Ndonjëherë, ndodh që një fat tragjik të mbërthen e të bën të mendosh se ka raste kur historia është e tillë që edhe një njeri mund të prodhojë aq ngjarje sa ç’mund të rrokin disa periudha historike ose një brez i tërë. Ky është rasti i Jusuf Vrionit, që vinte nga një familje e madhe shqiptare e Perandorisë Osmane dhe që kaloi nëpër të gjitha katastrofat e Evropës së shekullit XX.

Jusuf Vrioni lindi në Korfuz në vitin 1916. Nga viti 1923 deri në vitin 1939 jetoi në Paris ku babai i tij, ish-kryeministër, ishte ambasador. Gjatë Luftës, Shqipëria u pushtua nga Italia dhe në këtë peiudhë ai u afrua me shoqërinë e lartë romane. Kur kthehet në Shqipëri, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, ai bëhet dëshmitar i vendosjes së regjimit komunist dhe i gjyqeve të para politike. I akuzuar si agjent në shërbim të Francës, Jusuf Vrioni u arrestua dhe kaloi më shumë se dymbëdhjetë vjet në burgjet politike. Lirohet në vitin 1959 dhe, në mënyrë anonime, përkthen autorë të ndryshëm, kryesisht Ismail Kadarenë, por detyrohet, si pjesë të punës së tij, të përkthejë edhe diktatorin Enver Hoxha.

Në vitin 1998 u botua në Francë libri i parë dhe i fundit i Jusuf Vrionit me titullin “Botë të harruara – kujtimet e një europiani”. Ai donte të vinte në fund të librit, pikërisht pranë emrit të tij, edhe emrin e Erik Faj (Eric Faye), gazetar dhe shkrimtar francez, fitues i Çmimit të Madh të romanit dhënë nga Akademia Franceze më 2010. (Grand Prix du roman de  l’Académie française  2010). Ishte ai, Eric Faye, që shkroi parathënien e librit, për të cilin, ndër të tjera, shkruan:

“A mundet Evropa e sotme dhe historia bashkëkohore të prodhojnë ende fate aq verbuese dhe konfuze, të çuditshme, të pasura sa ai i këtij njeriu? Fëmijëria si Nabokov, “rinia e artë” e shoqëruar me studime të gjata që ndërtuan një mendje të aftë për të interpretuar situata shumë të ndryshme dhe për të arsyetuar, për të debatuar në një mori disiplinash, burgje staliniste si Solzhenicini, pastaj kjo ngjitje e ngadaltë drejt jetës në një botë që nuk e zgjodhi dhe me të cilën duhej të pajtohej dita-ditës, derisa njohja ishte tepër vonë për t’u shijuar vërtet, me hidhërimin e viteve të shkuara. » (f.10)

Për të kuptuar më mirë jetën dhe veprën e tij, duhet të theksojmë se Jusuf Vrioni është ai që përktheu në frëngjisht shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare. Në të njëjtën kohë, ai përktheu në frëngjisht veprat politike të diktatorit tonë, Enver Hoxha. Diktatori ynë kishte një mani për të shkruar, për të qenë një klasik i shquar i marksizëm-leninizmit. Në kohën e diktaturës u ndërtua një shtëpi botuese për vepra politike, shumica e të cilave ishin vepra të diktatorit. Të gjithë librat që Enver Hoxha botoi në gjuhën shqipe, janë përkthyer në gjashtë gjuhë.

“Në shtëpinë botuese do të ngriheshin gjashtë seksione: gjermanisht, anglisht, arabisht, frëngjisht, greqisht dhe italisht.(f.13)”

Ky trekëndësh i Hoxhës, i Kadaresë dhe Jusuf Vrionit karakterizon, përgjithësisht, epokën tonë të diktaturës për sa u përket imazheve tona për Francën, Parisin dhe për sa i përket shkrimit.

Vepra e Jusuf Vrionit është një kryevepër e zhanrit memorialistik, po aq edhe artistik. Jusuf Vrioni është një nga njohësit më të shquar të frëngjishtes, gjuha e tij, stili i tij janë shumë të larta dhe të denja për një shkrimtar të madh. Ai përmban 301 faqe dhe është i ndarë në tri pjesë, çdonjëra prej të cilave e ndarë edhe në kapituj të vegjël. Librit i paraprin një parathënie e shkruar nga Erik Faj dhe një tjetër e shkruar nga Vrioni.

Jusuf Vrioni vendosi t’u japë dorën e fundit kujtimeve të tij vetëm pas ditëve të tmerrshme të vitit 1997, kur në Shqipëri shpërtheu një krizë aq e mprehtë, sa që kërkon, në fakt, disa reflektime.

“Nga 11 marsi 1997, – shkruante ai, – duke qenë se vendi ishte bërë pre e një pasigurie gjithnjë në rritje, gruas sime i kishte lindur ideja për t’u larguar… . Ndjemë se gjërat po përkeqësoheshin rreth nesh, por unë nuk po mendoja ende të largohesha nga vendi… . Tri ditë para ditëlindjes sime të tetëdhjetënjëtë, ideja për t’u larguar nga kjo strehë që kishim krijuar për vete, nga këto kujtime, me këto pak foto fëmijërie që ia kishte dalë nëna e gjorë  në mundime të njëpasnjëshme, t’i ruante, më dëshpëronte.” (f. 13)

Dhe Jusuf Vrioni largohet nga Shqipëria me gruan e tij dhe vendoset në Paris, ku vdes më 21 qershor 2001. Një lloj i çuditshëm ky njeri i madh, i cili, edhe në vitet e fundit të jetës së tij, përjetoi mundime të pamerituara. Dhe historia vazhdon. Ky është kapitulli i parë, titulli i të cilit është: NDRYSHIMI I MBRËMJES OSE JETA IME. Dhe ai shkruan:

“E mbaj mend atë ditë si një pykë e bërë me sëpatë në vitin tim të tridhjetë e dytë. Ishte e shtunë, 13 shtatori 1947, në prag të një ndeshjeje futbolli mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, për të cilën kisha një biletë…Por, mbi të gjitha, prisja një vajzë të re me të cilën do të kaloja mbrëmjen… Me të mbërritur herët, eca me hapa rreth vendit të takimit tonë, pikërisht në vendin ku, njëzet vjet më vonë, do të qëndronte shtatorja kalorësiake e heroit kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Nata po binte dhe në errësirë binte në sy silueta e bardhë e minares së xhamisë. Papritur, katër persona dolën pas meje dhe më thirrën: “Ti je Jusuf Vrioni? Mund të vini me ne? Kemi disa pyetje për t’ju bërë.” (f.24)

Dhe kështu filluan vitet e pafundme të kaluara në burgjet më të rënda të Europës. Shqipëria po kalonte terrorin e viteve 1947-1948. Edhe shumë nga miqtë e Jusufit e panë veten në burg. Atje në qeli i boshatisën xhepat dhe e çuan me duar të lidhura pas shpine e zbritën në fund të një shkalle të errët që të çonte në një bodrum dhe më pas e lanë atje.

“A ishte ky fundi i gjithçkaje? – shkruan ai. – Kur po zbrisja, m’u fanitën shkallët e zbritjes sime në ferr. Nuk e besoja që po më rridhnin lotë në këtë bodrum të lagësht. Papritur nisën të rrotulloheshin portretet e të dashurve të mi: nënës sime, e cila ndoshta nuk ishte ende në dijeni të arrestimit tim; babai im ka vdekur shumë kohë më parë; vëllai dhe motra ime, mbetën në Perëndim, dhe miqtë, të pranishëm ose në kalim, të lirë ose si unë të burgosur. Imazhet e vendeve ku kisha jetuar ndoqën njëra-tjetrën në kujtesën time: Parisi, Roma, Londra apo Montreux, Berati dhe fëmijëria ime. Më pas Korfuzi, fëmijëria e fëmijërisë. Sa momente të çmuara kisha kaluar si yje të hedhur para se të mbërrija këtu? » (f. 25-26)

Struktura e këtij libri është shumë interesante. Herë merr formën e një romani detektiv, herë të tjera autori na merr e na hedh edhe ne në ajrin e errët të ferrit, pastaj na drejton drejt dritës marramendëse të Perëndimit. Duke zbritur në tokë në bodrumin ku është vendosur me sy mbyllur, kalon në një botë tjetër.

“Një rini europiane” titullohet pjesa e parë e librit që vjen menjëherë pas kapitullit mbi burgosjen. Këtu autori e çon lexuesin drejt vendeve plot dritë. Pikërisht këtu shohim odisenë dhe kalvarin e familjes së autorit. Pasi përshkruan gjenealogjinë, ai na rrëfen se familja e tij rrjedh nga dinastia bizantine e Paleologëve, e cila u shfaq rreth mesit të shekullit XI. Nëna e tij ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç kur mësoi se familja e saj e kishte fejuar me një djalë të ri nga aristokracia shqiptare, i cili sapo kishte përfunduar studimet për shkenca politike në kryeqytetin e Perandorisë. Këtë lajm ia thanë asaj në sallonin e manastirit të Notre-Dame de Sion, në Kostandinopojë, një ditë të vitit 1910, kur ajo studionte frëngjisht. Çifti mbërriti në Shqipëri dhe u vendos në Berat. Më pas, për shkak të situatës politike shqiptare, familja Vrioni u detyrua të largohej herë pas here nga atdheu dhe të vendosej në Korfuz. Pikërisht në Korfuz, më 16 mars 1916 lindi Jusuf Vrioni. Këtë situatë komplekse, këtë identitet të çuditshëm, ai e shpjegon në këtë pasazh:

“Si fëmijë i Shqipërisë, me një dado greke dhe një guvernante zvicerane, në një Evropë ku lufta dhe vdekja prodhonin armë, unë ende nuk e njihja këtë vend kaq të dashur për zemrën e babait tim.”  (f. 35)

“Berat” titullohet kapitulli i dytë i pjesës së parë. Këtu ai deshifron shtëpinë e familjes, këtë vendbanim të çuditshëm, një grup sallonesh të ndara nga mure të brendshme, të gjitha të mbyllura nga një rrethim i trashë dy metra e gjysmë. Një nga karakteristikat kryesore të familjeve të mëdha shqiptare ka qenë një lloj kozmopolitizmi dhe përzierja e gjuhëve.

“Fjalët e një morie gjuhësh rrotulloheshin rreth meje në shtëpinë e madhe të Beratit”, (f. 43) kujton ai.

Më pas do të ndodhet në Paris ku ai gjeti dashurinë e tij të parë, menjëherë pas vdekjes së babait të tij. Jeta e studentit në Paris vazhdon dhe ai e çon atë si çdo evropian i pasur, sepse familja e tij ishte një nga më të pasurat në Shqipëri. Përpara se të binte muzgu mbi Evropën dhe jetën e tij, këto vite të paraluftës ishin të jashtëzakonshme për të rinj si ai, ndonjëherë në shoqërinë e njerëzve të famshëm të kohës si Claude Dauphin, Pierre Brasseur, Arita Day dhe Holley Cooper.

“Në hijen e luftës” është titulli i kapitullit në vijim. Është gjithmonë Parisi dhe jeta shoqërore që personazhi ynë e çon si një europian i shtresës së lartë. Një ditë takohet me Coco Chanel, një ditë tjetër takohet me Agnelin, presidentin e Fiat-it në Itali. Me pak fjalë, një jetë që autori e kujton kështu: “Zot! Sa gëzim të jetosh këtu…”. Një ngjarje e çuditshme ka ndodhur gjatë qëndrimit të tij në Francë. Por ndonjëherë ndodhin episode edhe më të çuditshme si grindja me nipin e Karl Marksit për një vajzë të re.

“Gjatë gjyqit që do të më bënin komunistët në fund të viteve dyzetë, do të më bënin një sërë akuzash të falsifikuara, imagjinare. Megjithatë, gjyqtarët e mi do ta anashkalonin këtë krim të vogël kundër “madhërisë së tij, Marksit”, për të cilin askush në Tiranë nuk ishte në dijeni.”  (f. 68-69)

Me pak fjalë, një krizë identiteti godet heroin tonë. Ai shkruan :

 “Një pyetje tjetër më gërryente: në mes të kësaj rrëmuje, kush isha unë? As francez, ndonëse kisha jetuar gati dy dekada në Paris dhe isha zhytur deri në thellësi të kulturës franceze; as italian, megjithëse isha vendosur në Romë dhe i ardhur nga një vend i aneksuar nga Italia. Gjendja atje si një parazit në kushte të këndshme jetese më dha një ndjenjë poshtërimi…»   (f.92)

Ndërkaq, Lufta e Dytë Botërore pllakosi gjithë Evropën dhe Shqipërinë, po ashtu. Situata kishte evoluar me shpejtësi dhe pikërisht në këtë kohë, në verën e vitit 1943 Vrioni vendosi të kthehej në Shqipëri.

“Ndoshta mund të bëj diçka për të. Të hap një gazetë, për shembull? »  (f.99)

“Kthimi në Tiranë” titullohet kapitulli pasardhës. Komunistët kishin ardhur në pushtet q”më 1944. Dhe në vitin 1946, njeriu i zakonshëm e kuptonte se rrezikonte shumë për një fjalë goje, për shkak të origjinës borgjeze ose për lidhjen më të vogël me të huajt. Në Tiranë tensioni po rritej. Masat e dëbimit dhe ndalimit të qëndrimit po bëheshin gjithnjë e më të shpeshta. Pasi burgosën kushëririn e autorit, Azizin, më pas edhe një nga miqtë e tij, Felatun Vilën, me të cilin personazhi ynë kishte përgatitur një memorandum për demokracinë, katër ditë më vonë, një të shtunë të 13 shtatorit, në mbrëmje, i erdhi radha Jusuf Vrionit.

Pjesa e parë e librit përfundon këtu dhe e dyta titullohet: Nga Shilla te Karibda.

“Paradhoma e vdekjes” quhet kapitulli i parë i pjesës së dytë. Autori e nis fillin e tij të tregimit duke përdorur imazhe pothuajse filmike. Lexuesi kthehet në bodrumin ku personazhi ynë është nën tokë. Është imazhi i Krishtit që të vjen në mendje. Pasi mbaron retrospektivën e tij, ai na çon në paradhomën e vdekjes. Lexuesi duhet të përgatitet të dëgjojë dhe lexojë të gjitha faqet e ferrit të burgjeve dhe kampeve të punës së detyruar shqiptare. Këtu janë torturat:

“Radha ime për t’u marrë në pyetje erdhi shpejt. Grushtet, shuplakat, shkelmat në zona të ndjeshme filluan të bien shpejt, të shoqëruara me ofendime të vrazhda. Më pas, duke u ngritur në shkallën e vuajtjes, më dhanë goditje të tmerrshme me shkop, iu nënshtrova goditjeve elektrike dhe më në fund iu nënshtrova torturës së quajtur jelek. Kjo konsistonte në lidhjen e duarve të fatkeqit pas shpine, pastaj rrëshqitjen e një shkopi të gjatë horizontalisht midis krahëve dhe shpinës, shtrirjen e tij në tokë, të pafuqishëm dhe plotësisht të ekspozuar, dhe aty, pasi të kalonin shkopin mes këmbëve të rrotullonin, duke të gjuajtur me një shkop sa krahu, që i shtypte pjesët e ndjeshme ndërsa e urdhëronin të flaste, të gjitha të shoqëruara me pyetje konkrete. Kështu do të torturohesha, gjashtë ditë në javë, për tetë muaj… Më e vështira ishte periudha e pesëmbëdhjetë ditëve e pesëmbëdhjetë netëve, në mënyrë të pashpjegueshme përveç së dielës dhe përveç rastit kur më duhej të qëndroja i varur nga duart e mia, me qafën e rrethuar me tridhjetë deri në tridhjetë e pesë kilogramë zinxhir…llogaritur në mënyrë që të mos mund të preknin thembrat në tokë. Më zgjidhnin vetëm tre çerek orë, dy herë në ditë, për të shkuar në tualet; pjesën tjetër të kohës më mbanin pezull ditë e natë me këtë peshë, këtë peshë…”  (f.125-126)

Kështu ai kaloi gati tre vjet duke u përpjekur edhe t’i jepte fund jetës duke prerë venat. Pasi ka kaluar njëzet e shtatë muaj izolim total, mbërrin gjyqi dhe për gati një vit ai del para gjykatës ku kryetari i gjykatës deklaron: “Vrioni, pesëmbëdhjetë vjet burg dhe punë të rënda.” Ai shkon nga një burg në tjetrin. Në burgjet shqiptare ndodhin shumë gjëra absurde. Meqë shumë nga të burgosurit politikë ishin intelektualë, qeveria, ndonjëherë, i përdorte ata për të përkthyer nga rusishtja në shqip vepra politike ose të zhanreve të tjera. Por ditët më të vështira po vijnë.

“Gulagu Shqiptar” titullohet kapitulli tjetër. Dhe kështu, pas vitesh në qeli mbërrijmë në një kamp pune për ndërtimin e një fushe aviacioni në një fshat pranë qytetit të tij, Beratit. Puna është e vështirë dhe autori shkruan:

“Midis lopatës dhe përdoruesit të saj u krijua pak nga pak një bashkim, duke u formuar si një centaur socialist, gjysmë punëtor, gjysmë vegël. » (f.163) 

Më pas u transferua në Rinas, afër Tiranës, ku të burgosurit punonin për të ndërtuar një aeroport të ri dhe në fillim të vitit 1954 një kamp tjetër, në Shtyllas. Puna e rëndë në Shtyllas të kujtonte punën sfilitëse në orizore, për të cilën Mao Ce Duni mobilizoi miliona kinezë në të njëjtën kohë.

“Duhej të lundronim në baltë të paimagjinueshme, edhe në kampin tonë të kazermës” (f.188), shkruan autori.

Këtu, në këtë kapitull është një episod disi i çuditshëm që tregon se diktatura shqiptare ishte më e ashpër edhe se ajo e Bukureshtit. Në kampet e punës së detyruar kishte altoparlantë që transmetonin muzikë nga Radio Tirana. Muzika e huaj ishte e ndaluar të dëgjohej. Por një ditë:

“Përgjegjësi i administratës po luante me butonin e radios duke u përpjekur të gjente një stacion tjetër dhe rastësisht doli në Bukuresht. Papritur, kampi u pushtua nga xhazi. Jazz! Eliksiri i ndaluar, të cilin nuk e kisha provuar prej vitesh. Nuk i kaloi, mendoj, njëzet sekondat, pastaj muzika ndaloi dhe Radio Tirana rifilloi transmetimin e saj. ” (f.189)

Dhe më në fund, kapitulli më i shumëpritur mbërrin. “I lirë” titullohet kapitulli i shumëpritur. Ai u burgos më 13 shtator 1947. Ishte mëngjesi i 3 dhjetorit 1953 që papritmas dëgjoi një klithmë që përmendte duke bërtitur emrin e tij:

“Vrioni!” Përgatitni gjërat tuaja! …Isha bërë ai që ne e quajmë njeri i lirë, por, çuditërisht, nuk ndjeja asnjë emocion… Na prisnin kaq shumë probleme të një rendi tjetër. Sot kënaqësia ime ishte si e mbytur, e përzier me trishtim. Gjithë këto vite të shkuara, të shpenzuara duke thyer gurë, duke mbajtur thasë me çimento, duke pritur, duke gjuajtur pleshtat, duke shikuar për shenja relaksi apo frikë nga ngurtësimi…» (f. 205)

Këtu mbaron pjesa e dytë dhe e treta mban titullin TË PËRKTHESH PËR T’U RIINTEGRUAR.

Pas 146 muajsh, afërsisht 4400 ditë, heqje lirie, në kapitujt në vijim autori na tregon se falë gjuhës frënge ai arrin të rifutet në jetën shoqërore të diktaturës. Paradoksi, absurditeti, gjithçka që mund të imagjinohet, ndodh në jetën tmerrësisht të vështirë të Jusuf Vrionit. Pas burgimit, ai jeton në Fier me të ëmën, por, herë pas here, viziton kryeqytetin, Tiranën. Martohet me Agin dhe transferohen nga Fieri në Tiranë. Fillon të përkthejë, por, siç thotë edhe vetë, puna e tij nuk ishte e organizuar; ajo ende mbante shenjën e diletantit. Dhe në fund ai ndjen se:

“Për shkak të rrethanave, në veprimtarinë time të përkthimit pashë të vetmen mënyrë për t’u riintegruar në këtë shoqëri nga e cila isha shkëputur më shumë se dymbëdhjetë vjet më parë.» (f. 221)

 Tani lexuesi duhet të përgatitet për të shijuar pak pranverë. Ditët e vështira të kaluara në burg dhe në kampin e paraburgimit kanë mbaruar dhe një verë e çuditshme e bukur e vitit 1960 na pret për ta përjetuar me personazhinin tonë. Nga pikëpamja ekonomike, Shqipëria po përjetonte bollëk relativ, krahasuar me një ecuri të ngadaltë drejt zbrazëtirës absolute që do të vinte në vitet shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë… Në fillim të viteve gjashtëdhjetë, mbyllja kulturore ende nuk kishte ndodhur. Autoritetet bënin një sy qorr dhe, në verën e vitit 1960, në plazhin e Durrësit, befasoheshe nga numri i orkestrave të vogla që luanin melodi italiane.

“Sa për mua, i projektuar në frymë përtej këtij vendi, jam përpjekur që nëpërmjet radios të intensifikoja kontaktet e mia me botën e jashtme. Mund ta akordoja aparatin e radios me Radio Monte-Carlo-n dhe të dëgjoja përsëri Francën… Mund të dëgjoja botën që shushurinte rreth meje.” (f.221)

Është e vështirë të mos i përmendësh këto rreshta teksti, të shkruara me një stil të denjë për një shkrimtar të madh. Në këtë paragraf ai bën një reflektim të thellë plot imagjinatë duke treguar fillin e hollë mes shpresës për të jetuar në një regjim represiv dhe vdekjes ende të varur mbi kokat e të ashtuquajturve armiq të regjimit:

“Në përgjithësi, këto festa nuk ishin aspak të pakëndshme për mua, edhe pse mijëra njerëz, “armiq të klasës” të atyre që më rrethonin, po vuanin ende nëpër kampe dhe burgje. Ishte indiferencë? Cinizëm?…Apo, a mund të ndodhë që në momentet më tragjike të historisë, siç ilustrohet nga rrjedha e revolucioneve më të përgjakshme, dehja e jetës mbizotëron mbi hijen e të vdekurve? …Kjo verë në Durrës do të ishte një nga të fundit që ajo [borgjezia-I.Y.] do të mund të gëzonte në një pavetëdije relative…» (f. 224)

 Përpara se të zhytej në punën e vështirë të përkthimit, vetëm për të lidhur rrëfimin, autori nuk harron të na kthejë në ditën e së shtunës, 13 shtator 1947, përpara se të vinin katër xhelatë për ta arrestuar. Atë ditë ai priste një vajzë. Por ku ishte ajo? Në verën e vitit 1960 ai e takoi ose, më mirë me thënë, e pa. Ajo ishte pjesë e një grupi miqsh me të cilët personazhi ynë takohet një ditë në fund të gushtit në një plazh në Durrës.

“Ne u pamë përsëri, por asnjëri prej nesh nuk bëri asnjë aludim për lidhjen tonë të mëparshme dhe as për atë mbrëmje ku ajo duhet të më ketë pritur më kot. (f.220)

“Përkthe, përkthe” është titulli i kapitullit vijues. Autori na tregon se, pasi kishte bërë përkthime të veprave të ndryshme, si p.sh., përmbledhjen me poezi të poetit tonë të madh të Pavarësisë, Migjenit, librin e “Historisë Shqiptare” të Kristo Frashërit dhe materiale të tjera, ia arriti që të vlerësohet nga drejtuesit e Shtëpisë Botuese Shtetërore.

Pikërisht në këtë kohë, rreth vitit 1963, më lindi ideja për të përkthyer Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur. Deri atëherë, pothuajse nuk e njihja Ismail Kadarenë. Sigurisht që ai kishte tashmë një emër. Si shumë të rinj, Agi [gruaja e tij-IY] ishte një adhuruese e këtij shkrimtari – vetë e re dhe ajo – një përmbledhje me poezi të të cilit, “Shekulli im”, që doli në vitin 1960, ajo ma kishte dhuruar. »(f. 227)

Ishte koha kur disa pretendonin se Kadareja ishte një Heminguej i ri, ndoshta sepse ai vetë kishte një adhurim për këtë të fundit. Të tjerë, përfshirë Vrionin, mendonin se ai mund të krahasohej më shumë me Faulkner-in, Buzzati-in apo Kafkën. Dhe autori këtu na tregon sekretet e profesionit të tij si një përkthyes i madh  siç  ka qenë në të vërtetë:

“Më pas kam mundur të vëzhgoj se përkthyesit e tjerë, si unë, zhyten në atmosferën, në stilin e librit që do të transmetojnë në një gjuhë tjetër dhe do të përdorin autorë që janë afër tij për këtë qëllim. Unë vetë nuk e kam bërë për të shkruar në stilin e Buzzati-t apo Kafkës, por i thashë vetes se mund të gjejmë elementë të dobishëm në disa vepra për të përkthyer apo shkruar të tjera. A nuk i kërkoi një ditë Dostojevski motrës së tij t’i dërgonte një libër të caktuar, sepse ai nuk mund të vazhdonte atë që po shkruante pa u konsultuar me këtë…? Megjithatë, kisha lexuar ” Procesin” , “Kështjellën dhe “Shkretëtira e Tartarëve”  prej të cilëve ruaja një kujtim të gjallë  » (f. 227-228)

Askush nuk do ta dinte fatin e romanit nëse ai do të ishte përkthyer në anglisht. Autori na tregon se edhe ai vetë kishte menduar ta përkthente në anglisht, gjuhën më të lexuar në botë, por, pas rreth njëzet faqesh, e kuptoi se ishte i paaftë për të bërë një punë të mirë në këtë gjuhë. “Frëngjishtja,” tha ai, “padyshim që do të ishte më e lehtë për mua. » Faqet në vijim janë plot me reflektime të autorit mbi romanin Le Générale… dhe, gjithashtu, për Kadarenë. Në atë kohë Kadareja pati shumë sukses në mesin e të rinjve. Autori na thotë, gjithashtu, se kishte folur me Ismail Kadarenë për projektin e tij të përkthimit, i cili vërtet u solli një jetë të re të dyve. Ai njihej se kishte origjinalitet dhe ata që e kritikonin tashmë, po e qortonin për devijimet e tij nga realizmi socialist.

“Përsa më përket mua, unë isha joshur nga “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Por në çështjet e letërsisë, vështirë se e konsideroja veten të aftë, isha i pasigurt për gjykimet e mia. Pa dyshim, këtë roman e quaja të veçantë. Ai nuk ngjante me asnjë që ishte botuar në Shqipëri; edhe aludimet për regjimin ishin formuluar në mënyrë origjinale dhe personale. Në vend zotëronte një letërsi e shpëlarjes së trurit e realizmit socialist, prandaj ky libër, me botimin e tij, u kritikua nga shumë njerëz në vend. Deri atëherë askush nuk kishte guxuar të shkruante një tekst në këtë mënyrë.»(f. 228)

Në atë kohë, disa vepra u përkthyen dhe u botuan në gjuhë të huaja në Shqipëri nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” dhe, më pas, u dërguan jashtë vendit si një mjet për përhapjen e kulturës sonë. Në lidhje me këtë roman, gjatë periudhës së përkthimit, autoritetet e  zvarritën. Një ditë pranonin ta botonin, një ditë nuk ishin më dakord. Më në fund, u shfaq versioni frëngjisht, por u desh kohë: u fut në shtyp në vitin 1967, u botua vitin e ardhshëm.

“Ishte një fitore për mua, sepse Zoti e di se sa jam munduar të ripunoj mbi boca! Edhe këtë herë, zëvendësdrejtori i Shtëpisë “Naim Frashëri” e vlerësoi punën time dhe ma shprehu.” (f. 228)

Tani fillon një periudhë e re në jetën e Jusuf Vrionit. Të gjithë e dinë fatin e “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” dhe autorit të tij. Askush në atë kohë nuk mendonte se fati kishte bashkuar në mënyrë të çuditshme dy gjeni: shkrimtarin dhe përkthyesin. Kur erdhi i pari nga bota e të gjallëve, tjetri, përkthyesi, të duket se ka ardhur nga bota e ferrit. Kritika franceze e kishte pritur romanin e Kadaresë me një ton lavdërues. Një nga kritikët e shumtë francezë, Gilles Lapouge, duke folur për romanin, u çudit, nga ana e tij, që përkthimi të cilin ai vlerësoi, ishte anonim…Përkthyesi, shtoi ai, do ta kishte merituar të shfaqej në titullin e librit. Çfarë po ndodhte? Emri i Jusuf Vrionit nuk figuronte si përkthyes sepse ai, për regjimin e Tiranës, ishte një ish i burgosur politik dhe emri i tij nuk mund të figurojë në një roman. Për këtë situatë të re në jetën e tij, autori na rrëfen me nota lirike të hidhura, të denja për një poet të madh:

“Në fatkeqësi, më duhet të them se ndonjëherë kam qenë me fat. Këto komente, po e përsëris, më kënaqën. Krahas punës së ofruar, kishte një anë sentimentale. Ishte shenjtërimi i lidhjeve të mia – gjurmët e lidhjeve të mia – me këtë univers, me të cilin kisha qenë dhe mbeta aq i lidhur. Vitet e vështira, kur kalimi i kufijve na ishte praktikisht i ndaluar, u ktheva, anonim si fantazmë, në atë Paris që e kisha dashur aq shumë, i mbartur nga reshtat e librit të një shkrimtari të ri . ” (f. 231)

Në Shqipëri të gjithë e dinin se përkthyesi i Kadaresë ishte Jusuf Vrioni. Vazhdoi të përkthente “Kështjellën”, “Kronikë në gur”, “Dimri i madh”, “Komisioni i festës”, “Ura me tri harqe”, “Koncerti” dhe pas viteve ’90, “Prometeu”. Në shumicën e rasteve emri i përkthyesit nuk figuronte në kapakët e brendshëm të librit. Por një ditë të bukur ndodhi një situatë tjetër dhe lexuesi ndjen se nuk është në faqet e një libri me kujtime, por në faqet e një vepre artistike të trillimit ose përpara ekranit, ose një filmi shumë të mirë surrealist për t’u paraqitur. Dhe ja:

“Një ditë në vitin shtatëdhjetë, më thirrën urgjentisht në Komitetin Qendror për të përkthyer në frëngjisht një letër të hapur të Enver Hoxhës drejtuar kinezëve. Të tjerë duhej ta përkthenin atë në anglisht, spanjisht dhe gjermanisht. Nuk ishte një letër dashurie. Ajo shënoi një kthesë të re në politikën shqiptare, e cila, pasi refuzoi Moskën dhe satelitët e saj, u nda edhe nga Kina. ” (f. 234)

Pikërisht në këtë periudhë, në vitin 1966, gjatë Kongresit të Pestë të Partisë së Punës, ai bëri sprovën e tij të parë në përkthimin e teksteve politike. Teksti i parë që iu dha, ishte një raport i paraqitur nga Enver Hoxha në Kongres. Por kjo lloj pune kishte një disiplinë tjetër, më rigoroze. Dhe autori shkruan:

“Në fakt, unë rishkrova versionin e parë, e rishikova përkthimin në thellësi. Unë nuk isha përgjegjës për “përballjen” (që konsistonte në kontrollin nëse përkthimi ishte besnik). Kjo ndodhi më pas në vetë shtëpinë botuese: një person lexoi me zë të lartë tekstin në shqip, një tjetër e ndoqi atë në gjuhën e huaj për të kontrolluar saktësinë e tij. U përpoqa të largohesha sa më pak nga origjinali, duke gjetur një formë që lejonte tekstin të “kalonte” në frëngjisht. Por, sipas mendimit të të gjithëve, Enver Hoxha ishte i vështirë për t’u përkthyer. “(f. 235)

Suksesi i “Gjeneralit…” në Francë do ta ndihmonte shumë karrierën e tij. Pa njohjen e këtij romani, pyesja veten, a do të isha  punësuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Në fakt, ndodhi një lloj reaksioni zinxhir.

“Falë mbështetjes së tij, arrita të punësohem zyrtarisht te “Naim Frashëri”. Më duhej të përktheja tekste shumë të larmishme duke përfshirë buletinin tremujor të Komitetit Qendror. Morëm edhe një mori fjalimesh nga anëtarë të Byrosë Politike… Më pas, seria prej gjashtë vëllimesh me veprat e zgjedhura të Enver Hoxhës ku përfshiheshin fjalimet, proklamatat dhe tekstet më të rëndësishme të kreut të Partisë, që nga lufta çlirimtare kombëtare.”(f. 238)

Gjatë kësaj “ndërthurjeje” ndodhin episodet më absurde. Përkthyesi ynë, edhe pse përkthente veprat e diktatorit, nuk ka pasur as kontaktin më të vogël me Enver Hoxhën. Ai kujton se ka pasur rastin ta shohë, madje për disa sekonda, vetëm një herë, në vitin 1971, kur:

“Ne po përgatisnim materialet për Kongresin VI të Partisë. Zyrtarët kishin shpërndarë përkthyesit e gjuhëve të ndryshme në disa dhoma të ambienteve të Komitetit Qendror. Në një moment u largova për disa minuta për të shkuar në tualet, mjaft larg vendit ku punonim. Aty, teksa po largohesha, e pashë. Ai kaloi para meje i shoqëruar nga një anëtar i Komitetit Qendror dhe kisha përshtypjen se kisha të bëja me një personazh të jashtëzakonshëm, me përmasa dy metra, të fiksuar në një nga ato mijëra portrete zyrtare që parakalonin para meje në të gjithë vendin. Ai u largua pa e kthyer kokën nga unë. Isha, nuk do të them i ngrirë, por i mbërthyer në vend  ». (f. 239)

Hap pas hapi ai bëhet përkthyesi pothuajse zyrtar i dy antipodëve, i diktatorit dhe i shkrimtarit të madh. Në sytë e shqiptarëve të asaj kohe që të dy ishin një lloj Zoti, njëri i politikës dhe tjetri i letërsisë. Jeta e Jusuf Vrionit si përkthyes ishte paradoksalisht me këto dy figura. Dhe ende ndodhin episode ndonjëherë paradoksale. Një ditë, në fshehtësinë më të madhe të botës, ai udhëtoi për në Suedi dhe qëndroi atje për një muaj duke punuar për tekstet e Enver Hoxhës, sepse një komunist suedez i quajtur Nils Andersen, i cili dinte frëngjisht dhe që kishte për detyrë të kontrollonte besnikërinë e tekstit, nuk mund të vinte në Shqipëri dhe është Vrioni që udhëton për në Suedi. Në izolim total, ai, një ish i burgosur politik, kalon kufirin dhe vendos këmbën në aeroportin që ai vetë ndihmoi për ta ndërtuar bashkë me të tjerë të burgosur politikë. Puna e përkthyesit të teksteve politike dhe veprave të diktatorit ishte plot rrezik. Diktatura mbahet, ndër të tjera, nga paranoja dhe nga konspiracioni. Vetë Enver Hoxha dinte shumë mirë frëngjisht dhe e kontrollonte përkthimin sikur të ishte shkrimtar.

Një ditë, kujton Vrioni, mora një telefonatë nga Komiteti Qendror ku kishte shkuar kopertina e librit “Eurokomunizmi është antikomunizëm”: “Ç’është kjo presje? » më pyeti një zë autoritar. Unë u përpoqa të argumentoja zgjedhjen time, jo në rrafshin gramatikor, por duke folur për ritmin dhe cezurën. Reagimi i zyrtarit ishte pa përgjigje: “Jo, jo. Duhet hequr.” Komiteti Qendror dha urdhrin që të dërgoheshin për karton pesëdhjetë mijë kopertinat e bëra tashmë…Në planin personal, nuk më duket se do kisha ndonjë pasojë të veçantë. Fatmirësisht, nuk ishim në të njëjtën situatë si ajo që shkruante Cioran: “Ëndërroj një botë ku do të vdisnim për një presje.”(f. 244)

Jusuf Vrioni është një nga personalitetet që ka kontribuar për ta bërë të njohur Shqipërinë jashtë vendit. Ai e ringjalli gjuhën shqipe jo vetëm duke përkthyer shkrimtarin më të njohur shqiptar, por duke e ringjallur gjuhën edhe në përmasat e një gjuhe tjetër, siç është frëngjishtja. Ka përkthyer nga shqipja në frëngjisht. Ai solli atje një botë pak të njohur. Ai kontribuoi që një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës sonë të njihet nga frëngjishtja në të gjithë botën. Në të njëjtën kohë, pak njerëz e dinë se ai ka përkthyer mijëra e mijëra faqe shkrime nga një prej diktatorëve më të egër të shekullit të kaluar. Ai vetë e shpjegon këtë paqartësi në ekzistencën e tij profesionale si më poshtë:

“Kështu u gjenda në situatën paradoksale të dikujt që përktheu nga njëra anë një mjeshtër të imagjinatës dhe poezisë, dhe nga ana tjetër kampionin e ashpërsisë dhe të fundit përfaqësues të “puristëve”. Kam “përcjellë” dy botë antagoniste në frëngjisht, e cila synonte dy lloje lexuesish shumë larg njëri-tjetrit. Për Kadarenë unë e bëja punën time në mes të natës, në shtëpi, ndërsa përkthimi i Enver Hoxhës ishte i rrethuar nga atmosfera e paranojës dhe e fshehtësisë specifike të këtij regjim“. (f. 244)

© 2025 Ilir Yzeiri. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Shkëputur nga libri “Kadare-identiteti i keqkuptuar,” Tiranë 2024, botim i UET.