të predestinuar që të jetojnë vetëm një vit. Si u kalon koha e përdorimit, shndërrohen në dëshmi të së kaluarës, në dokumente, në pasqyra të mënyrës si jetonim dhe si e vendosnim marrëdhënien me të përditshmen. Ashtu mund edhe të fitojnë edhe vlera të reja, nëse u interesojnë koleksionistëve – pavarësisht nga humbja e funksioneve parësore.

Jo të gjithë fjalorët e pësojnë këtë fat; një fjalor, ta zëmë, i botanikës, mund ta ruajë vlerën e përdorimit për shumë kohë, me kusht që të jetë hartuar me profesionalizëm dhe skrupulozitet; nga ana tjetër, ka fjalorë si ai i filozofisë që vjetrohen për arsye të angazhimit ideologjik të autorëve. Kur fjalori është shpjegues, atëherë mund të shërbejë edhe si manual i fushës përkatëse – për shembull, fjalori i numismatikës; por fjalorët shumëgjuhësh, në fusha të nxehta të dijes dhe të teknologjisë, kanë nevojë për sanksionim institucional dhe përditësime të shpeshta. Sot madje është më mirë që këta fjalorë të vendosen online, në format interaktiv, dhe të përditësohen periodikisht nga autorët.

Kam përshtypjen se ne, si kulturë, e kemi të vështirë ta metabolizojmë konceptin e moshës dhe të vjetrimit në dije; dhe këtë gabim naiv nuk e bëjmë vetëm me fjalorët. I bëjmë rezistencë të madhe, ndonjëherë me pasion, idesë se vepra të ndryshme – në lëmin e gjuhësisë, të historisë, të etnologjisë – që mund të kenë qenë autoritare në kohën e tyre, sot nuk mund të përdoren më, në funksionin e tyre parësor; një gramatikë e krahasuar e gjuhëve indoeuropiane, e hartuar në shekullin XIX, është njëherazi edhe monument i dijes, edhe e papërdorshme nga dijetari sot, përveçse po të jetë ky historian i gjuhësisë së krahasuar; dhe kjo sepse kjo gjuhësi ndërkohë ka evoluuar fort. Një fjalor terminologjik i teorisë së gramatikës, i viteve 1950, mund të vlejë akoma për të marrë vesh si operonin teoricienët e gramatikës në atë kohë; por sot është praktikisht i pavlefshëm, në atë masë që i mungon krejt praktika dhe teoria e gjenerativizmit (që u zhvilluan më pas). Paradoksalisht, vlera historike e veprave të caktuara është në përpjesëtim të zhdrejtë me vlerën e tyre praktike – gramatika e shqipes e Da Lecce-s (1716) mund të jetë monument i gramatologjisë shqipe, por vështirë se mund të përdoret tani lirisht për të mësuar shqipen.

Kur vij në Tiranë, jetoj në shtëpinë e fëmijërisë, që ende është e mbushur me librat e mjekësisë së tim eti; duke filluar nga tekstet e tij universitare në rusisht, e deri në vëllimet më të fundit për testet diagnostike të psikiatrisë dhe psikometrinë. Faqe të tëra muri, dikur krenaria e tij profesionale (dhe jona si familje), që tani mezi mund t’u vlejnë edhe historianëve të psikiatrisë. Shfletoj ndonjëherë, për kuriozitet, manualet aq voluminoze të farmakologjisë – dhe më duket sikur ngjëroj ndonjë dorëshkrim të toksikologjisë baroke. Një pjesë e librave mund edhe të lexohen ende, nga specialistët, sidomos në pjesët ku përshkruhen patologjitë e ndryshme; por vështirë se do të mund të shërbenin për referencë.

Gjynah, thoshte ime më, që e ruajti bibliotekën kokëfortësisht; ç’do të bëhen gjithë këta libra! Por unë i shoh ndryshe – si vegla që e kanë bërë punën e tyre, dhe sot e shohin vlerën e tyre të pasqyruar në jetët e të gjithë atyre që puna e tim eti, si mjek, ua lehtësoi dhimbjet dhe ua qetësoi mendjet. Më vjen në mendje metafora e shkallës së Wittgenstein-it, të cilën mund ta hedhim tutje, pasi e kemi përdorur për t’u ngjitur në mur a për të shkuar atje ku duam. Më del përpara një manual modest i “recepturës” në rusisht, që tani është varrosur në pluhur; as ai vetë nuk shpreson më, që ta shfletojë ndonjëherë kush – dhe pastaj më kujtohen me mijëra e mijëra receta, që pat lëshuar im atë, dhe që e kanë përhapur, sado pak, dijen e atyre faqeve. Ndoshta kultura jonë ende nuk e ka bërë të vetin konceptin se, në kohët e riprodhimit masiv mekanik të teksteve, disa libra duhen edhe varrosur me nderim, për t’u ndarë prej tyre.

Ky dallim kaq delikat, edhe pse ndonjëherë mizor, mes librit të vjetër dhe librit të vjetruar më shpie sakaq tek e ashtuquajtura Bibliotekë e Vjetër në Tiranë, me selinë të Rruga e Elbasanit; dhe te fondi i saj i mistershëm, plot libra të ndaluar e të ndalueshëm. Mund të tërhiqje atje tituj, me kartën e Bibliotekës Kombëtare; dhe kureshtarët e skedarëve të indeksit i gjenin ato që dëshironin, duke rrëmuar në autorë të errët, përtej së mirës dhe së keqes, por gjithsesi të një bote që regjimi i Hoxhës i kish kthyer krahët, madje aq sa edhe të mos e luftonte hiç.

Mbaj mend që kam gjetur atje ndonjë libër të Cesare Lombroso-s, kriminologut italian që e revolucionarizoi në kohën e vet psikiatrinë e burgjeve dhe që brezi im e njihte falë teorive të tij për “tipat” e kriminelëve; dhe pikërisht një botim frëngjisht, L’Homme criminel – nuk e kishim luksin e të zgjedhurit të gjuhës atëherë. Më pas kam tërhequr ndonjë libër të Leibniz-it për gjuhët dhe gjuhësinë, edhe këtë në frëngjisht, meqë këtë autor e studionim nga pak në lëndën e Historisë së Gjuhësisë së Përgjithshme; por më tepër më ngacmonte mundësia që mund të lexoja një tekst që ishte në zonën “gri”, as i rekomanduar as i ndaluar, më shumë i harruar nga censura ose i gjykuar si i padëmshëm. Librat e Leibniz-it, përveçse të botuara shumë herët, i mbaj mend për vulat e bibliotekave private, me emra njerëzish të njohur të kulturës e të politikës të Tiranës së Paraluftës; dhe sidomos për faqet e paprera.

Ndonjë nga ata që po i lexojnë këto radhë mbase nuk e di se çfarë janë faqet e paprera te një libër – sepse teknologjia e tipografisë tani ka ndryshuar. Por dikur librat prodhoheshin nëpërmjet proceseve mekanike të qepjes dhe të palosjes, prandaj i vinin lexuesit me faqe të ngjitura, që duheshin prerë. Kish madje thika të posaçme për këtë punë; por edhe çdo thikë mund të bënte punë, madje edhe vizorja. Pa ia prerë faqet, librin nuk mund ta lexoje; prandaj faqet e paprera dëshmojnë se atë libër nuk e ka shfletuar kush. Duhet të ketë një farë solemniteti, në mos privilegji, që t’ia presësh faqet një vepre kapakfortë të Leibniz-it a të Max Mueller-it; dhe të dish se je i pari që po ia merr virgjërinë. Me kusht që edhe ti ta lexosh, pasi ta kesh përfunduar prerjen. Ky ritual – prerja e faqeve – shënjonte një hap më tej, në zbutjen e librit afrimin e tij me lexuesin.

Po unë, a e lexova? Disa pjesë, patjetër; më shumë se pesë faqe dhe, gjithsesi, jo të gjithë librin. Fati im, që Leibniz-i kish shkruar shumë dhe shpesh në frëngjishte; tek e fundit, në frëngjishte janë edhe letrat e tij “shqiptare”, tek të cilat jemi ndalur disa herë në Peizazhet, përfshi këtu edhe esetë e Bardhyl Demirajt. Në atë kohë nuk e kisha shumë të qartë se pikëpamjet e Leibniz-it për gjuhën, gramatikën dhe historinë e gjuhës ishin tejkaluar, dhe se vepra e tij kish nevojë për aparat kritik që të lexohej. Por mbaj mend edhe që, më shumë se teksti, më mahniste ideja që po mbaja në dorë një vepër kaq të vjetër, në mos historike; dhe që mund të komunikoja me të siç e kish shkruar autori.

Kushedi ç’politikë kishte Biblioteka e Vjetër, për librat me faqe të paprera: a lejohej që prerjen ta bënte lexuesi? Apo duhej kërkuar ndërhyrja e autoriteteve? Aq më tepër për libra ndoshta me vlerë antikuare, që prerja shkeleshko (imja) mund t’i dëmtonte? Jam i sigurt që ka akoma, në fondet e Bibliotekës së Vjetër, vëllime të tilla, në pritje të thikës; dyfish të virgjra, sepse nuk i ka lexuar kush dhe as i ka prerë kush. Ndoshta kufiri mes librit të vjetër dhe librit të vjetruar ka diçka të bëjë me këtë virgjëri, të zgjatur përtej epokës së lexueshmërisë së librit; aq sa të ketë ardhur koha kur të futësh thikën mes fletëve është si të ndërtosh një restorant sufllaqesh në mes të një teatri antik. Aq më tepër që sot botime të tilla si ato të Leibniz-it i gjen në versione të reja, kritike, të freskëta, të komentuara; dhe nuk ke nevojë të vesh dhe të trazosh origjinalet.

Dhe këtu vjen e më mundon pyetja se sa për qind e librave të shtypur mbeten pa lexuar – që nga ata në magazinat e botuesve dhe të librarive, tek ata në bibliotekat personale dhe ata të tjerët, në raftet e bibliotekave personale dhe kudo tjetër, ku ekspozohen librat si sende fizike. Në SHBA më ka qëlluar shpesh të blej libra “të përdorur”, zakonisht prej atyre që i shesin bibliotekat për të hapur vend në raftet; shumica e tyre janë të paprekur. Një pjesë e këtyre, që e gjejnë rrugën drejt bibliotekës sime, mbeten sërish të paprekur. Përfytyroj këtë qarkullim të marrë librash, që ndërrojnë mjedise, rafte dhe duar, katalogohen dhe çkatalogohen, udhëtojnë me kamionë dhe mushka, dhurohen dhe ri-dhurohen, por pa u lexuar; e vetmja shpresë e tyre, që t’u prehen kockat në paqe, është të fillojë t’i mbulojë pluhuri.

Tani ka njerëz, edhe në Shqipëri, të apasionuar pas librave të vjetër – si koleksionistë bibliofilë, si snobë, si tregtarë ose edhe thjesht si kureshtarë. Ky pasion i tyre harmonizohet mirë me kultin tonë të së vjetrës – ose me bindjen, beninje por pak naive – se në çdo libër ka nga pak Gjon Buzuk. Më duket një lloj rrëmbushjeje absurde, përballë objekteve të tilla si ky manual i recepturës, ose edhe djagaçët e ndryshkur të Enciklopedisë Sovjetike, që ende janë të parkuar në raftet. Çfarë mund të bësh me to? E shumta, libra të tillë të moshuar mund t’i shfletosh, me shpresën se mund të gjesh aty brenda, fatlumësisht, një memento: një pusullë, një lule të tharë, një fije floku, një njollë gjalpi, një shënim me dorë në anë të faqes. Një shenjë, sado të papërfillshme, të njeriut.

Tek e fundit, kështu vlejnë për mua edhe Fjalorët që shoh të ekspozuar, te trotuaret e urës; më çojnë prapa në kohë, më kujtojnë kolegët e dikurshëm, disa prej të cilëve nuk janë më të kësaj bote – nga Ferdinand Leka, te Lad Dervishi; ndërsa disa të tjerë nuk i takoj më prej vitesh. Nga njëra anë, shtresat e dijes që janë depozituar atje, si shtresa depozite gëlqerorësh, në një kanion të harruar; nga ana tjetër, shenjat e padukshme të njerëzve që kanë punuar për ato vepra, kujdesi dhe pasioni i tyre, pse jo edhe krenaria kur i kanë parë të botuara. Sic transit, vërtet, por edhe mall dhe respekt, si ai që ndiejmë në varreza.

 

© 2025 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Midjourney.

---

[1] Në botë nuk kanë munguar përpjekjet për ta standardizuar terminologjinë edhe në rrafshin ndërkombëtar – si ato të IATE-s; por shqipja nuk është gjuhë e një vendi anëtar të Bashkimit Europian dhe nuk më rezulton e anëtarësuar te kjo databazë.