Hegeli në leksionet e tij universitare ka folur për fundin e artit dhe kjo ide vazhdon të interpretohet pa reshtur për shkak të moskuptimit të madh që shkaktoi.

Në të vërtetë, ajo ka ardhur në forma të ndryshme. Mendohet të ketë thënë se « arti i përket të së shkuarës », të tjerë shtojnë se ai ka folur për « fundin e artit », gjë që në thelb është e njëjta, madje disa citojnë të ketë folur edhe për “vdekjen e artit”. Kjo shumicë variantesh shpjegohet me atë që ai kurrë nuk i botoi vetë këto ide në një libër.

Hegeli i formuloi ide të tilla kur arti po rinovonte e rifreskonte kanunet e tij mijëvjeçarë me rezultate të jashtëzakonshme. Kur po kapte lartësi të reja estetike, por ka të ngjarë që ai nuk kishte të njëjtin mendim me bashkëkohësit e tij.

Më me saktësi mund të thuhet se ai i ka shprehur ide të tilla si reagim i drejtpërdrejtë ndaj një fenomeni të epokës së tij kur po krijoheshin muzetë dhe galeritë e mëdha të botës, Louvre, British museum, etj. Në sallat dhe rezervat e tyre, që janë një lloj heterotopie, veprat e artit janë klasifikuar me nga një emër, etiketë dhe një numër përsipër. Gjë që nuk kishte ndodhur kurrë!

Në mendimin e Hegelit, një vepër arti, sikundër ato të antikitetit grek, që ishin ideali i epokës së tij, e kish vendin në një tempull, midis njerëzve, sikundër edhe veprat madhështore të mjeshtërve të Rilindjes ishin destinuar për një kishë, kuvend, katedrale… Në një kontekst të tillë, njerëzit i shihnin ato si të ishin të gjalla, si të bënin pjesë në jetën e tyre të përditshme. Ato kishin edhe një dimension shpirtëror, që Hegeli mendonte se tashmë i takonte të kaluarës.

Në të vërtetë, është e pamohueshme se marrëdhënia jonë me veprat e artit nuk është më e njëjtë si në kohët e shkuara. Kur Hegeli flet për fundin e artit, ai kërkon të thotë se veprat e artit nuk na ekzaltojnë më, nuk na ngrenë shpirtërisht. Ato e kanë humbur kuptimin e tyre të parë, atë që i bënte shikuesit të perceptonin Idenë absolute nëpërmjet tyre.

Këto ide për artin Hegeli në të vërtetë kurrë nuk i përmblodhi në një libër. I formuloi në leksionet që u dha studentëve të tij në Universitetin e Berlinit 1820-1829 dhe janë këta të fundit që do t’i mbledhin dhe botojnë gjashtë vjet pas vdekjes së Hegelit, më 1837.

Titulli i tyre: Leksione mbi estetikën.

Për të kuptuar një ide të tillë, gjithçka duhet vendosur në kontekstin e sistemit të tij filozofik. Se për një gjë të tillë është fjala. Hegeli nuk ka zhvilluar ide filozofike për elementë të veçantë të kuptimit të botës, por një sistem të tërë që shpjegon (apo të paktën synon të shpjegojë) tërësinë e botës. Dhe ku Estetika e tij është në funksion të kompletimit të këtij sistemi filozofik, ky Arsyeja i jep jetë botës duke filluar nga arti.

Këtu jam i ndërgjegjshëm për vështirësinë e brendësimit të kësaj ideje. Por le të themi se në vështrimin e tij, arti në çdo kohë ka qenë manifestim i Arsyes. Dhe Arsyeja, një koncept bazë i gjithë sistemit të tij, nuk është thjesht një aftësi subjektive e një individi por një Fuqi objektive dhe vepruese që strukturon dhe transformon shpirtin njerëzor dhe krejt botën.

Ai e quan këtë edhe Shpirt absolut (që nuk ka asgjë të përbashkët me shpirtin në kuptimin që i japim fjalës zakonisht). Shpirti absolut vepron vetvetiu dhe evoluon drejt Lirisë, duke përdorur individë të veçantë që janë të ndërgjegjshëm për vetveten, që kuptojnë distancën që kanë ndaj të tjerëve, që nuk ngatërrohen me ta (në kuptimin që e dinë se janë të ndryshëm nga ata). Dhe arti me këtë rast, duke përdorur aftësinë e artistëve, paraqitet si një etapë e “hyrjes së Shpirtit” në materie. Madje nëpërmjet artit njeriu nis e zbulon Shpirtin.

Kjo shpjegon edhe interesin e Hegelit për artin prehistorik. Duke paraqitur një skenë gjuetie njerëzit e parë nisin e kuptojnë vetveten, kuptojnë se janë tjetër gjë nga shtazët që kanë paraqitur në shkëmb, ata nisin e ndërgjegjësohen për çka i ndan nga natyra. Kjo nuk kishte ndodhur aspak nga kontakti i gjatë i njeriut me natyrën. Arti me këtë rast është modaliteti i parë i hyrjes së Shpirtit në botë në pikëpamje kronologjike. Dhe te arti i shpellave, vetë njeriu fillon e ndërgjegjësohet për mëvetësinë e tij, sikundër një fëmijë ndërgjegjësohet për veten duke vizatuar kafshë a sende mbi një copë letër.

Me këtë ai i përgjigjet edhe traditës filozofike duke filluar nga Platoni, që artin e shihnin si objekt që e largonte njeriun nga realiteti. Për Hegelin arti i jep një dukje të ndejshme realitetit. E nëpërmjet tij, Shpirti trupëzohet në botë. Për të arti është një mishërim i materies dhe Shpirtit. Duke parë se arti zbulon shpirtin, ai nuk mund të jetë imitim i natyrës. Arti ka statusin e çfarë na zbulon gjithçka nuk e shohim edhe pse e kemi para syve çdo ditë. Arti është më i lart se natyra. Për Hegelin, natyrës i mungon brendësia dhe liria. Natyra me gjithë bukurinë e saj vetëm se flet për vetveten dhe interpretohet subjektivisht nga ai që e kundron. Ndryshe nga natyra, për Hegelin, bukuria estetike e një vepre arti nuk ka asgjë subjektive, ajo është një formë lëvizjeje që na vë përballë vetë Shpirtit.

Partenonin e Athinës Hegeli e sheh si një manifestim ideal të Shpirtit, si shpirtëzim të materies deri në atë nivel sa mjaft krijime bashkëkohëse me të, të lënë përshtypjen se do të nisin të lëvizin. Edhe pse ka në origjinë një besim tashmë të harruar, ai art megjithatë mbetet i përjetshëm. Aty Hegeli sheh shprehjen më perfekte të ndërgjegjësimit të Shpirtit, sheh modulin zbulues të Shpirtit në materie. Një urë për mishërimin e tij në botë. Një pajtim të materies dhe Shpirtit.

Duke u kthyer edhe një herë te krijimi i muzeve, kuptohet se çdo gjë që lidhet me artin ka ndryshuar rrënjësisht. Lidhja me të nuk është më shpirtërore. Arti për të e ka plotësuar tashmë qëllimin e tij fillestar. Në një vështrim, muzetë janë cilësuar nga mjaft studiues edhe si varreza të veprave artistike. Marrëdhënia jonë me artin, nuk është më perceptimi i Shpirtit. Arti nuk është më shpirtëror, por një emocion estetik imediat. Ne tashmë kemi me të thjesht një marrëdhënie njohjeje, diturake. Arti që nga shek. 19 është pjesë e kulturës por jo më shumë. Veprat e artit tashmë janë prodhim kulturor. Epoka e një demarshi shpirtëror, ka kaluar.

Janë të gjitha këto që e shtynë Hegelin të thotë se arti vazhdon të ekzistojë si prodhim individual që shpreh krijimtarinë e subjektives, por për sa i përket “destinacionit të tij suprem” ai mbetet një “gjë e së kaluarës”. Dhe si çdo gjë ideale e absolute që e ka kryer ciklin e saj, ai tashmë mund të nisë të studiohet.

Shoh më tej se ka shumë studiues që duan t’i japin kësaj ideje të Hegelit forma disi më pak dramatike, për të ruajtur një farë “morali “ të artistëve, gjë për të cilën nuk besoj se ata kanë nevojë.

Do të jetë Frederik Niçe ai që te arti do të shohë një alternativë të mendimit racional dhe do ta ekzaltojë atë si një formë të re jete e lartësimi të shpirtit njerëzor, madje si një farë “terapie”!

(c) 2025 Dash Kokonozi. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Flux.

---

Shënim: Herë pas here kam « zbardhur » shënimet që mbaj në ato që quhen « café philo » dhe «citéphilo». Janë veprimtari kulturore dhe intelektuale të hapura për të gjithë dhe që zhvillohen periodikisht në qytetin ku banoj. Mund t’i ndjekësh qoftë në klube e kafene të qytetit ashtu edhe në salla e auditorë universitarë, ku përsëri i vetmi detyrim është kureshtja. Një zbulim i madh për mua që sigurisht, do të kisha dashur të kishte ndodhur gjysmë shekulli më parë!

Ideja e Hegelit për “vdekjen e artit është mjaft komplekse dhe diskutohet shumë. Meqë nuk e shihja të pranishme në “arealin kulturor” shqiptar, bëra aq sa munda, nisur nga shënimet dhe autorët që konsultova, për ta sjellë në formën më të kuptueshme, por nuk mund të shkoja më tej. Rrezikonte të merrte trajtën e një anekdote, sa kohë që çdo ide e këtij filozofi të madh, është komplekse dhe mjaft e vështirë për t’u kuptuar për këdo, deri edhe për vetë filozofët.