*
Pas pallatit kish shtëpi të ulëta tiranase dhe ndonjë fushëz që na lejonte të luanim futboll kur të donim. Kishim edhe plot lojëra të tjera për t’u marrë: basketboll, me kopaca, me zara, me peta[1], me litar, shkopacinglash, me karroca (me kushineta), me balona, kukamçefti, kala dibrançe… Nganjëherë dilnim dhe nuk luanim me asgjë, thjesht dëgjonim çfarë thoshin ose diskutonin çunat më të mëdhenj. Ndonjëri më kish marrë nën krahun e vet mbrojtës. Ishin dy vëllezër, njëri quhej si unë, Beni.
“Beno, hajde këtu” më thoshin. “Na thuaj një çikë ato që të kemi mësuar. Hm! Deep Purple. Kitarist?”
Dhe unë, me zë të lartë:
“Ritchie Blakmore.”
“Këngëtar?”
“Ian Gilan.”
“Tastierist?”
“Jon Lord.”
“Xhezbandist?”
“Ian Paice.”
“Basist?”
“Roger Glover.”
“Bravo, Beno!”
Nuk di të them a isha unë më krenar apo ata që m’i kishin mësuar emrat.
Në përgjithësi kisha marrëdhënie të mira me çunat e mëdhenj të lagjes se, falë dajës tim, Vojos, zotëroja gjithnjë topa të një cilësie të lartë, topa futbolli të vërtetë, me llokma gjashtëkëndëshe lëkure. Për të luajtur me topin tim, detyroheshin të më merrnin në skuadër. Më linin portier; as bëhej fjalë të mëtoja më tepër, por, gjithsesi, të luaje në një skuadër me çuna disa vite më të mëdhenj se ti, të bënte krenar. Beni me të vëllanë, Ilir, më duket e quanin, ishin tifozë të Brazilit. Dhe, siç mund ta keni kuptuar, fansa të Deep Purple. Erdhi puna që ia mbushën mendjen të atit (dhe bojaxhiut që kish ardhur për t’i lyer shtëpinë, me sa duket mik i të atit), ta lyenin dhomën e tyre me dy faqe muri të verdhë (për nder të fanellës së Brazilit) dhe dy në të kuqe të ndezur – purpur (për nder të Deep Purple).
U rrita. Dhe, duke mësuar gjithnjë e më mirë anglisht, konstatova (jo pa tmerr!) që ajo ngjyrë që Deep Purple evokonin me emrin e tyre nuk hynte në spektrin e të kuqes (purpur), por në spektrin e vjollcës (atëherë nuk e dija termin false friends). Ua thashë, një ditë. Dhe pashë zhgënjimin në fytyrat e tyre. Iliri me Benin, besoj edhe atë pak rusisht që kishin mësuar në shkollë e kishin harruar tashmë; ndërkohë ishin martuar: nuk do ta kishin marrë kurrë vesh të vërtetën dhe unë thjesht u prisha një kujtim të bukur.
Ah, që nuk mu tha ajo gojë!
*
“Kam biseduar unë dhe kam rregulluar gjithçka. Vetëm se nuk të shoqëroj dot se, po u mor vesh, më përjashtojnë nga Partia. Do të shkosh me Benin”.
Dhe kështu e shoqërova time ëmë deri në maternitet. Ishte afër.
“Prit këtu. Do të thërrasin emrin tim” më tha dhe u zhduk pas portës. Mbështetur për muri, u ula galiç. Njerëz hynin, dilnin, bluzat e bardha kalonin shkujdesur. Një sportel i vogël hapej herë pas here në vend të portës dhe dikush thërriste një emër. Ishte emër gruaje. Kaloi kohë. Mendoja. Ëndërroja. Debatoja me veten. Kruhesha. Shpihesha. Mërzitesha. Pastaj thirrën emrin e mamasë. U afrova. Të mbështjella me gjalmë më zgjatën teshat e saj. Kaq ishte.
Kështu e dhashë ndihmesën time për t’ia privuar vetes pasjen e një motre ose të një vëllai tjetër.
*
Pas “falimentimit” që prodhoi takimi me Dritëroin, punën e poezive e mori në dorë im atë.
“Do të botojmë poezi të tjera; mos u mërzit!” më merrte me të mirë.
S’di si e qysh, por shkoi në Lidhje dhe u prezantua me redaktorin e poezisë të gazetës “Drita”, që askohe ishte Llambro Ruci. Vajtëm një ditë bashkë dhe i dorëzova disa poezi Llambros. Pastaj unë nuk u përzieva më, por, meqë kaluan kohë dhe poezitë nuk po botoheshin, mora vesh që im atë shkonte herë pas here t’ia kujtonte Llambros muhabetin. Vinte i dehur në shtëpi. Nëna tmerrohej. Im atë nuk pinte kurrë. Ç’kish ndodhur?
“Sa pi edhe ai Llambro! Ç’të bëj? Më duhet t’i vete pas midesë. Javën tjetër do t’i nxjerrë.”
Kalonte edhe java tjetër. Prapë.
Derisa, nga fundi i vitit 1979, dy poezi të miat dolën te gazeta “Drita”, kësaj radhe me emrin e autorit të saktë. Vetëm se gati nuk po i njihja. Llambroja i kishte ndërruar vargjet vendçe, i përfshirë, mbase, nga avujt e alkoolit. Nejse, ndonjë koleksionist i gazetës “Drita” tekstin aty e ka. Ndërkohë edhe unë, në fletorkat e mia (që janë thjesht file elektronikë, tashmë) kam një version të këtyre poezive, por edhe unë i kam ndryshuar, duke i redaktuar në vite tekstet me shpresën t’i përmirësoj. Ndaj, si ka qenë versioni parak askush nuk është më në gjendje ta thotë. Amin!
*
“Do të vijë Spiro Kalemi sot; ka një kërkesë” tha ime ëmë.
“Për ndonjë të sëmurë?” pyeti babai, Spiroja kryesor që kam njohur në jetë.
“Jo, jo. E di se ç’do” tha ime ëmë.
Një hap prapa. Filloren e kisha kryer te “Migjeni”. Aty, dhe në disa shkolla të tjera të zgjedhura të kryeqytetit, gjuha e huaj hyri si eksperimentale qysh në klasë të dytë. Ndaj, kur mbaruam filloren, për të vazhduar eksperimentin u vendos që klasat e shkollës “Migjeni” të zhvendoseshin en bloc te shkolla tetëvjeçare “Jeronim De Rada”. Më qëlloi kësisoj të kisha time ëmë për mësuese kimie (gjë që do të kisha dashur ta shmangia) dhe kolegët, koleget (nganjëherë shoqet e saj) për lëndët e tjera. I njihja, pra, të gjithë mësueset dhe mësuesit e shkollës dhe shumicën e nxënësve, të paktën edhe për ca vite të tjera pasi kisha filluar gjimnazin.
Spiro Kalemi, muzikolog, jepte ca orë muzikë në shkolla të ndryshme, ndër të tjera te “Jeronim De Rada”. Kishte ardhur t’i lutej sime ëme që t’i vinte notë sa më të lartë në kimi një djali ashkali (banonte në Brakë). E njihja atë djalin: i urtë, i ndruajtur.
“Aman, o Lirika, të lutem! Është talent i vërtetë. Ti e di, për të hyrë tek e mesmja e muzikës duhet një farë mesatareje”
“Po ai është tapë fare, o Spiro!”
“Aman, të lutem! Bëje për mua. Familje me probleme, pastaj.”
“Po ç’notë do ti që ti vë?”
“Nëntë.”
“Bo, bo! Po mua më gjete! Kimia është e vështirë.”
“Epo atyre komunisteve të shkollës nuk ua kërkoj dot.”
Atë çast im atë, i vetmi komunist në familje, doli nga dhoma.
Ai djalë, që nuk ia mbaj mend emrin, mbaroi Institutin e Lartë të Arteve (për klarinetë).
*
Siç thashë, im atë i kishte vënë gjoksin çështjes së poezive të mia. Ndërkohë kisha evoluar: shkruaja poema. Njëra, e titulluar “Hija dhe Lulja”, mbahej si kryevepër.
“Do t’ia tregojmë Ismailit” tha im atë.
U bënë dy kirurgë, ai dhe Maksut Drasa (“Maksi e njeh më mirë!”), më morën dhe vajtëm. Takimet, në fakt, ishin dy, por tashmë në kokën time janë ujem. Në të parin u prezantova dhe i dorëzova poemën. Në të dytin Kadareja u shpreh për veprën. Mirëpo kirurgët janë gjindje konkrete. Ndaj, pyetja e vërtetë që i bënë ishte:
“A e vlen që ky djalë të vazhdojë me letërsinë apo ta bllokojmë këtu?”
Herën e parë ngatërruam shkallën. I trokitëm në derë dhe doli që s’ishte ajo e duhura.
“Rastësisht e dëgjova, se kisha ardhur të pi ujë” tha Ismaili, kur e hapi. “Këtë ne s’e përdorim kurrë, po ashtu e kanë bërë, kanë bashkuar dy apartamente”.
Kështu që hymë nga kuzhina. Biseda rrodhi shpenguar.
“Ç’po lexon tani?” më pyeti Ismaili.
I thashë që po lexoja Hygoin, “Njeriu që qesh”.
“Pavarësisht nga titulli, është shumë serioz. Lexo letërsi që të bën për të qeshur dhe letërsi fantastike. Gogolin, për shembull. “Frymë të vdekura”. E ke ti, Spiro?”
“E kam në rusisht” tha im atë. “Po ky s’di.”
Ra fjala te gjuhët e huaja. I thashë që po mësoja italishten në privat, kurse në shkollë bëja anglisht (që e përforcoja pastaj në privat).
“Ti, Maksi, që ke bërë shkollën e Fulz-it; na e sqaro pak; se thonë që nxirrte spiunë” e ngacmonte Maksutin Ismaili.
Maksuti filloi të tregonte.
“Nuk e di a prodhonte spiunë” tha pastaj. “Ama, di të them që po prisnim në paradhomë, me një kushëririn e babait, për të më testuar. Pastaj Fulz-i na thirri në zyrë, por pyetjet që më bëri s’kishin fare lidhje me njohuritë shkollore. Më pyeti, për shembull, ç’ngjyrë kishin muret e paradhomës? Dhe unë ia thashë. Dhe më pranuan.”
“Me gjuhët e huaja përpiqu të lexosh letërsi nga më të ndryshmet” më tha Ismaili. “Edhe letërsi vendesh të largëta. Për shembull, letërsi japoneze. Ou!” u kujtua papritur. Vajti te biblioteka dhe filloi të rrëmonte.
“Kisha këtu dy libra të… (s’e mbaj mend autorin që përmendi, ndoshta Kawabata, – gjithsesi atëbotë emër krejt i padëgjuar për mua), po tani po më kujtohet që ia kam huajtur Nasit (Lera)[2]. Para nja një muaji m’u desh të ngre një divan deri këtu sipër dhe Nasi erdhi të më ndihmojë. Natyrisht divanin e ngriti më shumë Nasi, se unë. Mirëpo, ama, përfitoi të më kërkonte librat.”
Ndërkohë Helena më pyeste si ia kaloja në shkollë (isha në vit të parë te “Sami Frashëri”), informohej për emrat e mësueseve të lëndëve të ndryshme (dhe, në fakt, Gresa do të vinte te “Samiu” vitin shkollor pasues).
Herën e dytë, pas nja një jave, më duket se vajtëm vetëm unë dhe im atë, pa Maksutin. Kadareja foli mirë për vargjet e mia. E vlente, me një fjalë, të vazhdoja të shkruaja.
“Ç’e ke këtë mani të krijosh fjalë të reja!” më tha Ismaili.[3] Dhe, në fakt, teksti kish plot fjalë të krijuara ad hoc, nga bashkimi i katër-pesë fjalëve – tip gjermanishteje ose greqishteje të vjetër. Kjo e vështirësonte mjaft leximin, për të mos thënë që ta shpifte (për fat, poema ka humbur).
Kësisoj nisi rrugëtimi im në botën e shkrimeve. Mania ime, meqë ra fjala.
Ah, edhe një gjë tjetër! Pak kohë më pas Kadareja seç nxorri një poemë për fëmijë, titullohej “Në muzeun e armëve”, në mos gabohem. Një grup pionierësh viziton muzeun e armëve (besoj atë të Gjirokastrës). Kish aty armë fitimtarësh e armë të mundurish. Ish edhe një nagant i një atentatori komunist dhe tregohet historia (naganti vetë e tregon) e atentatit që komunisti kishte bërë me të, duke vrarë… “spiunin Maksut”.
*
Një herë të vetme në jetën time kam udhëtuar me helikopter.
Me Arjan Harçin (pardon Harxhin) ishim emëruar në fshatra të ndryshme të Dibrës, por vitin e parë të punës bënim stazh në Spitalin e Peshkopisë. Na thërret drejtori.
“Si nga Tirana që jeni, do të shoqëroni atje një grua me tromboemboli pulmonare mbas një aborti kriminal. Helikopteri po vjen t’u marrë. Pastaj rrini një javë në shtëpi, nuk më intereson”.
Flinim te Hotel Turizmi. Një javë: na duhej të lëshonim dhomën. Mblodhëm shpejt e shpejt rraqet. Kisha një radio “Iliria” për të cilën s’kisha vend në çantë; e mbaja në dorë tek bëja për te stadiumi ku, ndërkaq, helikopteri ushtarak qe ulur. Më dukej vetja sikur po ikja me pushime. Qindra banorë të qytetit na ndiqnin nga shkallët e stadiumit. Takuam të shoqin e gruas:
“Aman, doktor, mundohuni ta shpëtoni; kemi katër kalamaj”. Më të madhin, gjashtë-shtatë vjeç, e mbante për dore. Ish me rroba me arna, i trembur, i pastër.
Udhëtimi, që me autobuzin e linjës e bënim për gjashtë orë e gjysmë (dhe ku unë zakonisht nxirrja zorrët, se më zinte makina), zgjati njëzet e pesë minuta. Në pistën e helikopterëve priste ambulanca. E shoqëroi në Sanatorium Arjani; unë mora çantat tona dhe i çova nëpër shtëpi (timen dhe të Arianit).
Të nesërmen më takonte mua të vete të pyes. Te dera e reanimacionit u hap një sportel i vogël.
“Hë, mër ti, trap: vetëm boj kalamoj vu. E le ene vetëm, pale; vdiq si qen”. Infermierja shkumëzonte nga tërbimi. Më flaku në fytyrë një palë tesha mbështjellë me gjalmë.
*
Tani nuk do të rrëfej një kujtim, por një objekt. Kujtimet edhe vdesin. Bile, bile kujtimet vdesin. Objektet jo.
Objekti im nuk mund të jetë veçse një libër. E ka shkruar Will Durant dhe titullohet (mendoj se titullohet, e kam me të dëgjuar se titullohet): “Gli eroi del pensiero” (është në përkthimin italisht). Një histori e filozofisë. Them “mendoj”, “e kam me të dëgjuar”, se kopjes sime të këtij libri, që mund ta kem mbajtur në duar më shumë se çdo libër tjetër, i mungon si ballina, si frontespici dhe, madje, për njëfarë kohe, për shumë vite, ekzistonte me faqet fije-fije (si jeta jonë, se për “fije nga jeta” po flasim, apo jo?), ndonëse faqet i kishte të ruajtura me kujdes, të tëra. Katërqind e tetëdhjetë faqe, format i madh, letër e hirtë e ashpër. I nënvizuar e stërnënvizuar vende-vende me lapsa me ngjyra të ndryshme (sepse nënvizimet janë bërë në kohë të ndryshme, gjatë një jete), me ndonjë shënim anash, me vija vertikale, kryqe, pikëpyetje… bile, aty këtu, edhe ndonjë gabim i rrallë i tekstit është korigjuar, me bukurshkrimin e mësuesit tim. Por ja, fati i librit.
Iu dhurua mësues Skënderit, nga mësuesi i tij Arshi Pipa, me dedikim. Pastaj Arshia ra në burg. Pastaj Arshia (pas nja dhjetë vjetësh të mira) doli nga burgu dhe, do kohë më pas, i vajti Skënderit në shtëpi.
“Do të arratisem” i tha. “Të lutem, më jep kopjen e tezës sime të diplomës.”
(Teza e diplomës së tij universitare, e mbrojtur në Firence në vitet ’40, në mos gaboj, ishte rreth mendimit filozofik të George Santayana-s). E dinte që Skënderi ia kish ruajtur kopjen. Pastaj Arshia u arratis. Kësisoj, me atë autograf në krye, libri u bë përnjëherë i rrezikshëm. Për fat, mësues Skënderi arriti ta zhdukë dedikimin dhe të digjte ditarin e tij, që e mbante qysh nga koha e luftës, pak ditë përpara se ta arrestonin atë vetë. Ndodhi më njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjetë e treshin; unë nuk kisha lindur akoma. Dyshoj që me atë rast zhduku edhe kopertinën, edhe faqen ku ishte shkruar titulli dhe emri i autorit, duke e shpëtuar librin nga bastisja (“s’mbaj mend sa libra më kanë marrë ata” thosh). “Ata”, natyrisht, ishin Sigurimi. Siç e kam rrëfyer, në hetuesi lozi gjithë kohën të çmendurin, derisa një komision mjekoligjor e nxorri të papërgjegjshëm. Kaloi dy vite në çmendinën e Vlorës (por, ama, burgun e shmangu).
Dhe kështu libri im fillon nga “Premessa”. Por titulli: “Premessa” mungon. Se aty ishte hapësira e bardhë ku Arshia kish shkruar dedikimin e tij për mësues Skënderin (fillonte me: “Al mio caro allievo…”). Teksti i premisës së librit, ama, është intakt, se prerja është kryer në mënyrë kirurgjike. Idem nga pas faqes së premisës. Aty detyrimisht është hequr një pjesë teksti, por është përsëri vetëm titull, që imagjinoj të ketë qenë: “Introduzione” (se Will Durant, përveç premisës së shkurtër njëfaqëshe, ka shkruar edhe një introduktë për librin e tij voluminoz).
Kur u bëra i zoti të lexoj tekste në italisht me një farë autonomie, libri kaloi në duart e mia, që ndërkaq isha bërë nxënësi i besuar dhe (pothuaj) i vetëm i mësues Skënderit, zyrtarisht për italishten dhe frëngjishten, praktikisht për çdo lëmë të dijes që rrokte mendja e tij prej eruditi. Herë pas here mësuesi, me një si ndjenjë faji, ma kërkonte hua librin e vet. Një ditë të vitit njëmijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e dy (gjendja e tij shëndetësore ishte rënduar), më thotë:
“Po ta kërkoj librin për herë të fundit.”
Ishte i shtruar në kardiologji asokohe. Por më përpara e çoi librin për ta lidhur te ca ish-nxënës që punonin te Tipografiku dhe… ashtu e kam edhe sot e gjithë ditën, të lidhur për bukuri, me një kopertinë të fortë, praktikisht i pavdekshëm. Kurse dedikimi që më la te libri është më i ndieri dhe i bukuri i dedikimeve:
Benit t’im të dashur
si
kujtim, konsideratë
dhe
devocion
të përjetshëm
Skënder
Tiranë, në Pavionin e IItë të Kardiologjisë
me datën e 25 Nandorit 1992
Le t’i shërbejë ky libër, përveç të tjerave, për të kuptue se sa asht i vështirë formimi i një personaliteti moralo-intelektual i ngjashëm me ate të Sokratit dhe të Spinozës!
Njerëzimi do të vuej gjithmonë për derisa nuk do të ketë në gjirin e vet Sokratna dhe Spinoza!
E dij dhe jam plotsisht i vetëdijshëm se për çka shkruejta ma sipër për Sokratin dhe Spinozën mbetet gjithmonë nji desideratum; por e ka vleftën e vet sepse i jep individit nji themel moraliteti të padiskutueshëm!
Të përqafoj
Skënder[4]
Tani libri ndodhet në një raft të bibliotekës sime, këtu në Padova. Askush nuk ma kërkon për ta lexuar.
(c) 2025 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me AI (Google Imagen 3.0).
[1] Ishin disa lloje lojërash “me peta”, i luanin zakonisht vajzat (ose i luanim zakonisht me vajzat). Ndonjë variant i tyre ishte tejet i ndërlikuar: loja “me rrasa”, për shembull, që e luanin djemtë.
Disa nga lojërat i luanin vetëm djemtë (me zara, me kopaca…), jo për gjë, por vajzat thjesht nuk ishin të interesuara. Shumica, ama, ishin lojëra mikse: ne, në skuadrën tonë të futbollit, kur shkonim të loznim kundër skuadrave të mëhallave të tjera, kishim një vajzë në ekip, Irmën, e motra e një shokut tonë, një nga më të mirët e skuadrës, Metit.
[2] Nasi ka përkthyer aq shumë letërsi japoneze, sa nuk jemi në gjendje të themi, sot për sot, se cili nga ata libra ka qenë i Kadaresë.
[3] Ta ketë marrë nga unë Kadareja këtë mani?
[4] E riprodhova këtë dedikim mot à mot për të treguar që të paktën një njeri në këtë botë e ka vënë e zezë mbi të bardhë se më ka dashur vërtet.
