Të gjithë sa kemi dëgjuar për bajlozin e detit ndoshta na ka bërë përshtypje ky përcaktori i çuditshëm “i detit”. Dhe, vërtet, çfarë mund të jetë ajo që e lidh bajlozin e detit me gjelin e detit dhe me fikun e detit?

Për të zgjidhur këtë “mister semantik” mendova të caktoja një takim me vetë bajlozin dhe ta pyesja. Adresa më e saktë për ta gjetur ishte tek libri i folklorit, në kreun e këngëve të kreshnikëve. U nisa pa vonesë dhe mbërrita në faqet e atij kreu.

“Se do t’dal m’u pre me baloz t’detit!

………………………………………….

Sa ka nisun drita me zbardhë majet,
N’fushë të mejdanit trimat konkan dalë”.

E gjeta bajlozin në një pushim dyluftimi me Gjergj Elez Alinë. U bëzajta së largu që ta ndërprisnin dyluftimin e ta zgjasnin armëpushimin e shkurtër:

– Ndalni, bre burra, se kam disa çështje semantike për të zgjidhur me ju!

– Çka don, he burrë i dheut! – m’u përgjigj Gjergji. – Se shumë po më munduaka njeky bajloz me varrat qi kam.

“Qe nandë vjet qi kam marrë rrugn e vorrit…”

Duhej ta përshtasja ligjërimin me dialektin karakteristik të Gjergjit.

– Edhe me ju kam punë, – i thashë Gjergjit. – Ndoca probleme semantike më kanë rezultue edhe me emnin tand. Për shembull, OK me emrin e kërshtenë, ma mbiemnin dyfish muhamedan, edhe Elez edhe Alia, qysh e paske fitue?

– Ashtu qysh asht ende Arbëri ynë tash. Dy të tretat me Turkinë dhe nji e treta me Venedigun. E kush asht ma i mirë. Sulltani qi na ka pushtue apo bajlozi i detit qi don me na turpnue.

“Pak pa mrrijtë balozi m’ka dredhue.
M’ka lypë motrën para se mejdanin,
M’ka lypë berret para se çobanin”

– Po pse i thoni “bajlozi i detit”?

– Prej detit ka ardhë zotnija e tij. Qe pvete dhe vetë.

– Të falem nderës. Jam tue shkue me e pvetë.

Vajta nga ana tjetër, rrëzë të një suke, ku ishte mbështetur bajlozi.

– Salve, bailo! – e përshëndeta në gjuhën e vet!

– Salve! – ma ktheu përshëndetjen. – Por mundesh me më folë ende arbënisht, – më tha. – Asht nji giuhë qi e kam xanë me Arbnit n’Venedig.

– Bukur fort! Përtej çështjeve gjeopolitike që të kanë detyruar të vish në dyluftim me Gjergj Elez Alinë, kam për të sqaruar me ju edhe disa çështje semantike, që sot paraqiten konfuze jo vetëm për masën e gjerë të arbërve të rinj, por edhe për studiuesit dhe etnolinguistët.

– Këto biseda intelektuale më pëlqejnë, – tha bajlozi. – Faleminderit që më gjete, qoftë edhe në një situatë jo kaq paqësore si kjo. Më pëlqen të bisedoj me njerëz si ty. Rrallë gjen njerëz me interesa për çështje të gjuhës në dheun tuaj. Me përjashtim të ndonjë burri, si Gjon Buzuku, ndjesë pastë, që kanë shkruar një libër me vlerë.

– Atë libër ia kam lexuar, por nuk më ka ndihmuar për çështjen që më shqetëson.

Bajlozi nuk kishte dëgjuar për autorët e tjerë, Pjetër Budin, Pjetër Bogdanin, Frang Bardhin. Nuk kishte si, për faktin e thjeshtë se ata ende nuk kishin lindur.

– Prandaj erdha të të pyes në sy, – vazhdova. – Pse të thonë “bajlozi i detit” dhe jo thjesht “bajloz”? Ç’është ky det? Krijohet përshtypja sikur je ndonjë përbindësh që jeton në det, ndërsa gjithë bota e qytetëruar jeton nëpër qytete moderne, sindozot Venediku.

– Ke të drejtë, nuk e kuptoj as vetë pse më thonë kështu. Unë nuk jetoj në det. Kam ardhur me anije nga deti; sidoqoftë, të gjithë e dinë se anija nuk i merr njerëzit dhe mallrat nga fundi i detit, por ka një port nga niset me njerëz, kafshë e mallra. Unë kam një pallat të bukur në Venedik dhe atje banoj. Nuk jam ndonjë peshkaqen që të bëj jetë deti.

Ia dha një të qeshure të sforcuar.

– Me siguri ndihesh i ofenduar nga kjo, – i thashë. – Por kuptohet që ky ofendim është një luks, po të kemi parasysh se nga dyluftimi yt me Gjergj Elez Alinë tani varet jeta jote.

– Çdo gjë ka rëndësinë e vet, – m’u përgjigj bajlozi. – Unë Gjergj Elez Alinë do ta mund, nuk e diskutoj, me aq plagë sa ka marrë i ziu; këto janë minutat e fundit për të. Por ju keni detyrimin të ma shqiptoni emrin drejt. Ma shkruajnë gabim emrin nëpër libra. Unë në venetishte e kam “bailo”. Në librat tuaj më shkruani “baloz” pastaj më ngjitni edhe një përcaktor “i detit” dhe kështu keni krijuar “balozin e detit”. Është puna juaj, kështu dukem edhe më i tmerrshëm në sy të botës. Në vështrim praktik kjo mua më intereson. Fëmijët e Arbrit tmerrohen kur ma përmendin emrin.

– Më se e vërtetë që ky është perceptimi i arbërve për ty.

– Të lutem shumë, bëj diçka që të m’i rregulloni ato gabime në emrin tim. Në venetisht më thonë “bailo” dhe ju kështu duhet të ma thoni titullin “bailo” ose “bajlo”. Ç’është kjo “baloz”? Por, siç duket, kështu ma kanë ngjitur ajo pjesë e Arbrit që e kanë pushtuar turqit, dhe njerëzit si Gjergj Elez Alia e bëjnë këtë gabim gjuhësor.

– Nuk është vetëm Gjergj Elez Alia, por gjithë arbrit, – i thashë.

– Kjo është pasoja e pushtimit osman, – më tha. – Emrin e ofiqit tim turqit e kanë marrë nga grekët dhe meqë nëpër dokumente greqisht na shtojnë një mbaresë “-s”, emri im del “bajlos” dhe turqit e shqiptojnë “bajloz”. Ashtu si “marangoz”! Pastaj arbrit e dëgjojnë nga turqit dhe thonë edhe ata “marangoz”… “bajloz” dhe i shtojnë edhe  një “i detit”. E papranueshme!

– Ke të drejtë, – i thashë. – Por ca gjëra në gjuhë kryhen vetiu dhe nuk mund të bëjmë gjë për të ndryshuar formën e emrit tënd. Ajo që dua të më sqarosh është puna e përcaktorit “të detit”.

– Kjo është edhe më e keqe dhe më ofenduese! Në përfytyrimin tuaj semantik më vënë shenjën e barazimit me gjelin e detit, me pulën e detit dhe me fikun e detit. Sipas këtij përfytyrimi, i bie që unë si bajloz i detit të jetoj bashkë me pulat dhe gjelat e detit dhe të ha fiqtë e detit! Më duket krejt pa kuptim.

– Edhe mua nuk më duket shumë e drejtë kjo, por patjetër duhet të ketë një shpjegim. Se nuk ka kuptim që për pula dhe gjela që nuk jetojnë në det të thuhet se janë të detit. Edhe për fiqtë e detit nuk e shoh të arsyeshme të quhen kështu, pavarësisht se rriten në vende afër detit, por jo brenda në det.

• Unë mund ta gjej një shpjegim, – më tha papritmas bajlozi. – Këto gjëra ndodhin dhe me popujt e tjerë dhe gjuhët që flasin. Ja, për shembull, grekët gjelin e detit e quajnë “gálos”, që domethënë ‘frëng’ ose ‘francez’ dhe pulën e detit “galopúla” ‘pula e frëngut’, domethënë ajo kafshë që ka ardhur nga Perëndimi, nga Evropa. Ndërsa fikut të detit i thonë “frangósiko” ose “fiku i frëngut”; kështu i thënkan edhe turqit: “frenk inciri”. Është i njëjti përfytyrim për njerëzit, kafshët dhe sendet që arbrit kanë për mua si bajlo(z) që vij nga anët e frëngut, nga ajo botë që ndodhet përtej detit.

– Domethënë nga Evropa! – konkludova unë. – Deti në përfytyrimin e arbërve paska qenë Evropa!

– Pikërisht! – pohoi bajlozi me emfazë. – Unë jam bajlozi “i detit”, domethënë bajlozi që vij nga viset e frëngut, nga Evropa, dhe gjeli dhe pula e detit janë gjela dhe pula ‘të ardhura nga Evropa’, po ashtu dhe fiku “i detit” jo detyrimisht është fik, por le të dallojmë tek fiku një metaforë të arbërve, të ngritur mbi pemën e vërtetë të fikut, e cila ka ardhur tek ju “nga deti”, domethënë ‘nga Evropa’.

– Meqë ra fjala, tani po më kujtohet edhe ajo shprehja “E pagoi sa frëngu pulën”. A thua të ketë qenë pulë vendi apo pulë deti? Me siguri duhet të ketë qenë pulë vendi dhe frëngu e pagoi, si përfaqësues i një qytetërimi që vlerat i mat me të holla.

Bajlozit i pëlqeu tema dhe donte ta zhvillonte më tej.

– Këto emërtimet kanë thjesht një perceptim mitik për sendet e huaja, që bëhen pjesë e mënyrës së jetesës. Ja, për shembull, atë që ju e quani “fik deti” ne e quajmë “fico d’India”, pra fik Indie, kështu i thonë edhe frëngjtë dhe spanjollët, ose dhe anglezët dhe popuj të tjerë. Sa për gjelin ose pulën e detit, puna bëhet edhe më interesante: dihet që ajo e ka origjinën nga Bota e Re (prandaj portugezët gjelit të detit i thonë “peru”). Por popujt e tjerë ia ka veshur si u ka ardhur më mbarë: frëngjtë ia kanë vënë “dinde” domethënë “prej Indie”. Me prejardhjen indiane e kanë lidhur dhe rusët dhe polakët, që i thonë përkatësisht “indejka” dhe “indyk”. Disa popuj janë kaq të sigurt për prejardhjen indiane të gjelit të detit, saqë e kanë lidhur me qytetin e Kalkutës. Prandaj holandezët i thonë “kalkoen”, suedezët “kalkon”, danezët e norvegjezët “kalkun” dhe finlandezët “kalkkuna”. Është për të qeshur, por edhe turqit i thonë “hindi”.

– Pse për të qeshur? – e pyeta me një ton pak qortues.

– Në fakt është për të qeshur me anglezët. Ndërsa turqit e lidhin me Indinë, vetë anglezët e lidhin me Turqinë. Ndoshta e di që gjelit të detit i thonë “turkey”.

– Sigurisht e di. Dhe meqë ra fjala, mëso, pra, se kjo është arsyeja që qeveria turke më 2021 vendosi ta ndryshojë emrin zyrtar ndërkombëtar të vendit në Türkiye, se nuk është gjë e bukur që të ngatërrohet një vend kaq i madh me emrin e një zogu, sado i pafajshëm qoftë ai.

– Emërtimet fshehin kaq fakte interesante! Sa e vlefshme ishte ardhja ime këtu! – i thashë bajlozit. – Duket qartë që disa emërtime për njerëz e sende që na vijnë nga larg nuk kanë lidhje me të vërtetën, por lidhen me një perceptim apo paragjykim që kemi për botën. Të njëjtën gjë që disa popuj e bëjnë të ardhur nga Lindja, të tjerë e perceptojnë nga Perëndimi. Po më çudit kjo puna e emërtimeve të gjelit të detit.

– E njëjta gjë ndodh edhe me emërtimin tim, – tha bajlozi i detit. – Kjo ndodh vetëm me popullin e Arbrit.

– Keni të drejtë, – iu përgjigja. – por, të paktën, arbrit përdorin një metaforë që gjeografikisht është më e saktë, pasi i referohen detit, që ne e identifikojmë me Evropën.

U mrekullova me njohuritë e bajlozit të detit (në fakt të “bajlozit të Venedikut”), i cili kishte ardhur nëpërmjet detit për të dyluftuar me Gjergj Elez Alinë nga atdheu i tij. Njëkohësisht më erdhi keq, sepse e dija përfundimin e këtij dueli. Isha i sigurt se ku ishte i destinuar të përfundonte nga historia.

– Të falënderoj, or mik, – thashë, – për këtë bisedë që më ndriçove. Tani të më falësh, që po të lë të vazhdosh dyluftimin tënd. Ja, e shoh së këndejmi trimin e Arbërisë, që nuk i pritet sa të sulmojë.

– Ishte kënaqësi biseda me ty, – m’u përgjigj me etikë bajlozi i detit. – Do të të pres me kënaqësi në selinë time në Kostandinopojë, nëse të bie rruga ndonjëherë. Sa për duelin me zotni Elez Alinë, është e tepërt të them që fundi i tij është qysh tani i njohur.

– Zoti i ka bërë planet e veta për dyluftimin tuaj, – i thashë me një nëntekst që me siguri nuk e kapi. Në fytyrë iu përvijua një buzëqeshje ironike, por njëkohësisht dhe një pasiguri për fatin e dyluftimit.

U largova nga viset e folklorit shqiptar me vështrimin e hedhur aty nga fundi i “Këngës së Gjergj Elez Alisë”:

“Atherë Gjergjit rendi te i ka ardhë.
Sa mirë trimi n’topuz qi ka dredhë,
Lik përmjet balozit te i ka ra!
 trandë fusha kur â rrxue balozi!
Meiherë trimi shpatën ma ka nxjerrun,
Kryet me neje trupit ja ka damun,
Zhag për kambet trupin e ka ngrehun,
Me gjithë at m’nji bunar e ka mbytun,
Të tanë lumën gjaku e ka tërzue,
Për tri vjet krejt vendin e ka qelbun…”

(c) 2025 Aristotel Spiro. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Leonardo.ai

---

Shënim i autorit: Vargjet e këngës së Gjergj Elez Alisë janë marrë (dhe pjesërisht përshtatur deiktikisht) nga botimi “Folklor shqiptar II, Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve), Vëll. I, Tiranë 1966:87-91, përgatitur nga Qemal Haxhihasani. Kënga është botuar për herë të parë në Visaret e Kombit, vëll. II, Tiranë 1937: 42-48, nga Bernardin Palaj dhe Donat Kurti.