Ananda K. Coomaraswamy
Shqipërimi dhe hyrja nga Fatos A. Kopliku
Dy fjalë për autorin Ananda K. Coomaraswamy (1877-1947)
Autorë që kanë shkruar mbi 1 000 artikuj në revista e periodikë të ndryshëm shkencorë nuk ndeshen shpesh. Por mbase edhe më i rrallë është një autor i tillë që sasisë dhe cilësisë së shkrimeve të tij i shton edhe një kusht që nuk përmbushet lehtë: atë të shkruarit “me përpikmëri matematikore, asnjëherë me fjalët tona, dhe pa bërë pohime për të cilat nuk mund të citojmë një autoritet burimor.” Sikur kjo të mos mjaftojë, vlera e veprave të këtij autori jo vetëm që nuk është zbehur, por është rritur me kalimin e kohës. Autori për të cilin po flasim është Ananda Kentish Coomaraswamy, bir i Sër Muthu Coomaraswamy-t, anëtar i parlamentit britanik dhe pinjoll i një familjeje të njohur nga Cejloni (sot, Sri Lanka). E ëma, Elizabeth Beeby, ishte një aristokrate angleze nga oborri i mbretëreshës Viktoria. Ananda K. Coomaraswamy (AKC) u lind në Cejlon, por pas dy vitesh, për shkak të vdekjes së të atit, ai me të ëmën shkojnë në Angli. Edukohet në Wycliffe College, ku mes të tjerash jo vetëm që mësoi latinisht, greqisht dhe frëngjisht, që kërkohej nga programi mësimor, por edhe gjuhë të tjera; p.sh., që në moshën 14 vjeç ai mësoi vetë islandisht, sepse donte të lexonte këngët epike të Edda-s në origjinal. Kjo dhunti dhe ndjeshmëri ndaj gjuhëve do të ishte gjithmonë e pranishme në shkrimet e tij. Më vonë diplomohet për gjeologji në University College të Londrës. Pas njëzet vitesh, rreth vitit 1902, kthehet në Cejlon e më vonë emërohet si drejtor i Hartimit Mineralogjik të Cejlonit. Por prurja e industrializimit në Cejlon nga britanikët e bëri dëshmitar të cenimit, madje edhe shkatërrimit, të artit dhe zejtarisë vendase. Kjo e shtyu AKC të shndërrohej në mbrojtës të kësaj trashëgimie kulturore e artistike nga “zelli predikues” i qytetërimit modern. Në njëfarë mënyre ai filloi të bënte në subkontinentin indian atë çfarë tri figura tejet elokuente të Anglisë viktoriane, John Ruskin, William Blake dhe William Morris, kishin bërë kundër pasojave çnjerëzuese dhe çnjerëzore të industrializimit në ishujt britanikë. Sipas tyre, jo vetëm kushtet në të cilët punëtorët ishin detyruar të punonin, por edhe vetë prodhimi industrial, i zhveshur nga cilësia dhe bukuria që karakterizon prodhimet e zejtarisë, ishte faktor kryesor në varfërimin kulturor e shpirtëror të njerëzve. “Industria pa art është brutalitet,” do të shprehej Ruskin-i, dhe këtë shprehje Coomaraswamy e komentoi gjerësisht në esetë dhe artikujt e tij. Më vonë kthehet në Angli dhe me shkrimet e tij fillon e njihet si autoritet për artin indian.[1]
Në vitin 1917 ftohet nga Muzeu i Arteve të Bukura të Bostonit për të punuar si kurator, ku qëndroi deri kur vdiq në vitin 1947. Aty ai krijoi departamentin e pakrahasueshëm të artit indian dhe oriental, ndërsa artikujt e tij shpalosnin një gamë të gjerë interesi, duke përfshirë gjeologjinë, filologjinë, muzikën, ikonografinë, antropologjinë, folklorin e metafizikën.[2] Heinrich Zimmer-i, ndër indiologët më të njohur të shekullit XX, do të shprehej se ai “është i vetmi njeri në fushën time, që më jep një ndjesi të thellë kompleksi inferioriteti sa herë i lexoj një artikull.” Fusnotat e eseve dhe shkrimeve të tij zakonisht janë po aq të gjata sa ato vetë. Një studiues e pat krahasuar këtë veçanti të shkrimeve të tij me pasionin e ngjashëm të një hartografi që nuk anashkalon asnjë hollësi në hartën që përpilon.[3] Njëkohësisht, ai gjithmonë i kujton lexuesit se ka parime, se ka të vërteta që si male madhështore mbizotërojnë çdo reliev artistik e kulturor, nëse i qëndrojmë analogjisë së hartografit.
Prandaj do të ishte e mangët nëse AKC do të mendohej thjesht si një studiues nostalgjik i kulturave ekzotike. Kjo bëhet e qartë veçanërisht në shkrimet e tij në lidhje me artin, si libri Filozofia e artit të krishterë dhe oriental,[4] ku shqetësimi kryesor është shpalosja e kuptimit dhe domethënies së veprave të artit nga anë të ndryshme të botës, si edhe parimeve që e udhëzojnë atë. Ai ngulmoi me një erudicion të pashembullt, mbase edhe të pakundërshtueshëm, se arti dhe historia e tij duhet të interpretohet nga artistë që janë të aftë të rrokin gjuhën artistike me të cilën një e vërtetë universale shprehet, qoftë ajo e artit të Mesjetës Europiane, hindu, budist, islam apo kulturave indigjene. Sipas tij, historia e artit në kohë e vende të ndryshme nuk është çështje e huazimit të teknikave e ndikimeve nga një kulturë e qytetërim në tjetrin.
Veçanërisht pas viteve 1920, në shkrimet e tij vihet re njëfarë theksi në doktrinat metafizike dhe shpirtërore që diktojnë artin e kulturën, me citime të ndërthurura nga Platoni e Plotini, Shën Agustini, Shën Thoma D’Akuini e Master Eckhart-i, Lao Tze, Shankara dhe Xhelāledīn Rūmī. Mes të tjerash, ai e shihte humbjen e këtij filli doktrinor si një zbrazëti që në artin e kulturën moderne po zaptohej shkallë-shkallë nga një tiraní “origjinaliteti” me çdo kusht. Për AKC kjo ishte një simptomë serioze e një lëngate kulturore e shpirtërore në shoqërinë moderne, pavarësisht kombësisë. Kështu, thotë, AKC, “artistët tanë janë ‘çliruar’ nga çdo lloj detyrimi ndaj të vërtetave të përhershme dhe përmbushjen e nevojave të tashme e kanë braktisur në dorën e tregtarëve. Arti ynë abstrakt nuk është një ikonë e formave të tejskajshme (transcendental), por një pikturë realiste e një mendësie të shpërbërë.”[5] Ai shton se “përsiatja e çinteresuar estetike” është një kontradiktë dhe se arti ka përherë qëllim komunikimin e një ideje apo të vërtete që ushqen dhe shndërron vetëdijen e atij apo asaj që i komunikohet. Sipas tij, nëse arti dështon në këtë detyrë, atëherë kjo çon në një varfërim artistik, kulturor, gjuhësor, shoqëror dhe, përfundimisht, shpirtëror të njeriut. Përderisa AKC shkruan për parime të artit e të kulturës si ushqim i ndërgjegjes njerëzore, dhe jo thjesht si akademik, vepra e tij mund të quhet klasike.
Njëkohësisht arti dhe kultura janë të pandashme dhe shpesh sinonime të njëra-tjetrës. Ka një sërë arsyesh për gjendjen shqetësuese në të cilat ato ndodhen në botën moderne, të cilat AKC i cek, por ai veçon arsimin e detyrueshëm si shkakun kryesor të degradimit kulturor. Një ndër shkrimet më të njohura të tij, që përqendrohet te ky shkak, është Gogoli i alfabetizmit (The Bugbear of Literacy), të cilën edhe e sollëm në shqip. Jo rrallë, historisë së gjuhës shqipe i shihet si “e metë” fakti që ajo është shkruar tepër vonë në krahasim me disa gjuhë të tjera, si italishtja, anglishtja apo frëngjishtja. Kjo “e metë” shoqërohet nga të qenët analfabetë të shumicës së shqiptarëve deri në mesin e shekullit XX. Kjo ese e AKC mbase do ta bëjë lexuesin t’i shohë këto “të meta” me një sy tjetër. Me shumë gjasë, studiues seriozë të folklorit shqiptar, si Ramadan Sokoli bie fjala, do të binin dakord me argumentet e paraqitur e do të shihnin paralele me shndërrimin e mjedisit kulturor shqiptar nga aplikimi i inxhinierisë sociale gjatë regjimit komunist, e më tej.
Ngaqë AKC vuri në pikëpyetje, apo edhe rrëzoi, jo pak nga presupozimet dhe idhujt e zeitgeist-it modern, përfshirë presupozimin e arsimit të detyrueshëm si një e mirë e padiskutueshme për çdo shoqëri, ai u ndesh me një radhë të gjatë kundërshtimesh, veçanërisht në qarqet akademike. Por, dhuntia e tij në lëmin gjuhësor – ai njihte mirë mbi njëzet gjuhë – i jepte mundësinë t’u referohej teksteve në gjuhët burimore, qofshin ato në greqishte të lashtë, islandisht apo sanskritisht, me një përpikmëri dhe rigorozitet shembullor akademik. Njëkohësisht, anglishtja e prozës së tij ishte e rangut sipëror, me një mprehtësi e elokuencë artikulimi të pashoq, e stolisur me përzgjedhjen e simbolit apo të imazhit të përkryer poetik. Ndërsa forca dhe qartësia e argumenteve të AKC nuk është zbehur, pavarësisht kalimit të viteve e brezave, kjo nuk do të thotë që lexuesi doemos duhet të jetë në një mendje apo të pajtohet me autorin. Përveç atyre çka u thanë më lart, personalisht, vepra e AKC është edhe një thesar diturie e dëshmi dashurie e pasioni për temat që ai trajton. Ia lejojmë vetes shpresën se të paktën disa lexues do të na japin të drejtë.
F.A.K.
Gogoli i alfabetizmit
Duke u nisur nga premisa se një njeri vërtet i kulturuar mund të mësojë edhe shkrim e këndim, Aristoteli[6] shtronte pyetjen nëse kishte lidhje të domosdoshme apo thjesht të rastësishme mes alfabetizmit dhe kulturës. Një pyetje e tillë nuk mund të bëhet nga ata që me analfabetizëm nënkuptojnë natyrshëm injorancë, prapambetje dhe papërshtatmëri për vetëqeverisje – për ne, popujt analfabetë janë të paqytetëruar dhe anasjelltas, siç u shpreh kohët e fundit një botues: “Forca më e madhe në qytetërim është urtësia kolektive e një populli që di shkrim e këndim.”
Arsyet për këtë pikëpamje qëndrojnë në dallimin ndërmjet një populli a bashkësie, nga proletariati, mes një organizmi shoqëror dhe atij të një mizërie njerëzore.[7] Për një proletariat, alfabetizmi është një nevojë praktike dhe kulturore. Meqë ra fjala, jashtë kontekstit mund të përmendim se nevojat në vetvete nuk janë doemos me vlerë – p.sh., këmbët e drurit janë të dobishme vetëm për ata që janë gjymtuar. Sidoqoftë, dhe nga të dyja pikëpamjet, mbetet që alfabetizmi është një nevojë për ne: (1) sepse sistemi ynë industrial mund të operojë dhe nxjerr përfitime vetëm nga njerëz që u janë dhënë njohuritë elementare të “tre R-ve” (shkrim, lexim, aritmetikë)[8], dhe (2) sepse aty ku nuk ka lidhje të nevojshme mes “zanatit” dhe “urtísë”, mundësia e kulturës varet shumë nga një aftësi për të lexuar librat më të mirë (tanimë zanati s’është mjeshtëri mbi prodhimin, por është kthyer në “ekonomi veprimi” që kursen kohë). Them “mundësia”, sepse ndërsa alfabetizmi, që është prodhim i arsimit të detyrueshëm masiv, rrallëherë tejkalon aftësinë dhe vullnetin për të lexuar gazetat dhe reklamat; në kushte të tilla një njeri vërtet i kulturuar do të jetë vetëm ai që ka studiuar shumë libra në shumë gjuhë, dhe kjo nuk është dituri e tillë që do t’i dorëzohej “me detyrim” kujtdo (edhe sikur ndonjë komb të ishte në gjendje të ketë sasinë dhe cilësinë e mësuesve), ose që do të mësohej prej cilitdo, sado ambicioz qoftë.
E kemi pranuar se shkrim-këndimi është aftësi e nevojshme në shoqëritë industriale, ku merret si e mirëqenë se njeriu është bërë për tregti dhe, nëse ka njerëz me kulturë, ata janë të tillë pavarësisht mjedisit ku ndodhen dhe jo në saje të tij. Nëse keni planifikuar të industrializoni të gjithë botën, – duke u mbështetur në parimin se mjerimi do bashkëvuajtës[9] – natyrisht që do t’ju duhet ta trajnoni atë edhe në anglishten elementare a diçka të ngjashme, përndryshe popujt e tjerë mund të mos jenë të aftë të konkurrojnë me ne. Ndërkohë, anglishtja amerikane është shndërruar në një gjuhë marrëdhëniesh sipërfaqësore, në një gjuhë shitësish. Jeta e tregut është konkurrenca, dhe gangsterët duhet të kenë rivalë.
Në këtë shkrim jemi të interesuar me diçka tjetër, gjegjësisht me presupozimin se “alfabetizmi është një e mirë e padiskutueshme dhe kusht i domosdoshëm për kulturën”,[10] qoftë edhe për shoqëritë që s’janë industrializuar akoma. Shumica e popujve të botës janë akoma të paindustrializuar dhe analfabetë, dhe ende ka popuj të “patrazuar” (në brendësi të Borneos).[11] Por amerikani mesatar, që nuk njeh mënyrë tjetër të jetuari përveç asaj së vetës, pandeh se “analfabet” do të thotë “i pakulturuar”, a thua se kjo shumicë përbëhet vetëm nga një shtresë e shtypur shoqërore, e ngjashme me atë të mjedisit të tij. Për këtë arsye – dhe disa më të liga, jo pa lidhje me interesa “imperialiste” – kur njerëzit propozojnë jo vetëm të shfrytëzojnë, por edhe të edukojnë “racat inferiore që s’njohin ligjin [tonë]”, ata u shkaktojnë atyre plagë të thella, shpesh edhe vdekjeprurëse. Them “vdekjeprurëse” (lethal) e jo “fatale”, sepse bëhet fjalë për një shkatërrim të kujtesës së tyre. Ne nuk e shquajmë se “edukimi” nuk është asnjëherë krijues, por përherë shkatërrues, një thikë me dy presa: shkatërrues i injorancës ose i dijes, në varësi të urtísë ose marrëzisë së edukuesit. Shpeshherë budallenjtë turren aty ku edhe engjëjt druhen të shkelin.
Kundrejt paragjykimit vetëpërgëzues, do të përpiqemi të tregojmë se (1) nuk është e thënë të ketë lidhje mes alfabetizmit dhe kulturës, dhe se (2) t’ia imponojmë shkollimin tonë (bashkë me “letërsinë” bashkëkohore) një populli të kulturuar, por analfabet, do të thotë të shkatërrojmë kulturën e tyre në emër të asaj sonës. Që të mos zgjatemi, do ta marrim të mirëqenë se “kultura” nënkupton një cilësi ideale dhe një trajtë të mirë që mund të vihet në jetë prej kujtdo, pavarësisht kushteve; dhe meqë po e trajtojmë kulturën si diçka që shprehet kryesisht me fjalë, do të njësojmë kulturën me “poezinë”. Jo atë llojin e poezisë që kohët e sotme fjalon për fushat e gjelbra, ose që vetëm pasqyron sjellje shoqërore apo reagimet tona private ndaj ngjarjeve kalimtare, por kemi ndërmend gjithë atë korpus të letërsisë profetike që përfshin Biblën, Vedat, Edda-n,[12] poemat madhore epike dhe në përgjithësi librat “më të mirë” të botës, duke shtuar edhe ato më filozofikët, nëse jemi dakord me fjalët e Platonit se “habia është fillimi i filozofisë”. Një pjesë e mirë e këtyre “librave” kanë ekzistuar shumë kohë para se të shkruheshin, një pjesë nuk janë hedhur fare në letër, e të tjerë kanë humbur ose do të humbasin.
Tani, na duhet të citojmë nga veprat e disa autorëve, “kultura” e të cilëve është e padiskutueshme. Ndërsa ata që dinë shkrim e këndim, pavarësisht se si, janë shpesh krenarë për të, vetëm ata që janë “jo veç të kënduar, por edhe të kulturuar” e kanë ditur prej kohësh se, në rastin më të mirë, “shkronjat” janë vetëm një mjet për një qëllim dhe asnjëherë qëllim në vetvete. E thënë ndryshe, “shkronja vret” (the letter kills). Një njeri i madh i “letrave”, i ndjeri profesor G. L. Kittredge shkruan:[13] “Për të përfytyruar një poet si një njeri që nuk di të shkruajë, duke i kënduar e recituar vargjet e veta dëgjuesve që s’mund të lexojnë, kërkon një sforcim të përbashkët të arsyes dhe imagjinatës… Aftësia e traditës gojore për të përcjellë për shekuj me radhë sasi të mëdha vargjesh është diçka që është vërtetuar dhe pranuar… Arsimi nuk është mik i kësaj letërsie gojore, siç e quajnë francezët. Kultura e shkatërron atë, nganjëherë me shpejtësi të mahnitshme. Kur një komb fillon të lexojë…, ajo çka dikur i përkiste popullit në tërësi, mbetet vetëm trashëgimi e analfabetëve, dhe pa kaluar shumë kohë, ajo shuhet krejt, nëse nuk mblidhet nga antikuarët.” Gjithashtu, vë re se dikur kjo letërsi gojore i “përkiste të gjithë popullit… bashkësisë, interesat intelektuale të së cilës janë të njëjta për të gjitha shtresat e hierarkisë shoqërore”, ndërsa në shoqërinë lexuese ajo është e kuptueshme vetëm nga antikuarët dhe s’ka të bëjë fare me jetën e përditshme.
Një pikë tjetër e rëndësishme është se letërsitë gojore tradicionale u interesonin të gjitha moshave, jo vetëm të gjitha shtresave të shoqërisë. Ndërkohë, librat “për fëmijë” që shkruhen sot, janë të asaj natyre që asnjë mendje e pjekur s’mund t’i tolerojë – vetëm stripët komikë joshin fëmijë që s’u është dhënë diçka më e mirë dhe njëkohësisht “të rriturit” që s’u poqën kurrë.
Njësoj është flakur edhe muzika: njerëzit humbasin këngët popullore sapo ato mblidhen e “futen në një trastë”, e po ashtu “ruajtja” (preservation) e artit të një populli në muze folklori është një ritual funerali, pasi kimikatet ruajtëse (preservatives) duhen thjesht për të vonuar dekompozimin e kufomës. As nuk duhet të kujtojmë se “të kënduarit bashkë” (community singing) mund të zërë vendin e këngës popullore – niveli i saj s’mund të jetë më lart se ai i anglishtes së thjeshtë, në të cilën studentët tanë duhet të stërviten, nëse pritet të kuptojnë qoftë edhe gjuhën e teksteve të tyre shkollore.
Me një fjalë, “arsimi i detyrueshëm për të gjithë, i modelit të vënë në zbatim që nga fundi i shekullit XIX, nuk ka përmbushur synimet për të përgatitur qytetarë më të lumtur dhe të dobishëm, përkundrazi, ka krijuar lexues lajmesh me tituj të bujshëm dhe spektatorë kinemash” (Karl Otten).[14] Një mjeshtër që jo vetëm lexon, por edhe shkruan bukur në latinishten dhe greqishten klasike, vëren se “nuk ka dyshim për rritjen sasiore të alfabetizmit, dhe në mes të kënaqësisë së përgjithshme se diçka po shumohet, shmanget pyetja nëse kjo diçka është me leverdi apo me humbje.” Ai po paraqet vetëm “pasojat më negative” të alfabetizmit të detyruar, duke përfunduar se: “Të nxënët dhe urtësia janë shpesh të ndara nga njëra-tjetra – mbase pasoja më e qartë e alfabetizmit modern ka qenë mbajtja dhe zgjerimi i largësisë mes tyre.”
Douglas Hyde vëren se “vizitorë të paanshëm kanë shprehur më kot çudinë e tyre ndaj emërimit të mësuesve që nuk dinin irlandisht për t’u dhënë mësim nxënësve që nuk dinin anglisht… Nxënës inteligjentë, të pajisur me një fjalor të përditshëm prej rreth tre mijë fjalësh, me plot jetë e gjallëri, hyjnë në Shkollat e Përfaqësuesit të Lartë (Schools of the Chief Commissioner) dhe në fund dalin prej saj të sfilitur, me inteligjencën pothuajse të tharë, me humbjen për fare të zotërimit të shkëlqyer të gjuhës amtare, zëvendësuar nga një fjalor me pesë- a gjashtëqind fjalë angleze, të shqiptuara keq e të përdorura vend e pa vend… Rrëfenja, lirika, poema, kënga, aforizma, fjala e urtë dhe veçoria unike e një folësi të irlandishtes humbasin përgjithmonë, duke u zëvendësuar me asgjë… Nëse u mësohet diçka fëmijëve, është të kenë turp nga prindërit, nga kombësia dhe nga emrat e tyre… Ky është një sistem “i habitshëm”arsimimi”[15] – e këtë sistem ju amerikanët “e qytetëruar e të kënduar” ua keni imponuar lëkurëkuqve tuaj, dhe të gjitha racat imperialiste ende ua imponojnë popujve që kanë nënshtruar, e do të donin t’ua detyronin edhe aleatëve të tyre – kinezëve, për shembull.
Çështja ka të bëjë me të dyja gjuhët dhe me çfarë thuhet në to. Për sa i përket gjuhës, në radhë të parë duhet pasur parasysh se nuk ka diçka të tillë si “gjuhë primitive”, çka nënkupton një gjuhë me fjalor të kufizuar, e përshtatshme vetëm për të shprehur marrëdhëniet më të thjeshta sipërfaqësore. Për më tepër, në rrethana të caktuara dhe si pasojë e filozofive të llojit “asgjë më shumë”, kjo është një gjendje drejt së cilës gjuhët priren, por nuk fillojnë si të tilla – p.sh., 90 për qind e “shkrim-këndimit” tonë amerikan është çështje dyrrokëshe.[16]
Në shekullin XVII, Robert Knox thoshte për singalezët se “pendarët e bujqit e tyre të thjeshtë flasin me elegancë, dhe janë tepër të sjellshëm. Po ashtu nuk ka dallim mes zotësisë dhe ligjërimit të një fshatari e një oborrtari.”[17] Kështu, në lidhje me gjuhën gaelike J. F. Campbell shkruan se “jam i prirë të mendoj se dialekti më i mirë flitet nga analfabetët në ishuj…, nga njerëz me mendje të kthjellëta e kujtesë të mahnitshme, zakonisht pleq të varfër që jetojnë në cepat e ishujve të vetmuar, që flisnin vetëm gjuhën gaelike”.[18] Ai citon Hector Maclean-in, që thotë se shkaku i humbjes së letërsisë së tyre gojore është “pjesërisht të lexuarit… pjesërisht i ideve fanatike fetare dhe pjesërisht i pikëpamjeve të ngushta utilitare” – pikërisht tri format tipike që qytetërimi modern damkos mbi kulturat më të hershme. Alexander Carmichael thotë se “njerëzit e Lewis-it, ashtu si ata të Malësisë dhe Ishujve [Highlands and Islands në Skoci; shën. i përk.] tekstet e shenjta i dinë përmendësh dhe janë pjesë e së folurës së përditshme… Ndoshta asnjë popull nuk ka pasur një ritual më të plotë këngësh dhe rrëfimesh, ritual të jetës së përditshme dhe kremtime fetare… sesa malësorët e keqkuptuar dhe të ashtuquajtur analfabetë të Skocisë.”[19]
St. Barbe Baker na tregon se në Afrikën Qendrore “miku dhe shoqëruesi im besnik ishte një plak që s’dinte shkrim e këndim, por kishte njohuri të thellë të historive të së kaluarës…, edhe prijësit e moshuar e dëgjonin të magjepsur… Druhem se nën sistemin e sotëm arsimor ka rrezik serioz që e gjithë kjo të humbasë.”[20] W. G. Archer vë në dukje se “ndryshe nga sistemi anglez, në të cilin njeriu mund të kalojë një jetë pa rënë në kontakt me poezi, organizimi fisnor i uraonëve [etni dravidiane në Indinë Lindore; shën. i përkthyesit] e përdor poezinë si tejzgjatje jetike të valleve, martesave dhe kultivimit të drithërave, të jetës së tyre fisnore në të cilat gjithë uraonët marrin pjesë.” Ai shton se “po të duam të veçojmë faktorin që çoi në zvetënimin e kulturës së fshatit anglez, na duhet të themi se ai është shkrim-këndimi.”[21] Siç na e kujton edhe Prior dhe Gardner, në një Angli më të hershme “edhe të pamësuarit e analfabetët mund të lexonin kuptimin e skulpturave, që tani mund të interpretohen vetëm nga një arkeolog i përgatitur.”[22]
Antropologu Paul Radin nënvizon se “ndryshe nga ne, në popujt primitivë nuk ndodhi asnjëherë shtrembërimi i gjithë jetës psikike dhe i gjithë perceptimit të realiteteve të jashtme falë shpikjes së alfabetit, e gjithë prirja e të cilit ka qenë ngritja e mendimit dhe e të menduarit në rangun e provës së vetme të çdo të vërtete” dhe shton se “duhet të pranohet haptazi se nuk ka dallim mes njeriut të qytetëruar dhe primitiv për sa i përket aftësisë për mendim logjik dhe simbolik.” Ndërsa në etnologji nuk do të arrihet “progres” gjersa “studiuesit të çlirohen njëherë e përgjithmonë nga nocioni i çuditshëm se çdo gjë ka një histori evoluimi, gjersa të vetëdijesohen se për njeriun disa ide dhe disa koncepte janë po aq themelore”[23] sa trupi i tij fizik. “Nuk mund të mbrohet më dallimi mes popujve primitivë dhe atyre të qytetëruar.”[24]
Deri tani kemi shqyrtuar vetëm pohimet e njerëzve të letrave. Tom Harrisoni ka dokumentuar një gjendje dhe një pikëpamje vërtet të një “njeriu të egër” nga Ishujt Hebride [në Oqeanin Paqësor; shën. i përk.]. “Fëmijët edukohen duke parë e dëgjuar… Pa shkrim, kujtesa është e përsosur, tradita e saktë. Ndërsa rritet, fëmijës i mësohet çdo gjë që dihet… Fije të padukshme përshkojnë çdo veprim, që nga shtatzënia te ndërtimi i lundrave… Këngët janë një formë rrëfimi… Trajta dhe përmbajtja e mijëra miteve që çdo fëmijë mëson (shpesh me përpikmëri fjalë për fjalë, dhe një rrëfim mund të zgjasë me orë) është një bibliotekë e tërë…, dëgjuesit mbesin të magjepsur, të zënë nën një rrjetë të thurur me fjalë.” Ata bashkëbisedojnë “me saktësi dhe stoli në fjalë, gjë që ne e kemi humbur tashmë.” Po për ne çfarë mendojnë? “Pas takimit me të bardhët, vendasit mësojnë të shkruajnë me lehtësi. E shohin si një lojë të çuditshme e pa dobí. Ata thonë: ‘A nuk mund të mbajë mend njeriu e të flasë?”[25] Atyre u dukemi “të çmendur”, dhe mund të kenë të drejtë.
Në përgjithësi, kur nisemi të “edukojmë” banorët e Ishujve të Jugut, arsyeja është që të përfitojmë prej tyre (pranohet që ky ishte fillimi i “edukimit anglez” në Indi), ose t’i “konvertojmë” në mënyrën tonë të menduarit, por jo t’i njohim me Platonin. Por, nëse neve apo atyre u bie në dorë Platoni, të dyja palët do të (mund) të befasoheshin kur ta shihnin që protesta e tyre “A nuk mund të mbajë mend njeriu?” është edhe e tija.[26] Ai thotë se “kjo shpikje (e shkronjave) do të shkaktojë harresë në mendjet e atyre që mësojnë ta përdorin, sepse kështu nuk do ta ushtrojnë më kujtesën. Besimi që kanë në shkrim, që sajohet nga germa që s’janë pjesë e vetes së tyre, do t’u pengojë përdorimin e kujtesës. Ju nuk keni shpikur një eliksir të kujtesës, por të përmendjes, dhe u ofroni nxënësve përshtypjen e urtësisë, por jo urtësi të vërtetë, sepse ata do të lexojnë shumë, por pa dhënë mësim vetë. Kështu, do të duket se dinë shumë [“shumë e më shumë për pak e më pak”, siç thotë profesor E. K. Rand], ndërkohë që zakonisht janë të paditur e të pashoqërueshëm, sepse nuk janë të urtë, por veç shtiren si të tillë.” Ai vazhdon duke thënë se ka një lloj tjetër “fjale”, nga një burim më i lartë e me fuqi më të madhe se ajo e shkruara (apo e shtypit, siç do të thoshim sot), dhe pohon se njeriu i urtë, “kur është me të vërtetë serioz, nuk hedh në letër” fjalë pa jetë, që s’mund të shpalosin të vërtetën si duhet, por do të mbjellë farat e urtësisë në ato shpirtra që janë në gjendje t’i pranojnë, e kështu “t’i përcjellë përgjithmonë”.
Nuk ka asgjë të çuditshme apo të veçantë në pikëpamjen e Platonit – p.sh., çdo indian me kulturë, i paprekur nga ndikimet moderne europiane, do të ishte plotësisht dakord me të. Do të jetë e mjaftueshme të citojmë studiuesin e njohur të gjuhëve indiane, Sir George A. Grierson, që thotë se “sistemi i lashtë indian në të cilin letërsia nuk shkruhet në letër, por në kujtesë, duke u përcjellë brez pas brezi mësuesish e nxënësish, mbijeton ende [1920] i plotë në Kashmir. Shpesh, këto lëvore zemrash janë shumë më të besueshme sesa lëvoret e mështeknës apo letrat e dorëshkrimeve. Edhe kur janë panditë (dijetarë) të rangut, recituesit përkujdesen që t’u mësojnë mësimet fjalë për fjalë,” dhe nga kjo anë tregimet e rrëfimtarëve të zanatit janë më të çmueshme se dorëshkrimet.”[27]
Në botëkuptimin indian, thonë se një njeri di diçka vetëm kur e ka të skalitur në kujtesë. Nëse i duhet një libër që të rikujtojë diçka, atëherë ai thjesht ka dëgjuar për të. Ende sot ka qindra mijëra indianë që çdo ditë recitojnë përmendësh pjesë të tëra ose edhe gjithë Bhagavad Gîtâ-n,[28] të tjerë më të ditur mund të recitojnë me mijëra vargje të teksteve më të gjata. Vargjet lirike të poetit klasik pers Xhelāledīn Rūmī i pata dëgjuar për herë të parë të kënduara nga një rapsod shëtitës në fshatrat e Kashmirit. Qëmoti indianët këtë njeri të ditur nuk e kanë kujtuar si dikë që ka lexuar shumë, por si njeri që i është mësuar urtí e thellë. Urtësia mësohet nga një mjeshtër, jo nga librat.
Tani erdhëm te pjesa e fundit e çështjes sonë, e cila ka të bëjë me tiparet dalluese të letërsisë gojore dhe asaj të shkruar. Megjithëse nuk ka ndarje me thikë, ka një dallim cilësor dhe tematik mes letërsive me origjinë gojore dhe atyre që u krijuan fillimisht në letër – “Në fillim ishte FJALA”. Dallimi është kryesisht mes poezisë nga proza dhe mitit nga fakti. Në thelb, cilësia e letërsisë gojore është poetike, përmbajtja e saj mitike dhe vëmendja e saj drejtohet nga aventurat shpirtërore të heronjve. Ndërkohë, në thelb, cilësia e letërsisë së shkruar është prozaike, përmbajtja e saj është e përditshmja, ndërsa vëmendja e saj u kushtohet ngjarjeve e personaliteteve të ditës. Kur themi “poetike”, nënkuptojmë “profetike” dhe natyrisht e marrim të qenë që fjala “poetik” është një cilësi letrare, dhe jo thjesht një formë (e vargëzuar) letrare. Poezia e sotme është në thelb – dhe s’mund të jetë ndryshe – e së njëjtës cilësi si ajo e prozës moderne. Të dyja kanë mendime kallëp, dhe më të mirat prej tyre nuk shprehin ndonjë lloj bindjeje, por më së shumti disa “mendime të lumtura”. Siç e shpreh një thënie e njohur, “mosbesimi është për turmën” (unbelief is for the mob). Ne që e quajmë artin “domethënës” pa e ditur se për çfarë, jemi gjithashtu krenarë për “progresin” pa e ditur se në çfarë drejtimi.
Platoni ngulmon që ai që është serioz, nuk shkruan, por mëson të tjerët dhe nëse shkruan, e bën për zbavitje – thjesht “belle letres” – ose për të freskuar kujtesën që mund t’i jetë dobësuar nga mosha e thyer. E dimë mirë se çfarë ka ndërmend Platoni me fjalën “serioz” – të urtët mund të jenë të tillë kur bëhet fjalë për të vërtetat e patundshme, për natyrën e qenies së vërtetë dhe ujitjen e filizit tonë të pavdekshëm, dhe jo për allishverishet njerëzore apo personalitetet. Pjesa e vdekshme e jona mund të mbijetojë “veç me bukë,”[29] por Thelbi i Vetes ushqehet nga Miti; ose kur zëvendësojmë mitet e vërteta me ato propagandiste si “racë”, “zhvillim”, “progres” dhe “mision qytetërues”, atëherë Thelbi i Vetes vdirret. Teksti i shkruar, siç thotë Platoni, mund t’u shërbejë atyre që u është ligështuar kujtesa prej pleqërisë. Kështu, në pleqërinë e thyer të kulturës e kemi parë të nevojshme të “ruajmë” kryeveprat e artit nëpër muze dhe, në të njëjtën kohë, të dokumentojmë me shkrim, dhe kësisoj të “ruajmë” (qoftë veç për studiuesit) ç’të mundemi nga letërsitë gojore, duke i “koleksionuar”, përndryshe ato do të humbasin përgjithmonë – dhe kjo duhet kryer para se të jetë vonë.
Të gjithë studiuesit seriozë të shoqërive njerëzore janë të një mendjeje se bujqësia dhe zejtaria janë rrënjët kryesore të çdo qytetërimi; kuptimi parësor i kësaj të fundit do të thotë të krijosh një banesë.[30] Por, siç shprehet Albert Schweitzer: “Ne veprojmë a thua se shkrimi e këndimi janë zanafilla e qytetërimit, dhe jo bujqësia e zejtaria” dhe “ata [“vendasit”] dalin nga shkolla, që janë thjesht kopje e atyre të Europës, si persona “të arsimuar”, d.m.th., si njerëz që e shohin veten superiorë ndaj punës së dorës dhe duan të ndjekin vetëm profesione tregtie ose intelektuale. Shumica e atyre që shkojnë në shkolla, humbin lidhjet me bujqësinë dhe zejtarinë.”[31] Misionari i njohur Charles Johnson i Zululand-it ka thënë gjithashtu: “qëllimi kryesor [i shkollave misionare] ka qenë shkëputja e individëve nga bashkësia e jetës kombëtare.”
Figurat letrare të mendimit tonë, p.sh., idetë e “kulturës” (analoge me agrikulturën/bujqësinë), “urtësisë” (me prejardhje nga “aftësia”), dhe “asketizmit” (me prejardhje nga “punë e rëndë”) e kanë burimin nga artet prodhuese dhe ndërtuese, sepse, siç thotë Shën Bonaventura: “Aty çdo gjë shpreh një urtësi të vërtetë dhe, për këtë arsye, Libri i Shenjtë me të drejtë i përdor ato krahasime.”[32] Në një shoqëri normale zanatet e nevojshme të prodhimit e ndërtimit nuk janë thjesht “punë”, por gjithashtu edhe rite, ndërsa poezia dhe muzika që i shoqëron janë një lloj liturgjie. “Misteret e vogla” të zejeve shërbejnë si përgatitje e natyrshme për të lartat “mistere të mbretërisë qiellore”. Por për ne, që s’mund të mendojmë më brenda kornizës së “drejtësisë” hyjnore të Platonit, aspekti shoqëror i së cilës është vokacioni, të qenët e Krishtit marangoz dhe bir i një marangozi është thjesht një rastësi historike. Ne lexojmë, por nuk kuptojmë se aty ku flasim për lëndën primare si “dru”, duhet po ashtu ta quajmë “marangoz” Atë “përmes të cilit çdo gjë u bë.”[33] Në rastin më të mirë, ne i interpretojmë këto forma klasike mendimi si forma shprehjeje të sajuara nga autorë të veçantë, e jo si trajta universale mendimi. Aty ku shkrim-këndimi kthehet thjesht në një kualifikim, “urtësia e përbashkët e një populli të kënduar” mund të jetë vetëm një injorancë e përbashkët, ndërsa “bashkësitë e prapambetura janë bibliotekat gojore të kulturave të lashta të botës.”[34]
Qëllimi i veprimtarive tona arsimore jashtë është asimilimi i nxënësve në mënyrën tonë të të menduarit dhe të jetuarit. Nuk është e lehtë për cilindo mësues të huaj[35] të pranojë të vërtetën e Ruskin-it,[36] që ka vetëm një mënyrë për të ndihmuar të tjerët, e ajo është të mësojmë se për çfarë përpiqeshin ata dhe çfarë bënin para ardhjes sonë dhe që ta bëjnë më mirë punën, në rast se është e mundur t’i ndihmojmë – jo t’i edukojmë në mënyrën tonë të jetesës (sado fanatik të jetë besimi ynë në të). Ç’është e vërteta, disa misionarë jezuitë në Kinë, përpara se të lejohen të japin mësim, dërgohen në fshatra të largëta dhe janë të detyruar të fitojnë bukën duke ushtruar një zanat vendas për dy vjet. Parakushte të tilla duhet t’u vihen të gjithë mësuesve të huaj, qoftë në shkolla misionare apo qeveritare. Si marrim guximin të harrojmë se kemi të bëjmë më popuj, “interesat intelektuale të të cilëve janë të njëjta për të gjitha shtresat e hierarkisë shoqërore”, dhe për të cilët ende nuk ka ndodhur ndarja e pavend mes diturisë fetare dhe laike, arteve të bukura dhe zejeve?
Në një shkrim të mëparshëm, kur fola për “vrullin predikues”, nuk kisha ndërmend vetëm veprimtarinë e misionarëve të vetemëruar, por në përgjithësi për të gjithë ata që e ndiejnë barrën e njeriut të bardhë mbi shpinë,[37] dhe presin me padurim për t’u dhuruar “bekimet” e qytetërimit tonë të tjerëve. Çfarë fshihet pas këtij vrulli, shfaqjet më të qarta të të cilit janë ekspeditat tona ndëshkimore dhe “luftërat e paqësimit”? Nuk do të ishte e tepërt të pohojmë se veprimtaritë tona arsimore jashtë vendit (përfshirë edhe ato në rezervatet e indianëve të Amerikës) nxiten nga një qëllim për të asgjësuar kulturat ekzistuese. Mendoj se kjo nuk është vetëm nga bindja e epërsisë absolute të Kultur-ës sonë, dhe rrjedhimisht e përbuzjes dhe e urrejtjes për çdo gjë tjetër që nuk kemi kuptuar nga ata për të cilët motivi ekonomik nuk është vendimtari. Ajo buron nga një mërí e thellë dhe e pavetëdijshme ndaj qetësisë dhe kohës së lirë që e shohim tek popujt që i quajmë “të pazhvilluar”. Ne na irriton fakti që këta të tjerë, që s’janë si ne, të industrializuar e “demokratë”, të jenë megjithatë të kënaqur. Kështu, ndihemi të detyruar t’ua trazojmë këtë prehje, dhe veçanërisht të trazojmë gratë e tyre, që mund të mësojnë prej nesh si të punojnë në fabrika e të bëjnë karrierë. E përdora qëllimisht fjalën Kulturë, sepse nuk ka shumë dallim mes dëshirës së gjermanëve për t’u imponuar kulturën e tyre racave të prapambetura të Europës dhe vendosmërisë sonë për t’ia imponuar pjesës tjetër të botës – në rastin e tyre, metodat e zbatuara janë haptazi më brutale, por natyra e qëllimit mbetet e njëjtë.[38] Siç e kam sugjeruar më lart, “mjerimi do bashkëvuajtës” është rrënja e vërtetë dhe e papranuar e dëshirës sonë për të krijuar një botë të re mekanikësh të një kallëpi arsimor. Kohët e fundit kjo iu përsërit një grupi punëtorësh të rinj amerikanë, dhe njëri prej tyre u përgjigj: “Apo nuk jemi të mjeruar!”.
Sado që mund të hiqemi se jemi krenarë për “urtësinë kolektive të një populli që di shkrim e këndim”, e pavarësisht se çfarë lexohet nga “të kënduarit”, shqetësimi kryesor i kësaj eseje nuk janë kufizimet dhe të metat e arsimit modern perëndimor in situ, por për përhapjen e këtij lloj arsimi në pjesën tjetër të botës. Shqetësimi ynë i vërtetë ka të bëjë me idenë e gabuar që i vesh vlerë absolute shkrim-këndimit dhe pasojat tepër të rrezikshme që ndjekin ngritjen e “shkrim-këndimit” në kutin me të cilin matim kulturat e popujve analfabetë. Besimi ynë i verbër në shkrim-këndim jo vetëm që na mjegullon rëndësinë e aftësive të tjera, aq sa nuk na intereson se në çfarë kushtesh çnjerëzore një njeri duhet të nxjerrë jetesën – mjafton që të lexojë në kohën e lirë, pavarësisht çka lexon – por është njëherësh themeli i paragjykimit ndërracor dhe bëhet faktori kryesor në varfërimin shpirtëror të të gjithë popujve “të prapambetur”, të cilët propozojmë t’i “qytetërojmë”.
[1]Medieval Singhalese Art (Essex House Press, 1908), The Arts and Crafts of India and Ceylon (T. N. Foulis, 1913), Rajput Paintings (Oxford University Press, 1916), Dance of Shiva (Sunwise Turn, 1918).
[2] Coomaraswamy: Selected Papers, 3 volumes: Traditional Art and Symbolism, Metaphysics, His Life and Work, (Princeton University Press, 1977).
[3] Shih hyrje nga Roger Lipsey në Ananda K. Coomaraswamy, Figures of Speech or Figures of Thought?: The Traditional View of Art, ed. William Wroth, (World Wisdom, 2007[1946]), f. xviii.
[4] Ananda K. Coomaraswamy, Christian and Oriental Philosophy of Art (Dover Publications, 1956).
[5] “Symptom, Diagnosis and Regimen” in Coomaraswamy, Vol.1: Selected Papers: Traditional Art and Symbolism (Princeton: Princeton University Press, 1978), ff. 316-317.
[6] Metafizika, VI: 2, 4, dhe XI: 8, 12. “Për një njeri që i mungon aftësia rrokëse, të lexuarit është si qëndrimi i një të verbri para pasqyrës.” (Garuda Purâna, XVI: 82). [“Literacy” mund të përkthehet si “shkrim-këndim” apo “alfabetizëm”, Shën. i përkthyesit]. Shënimet tona shtesë janë të gjitha në kllapa katrore. Fjalët në thonjëza, në shkronja të pjerrëta ose në germë të madhe janë të gjitha të shkrimit origjinal, ashtu si i ka përdorur autori.
[7] Në fakt, autori përdor termin “ant heap”, “pirg milingonash”, si përshkim i qyteteve moderne të banuara nga masa të gjera njerëzish të tëhuajësuar nga njëri-tjetri [shën. i përkthyesit].
[8] Shprehja “tri R-të” lindi në shekullin XIX si përshkrim i tri njohurive elementare që mësoheshin në shkollë: lexim, shkrim dhe aritmetikë (Reading, wRiting, and aRithmetic) [shën. i përkthyesit].
[9] Idioma në anglisht është “misery loves company”, që fjalë për fjalë do të thotë “mjerimi do shoqëri” [shën. i përkthyesit].
[10] Walter Shewring, “Literacy,” in the Dictionary of World Literature, 1943. “Po kthehemi në analfabetë kulturorë shumë më shpejt nga ç’po arrijnë të gjitha organizatat të na kthejnë në lexues të potencialeve të kulturës.” (Robert S. Lynd, in Knowledge for What?). Profesor John U. Nef i Chicago-s, në një fjalim mbajtur në Universitetin Hamline në 1944, vërejti: “Me gjithë deklarimin e përhapjes së shpejtë të alfabetizmit [në Amerikë] … pjesa e popullsisë që mund të kuvendojë me njëri-tjetrin në një nivel të lartë ligjërimi është mjaft më e vogël se dikur.” Një studim i fundit, mbështetur nga Carnegie Foundation për Zhvillimin e Mësimdhënies, konstatoi se “në gjashtë universitete, studenti normal i vitit të fundit njohu vetëm 61 prej 100 fjalëve të përdorura nga njerëzit e edukuar”! Me gjithë këto fakte, është vërtet befasuese të përballesh me pohime si ai i Lord Raglan-it: “Me ‘njeri i egër’ dua të them ‘analfabet’” (në Rationalist Annual, 1946, f. 43). Dikur borgjezia angleze vërtet i shihte malësorët gaelikë si “njerëz të egjër”, por nga një antropolog pritet që t’i hedhë poshtë “mite” të tilla, e jo t’i ringjallë ato! [Disa nga pasardhësit e popujve gaelë janë skocezët e irlandezët, etni të ndryshme nga saksonët që u dyndën në Britani rreth shekullit V-VI, shën. i përkthyesit].
[11] Të kihet parasysh se eseja është botuar për herë të parë në vitin 1943. Kësisoj, disa nga vëzhgimet e bëra, si ky në këtë fjali, i përkasin mesit të shekullit XX, [shën. i përkthyesit].
[12] Vedat janë tekste të shenjta të hinduizmit, ndërsa Edda është përmbledhja e këngëve epike nordike [shën. i përkthyesit].
[13] F. G. Childe, English and Scottish Popular Ballads, Hyrja nga G. L. Kittredge. Cituar nga W. W. Comfort, Chrétien de Troyes (Everyman’s Library), Hyrje: Poezia e Chrétien-it “i drejtohej një shoqërie që ishte ende homogjene dhe pa dyshim, që në fillim, të gjitha shtresat e shoqërisë e dëgjonin me të njëjtin interes.
Diçka e tillë s’është e mundur të arrihet me anë të arsimit të sotëm të sistemuar dhe të detyrueshëm, (i cili është) “një ishull më vete, i shqitur nga jeta”, me një “ajër të rëndë mërzitjeje që plogështon gjallërinë e të rinjve”, e “si rrjedhojë e së cilës të rinjtë nuk mësojnë asgjë tamam”, ose “më saktë, nuk dinë çfarë është dituria”, çka edhe “shpjegon syleshërinë e rrezikshme që e shfrytëzon propaganda.” (Erich Meissner, Germany in Peril, 1942, pp. 47, 48).
[14] Shkrimtar ekspresionist gjerman (1889-1963), mes të tjerash, arrestuar për shkak të qëndrimit të tij kundër Luftës së Parë Botërore. Me ardhjen e nazistëve në pushtet, ai do të arratisej nga Gjermania. Ka shkruar dhe një libër me titull Udhëtimi në Shqipëri (Die Reise nach Albanien, Berlin, 1913) [Shënim i përkthyesit].
[15] Douglas Hyde, Literary History of Ireland, 1903, p. 633. [Hyde (1860-1949) ishte një akademik irlandez, gjuhëtar dhe një figurë qendrore në ringjalljen e gjuhës gaelike. Gjithashtu, ai ishte diplomat dhe shërbeu si president i parë i Irlandës nga viti 1938-45. Shën. i përkthyesit].
[16] Anglishtja amerikane, që tani është “një gjuhë publike njëdimensionale, një gjuhë e orientuar drejt përshkrimit të anëve sipërfaqësore të sjelljes, e varfër në nënkuptime…, fjalëve tona u mungon… saktësia e formës që vjen falë vetëdijes së përdorimit të saj të hershëm e të ndryshëm” (Margaret Mead, And Keep Your Powder Dry, 1942, f.82). Çdo autor, që përdor fjalë me saktësi, rrezikon të keqkuptohet.
“Mbase asnjëherë njerëzit nuk kanë qenë aq të mirinformuar e njëkohësish aq të pavetëdijshëm, aq të ngarkuar me qëllime e njëkohësisht të çorientuar, aq të zhgënjyer dhe njëkohësisht viktima iluzioni. Kjo kontradiktë e çuditshme përshkon gjithë kulturën moderne, shkencën e filozofinë, letërsinë dhe artin tonë.” (W. M. Urban, The Intelligible World, 1929, f. 172). Në kushte të tilla, aftësia për të lexuar një faqe shtypi shndërrohet në një truk të thjeshtë, dhe nuk premton aspak zotësi për të rrokur ose kumtuar ide.
[17] Robert Knox, A Historical Relation of Ceylon, 1681 (ed. 1911, f. 168). Singalezët janë banorët e Cejlonit, ose Sri Lankës, siç quhet tani.
[18] J. F. Campbell, Popular Tales of West Islands (1890 ed., ff. v, xxiii, cxxii).
[19] Alexander Carmichael, Carmina Gaelica, Vol. I, 1900, ff. xxiii, xxix. Cit. nga J. G. Mackay, More West Highland Tales, 1940, parathënie: “Shtresat më të varfra, në përgjithësi, e flasin gjuhën në mënyrë të admirueshme…, disa recituan mijëra vargje nga poema të lashta kreshnikësh… Një arsye tjetër për karakterin e cunguar të disa prej tregimeve është ndikimi shkatërrues i qytetërimit modern.” Po aty nga J. Watson, hyrje: “Kjo trashëgimi intelektuale…, kjo kulturë e lashtë shtrihej në të gjitha skajet dhe trojet veriore të Skocisë. Njerëzit që zotëronin këtë kulturë, ishin zakonisht analfabetë. Ata nuk ishin të paedukuar. Është e trishtueshme kur mendon se kjo shthurje është shkaktuar pjesërisht nga shkollat dhe kisha.” Ç’është e vërteta, shthurja e kulturave anembanë botës është përshpejtuar pikërisht nga “shkollat dhe Kisha” [bëhet fjalë për kishën si institucion e jo si faltore, shën. i përkthyesit].
- J. Massingham në veprën e tij This Plot of Earth (1944, f. 233) tregon për “plakun Seonardh Coinbeul, që nuk dinte shkrim e këndim dhe mbante në kujtesë 4500 vargje rapsodike të tijat, bashkë me lloj-lloj këngësh e tregimesh.”
- Solonylsin në revistën Asiatic Review (NS. XLI, Jan. 1945, f. 86) vëren se dokumentimi i poemës epike kirgize është ende i paplotë, megjithëse më shumë se 1 100 000 vargje janë hedhur në letër nga Instituti Kërkimor Kirgiz – “përveç talentit poetik, rapsodët, (manaski-të) që këndojnë poemën epike të Manas-it, kanë kujtesë mbresëlënëse. Vetëm kjo mund të shpjegojë faktin që, brez pas brezi, qindra mijëra vargje kanë kaluar gojë më gojë.” Në një recension të Manas, Kirghiski Jarodni Epos në Journal of American Folklore (58, 1945, f. 65) një shkrimtar vëren se “arsimi i përgjithshëm është kryesisht përgjegjës për minimin e pozitës së rapsodit në jetën fisnore… Me përshpejtimin e pandalueshëm të asimilimit kulturor nuk është çudi se ajo që mbijeton prej këndimit të eposit të mund të degradojë në një aparat shtetëror publiciteti artificial dhe pa shije.”
[20] R. St. Barbe Baker, Africa Drums, 1942, f. 145.
[21] W. G. Archer, The Blue Grove, 1940, Parathënie; dhe në JBORS, Vol. XXIX, f. 68.
[22] Edward Schröder Prior and Arthur Gardner, An Account of Medieval Figure-Sculpture in England, 1912, f.25.
[23] Paul Radin, Primitive Man as Philosopher, 1927.
[24] J. Strzygowski, Spüren indogermanische Glaubens in der bildenden Kunst, 1936, f. 344.
[25] Tom Harrison, Savage Civilisation, 1937, ff. 45, 344, 351, 353.
[26]Phaedrus, 275 f. Cit. nga H. Gauss, Plato’s Conception of Philosophy, 1937, ff. 262-265.
“Sot, shumica prej nesh nuk ua njohim meritat analfabetëve që dinin Kuranin përmendësh, apo atyre që mbajtën gjithë “Iliadën” e “Odisenë” në kujtesën e tyre. Ndërsa tani, kushdo që ka besim te biblioteka dhe fletoret e tij, s’mund t’i besojë më kujtesës së vet… Në popuj krejtësisht analfabetë (por jo të paqytetëruar) mund të lulëzojnë letërsi plotësisht të formuara me shtrirje të paanë dhe vlerë të lartë artistike.” (Rhys Carpenter, Folk Tale, Fiction and Saga in the Homeric Epics, Berkeley and Los Angeles, 1946, f. 3).
[27] Sir George A. Grierson, Lālla Vākyāni, 1920, f. 3.
[28]Bhagavad Gîtâ është një nga poemat më të rëndësishme të teksteve të shenjta hindu dhe merr formën e dialogut mes kreshnikut Arxhuna dhe avatarit Krishna në prag të betejës epike të Kurukshetrës. Arxhuna mpihet nga mëdyshja dhe është gati të zbresë nga koçia e të braktisë betejën kur i drejtohet Krishnës duke e pyetur se cila është arsyeja për luftën që do të pllakosë Indinë. Nga kjo pikënisje, biseda zgjerohet e prek dilema morale e etike, çështje filozofike, prirjet e vullnetit dhe rrugëtimin shpirtëror. Është një nga tekstet më të përkthyera në botë; është përkthyer në të paktën 75 gjuhë, dhe mbi 200 herë vetëm në anglisht [shën. i përkthyesit].
[29] Aludim i vargut biblik “njeriu nuk mund të rrojë vetëm me bukë”, Mateu, 4:4 [shën. i përkthyesit].
[30] Rrënja e fjalës “qytetërim” ose “civilizim” është kei në greqisht, e ngjashme me sî në sanskritisht, do të thotë “të shtrihesh” ose “të ulesh”. “Qyteti është një ‘fole’ në të cilën qytetari ‘rregullon shtratin’ e vet ku do të shtrihet”. Shih ‘What is Civilization?’ në The Essential Ananda K. Coomaraswamy, ed. R. Coomaraswamy (World Wisdom, 2004), f. 201 [shën. i përkthyesit].
[31] Albert Schweitzer, On the Edge of the Primeval Forest.
[32]De reductione artium ad theologiam, 14.[Shën Bonaventura (v. 1274) ishte një nga teologët dhe filozofët skolastikë më të njohur dhe ndikues të Mesjetës. shën. i përkthyesit].
[33]Aludim i vargut biblik Gjoni, 1:3. [shën. i përkthyesit].
[34] N. K. Chadwick, Poetry and Prophecy, 1942, Parathënie. Pak më poshtë: “Përvoja e bashkësive që dinë veç shkrim e këndim është tepër e cekët.” “Gjithnjë duke mësuar e asnjëherë të zotë të arrijnë në njohjen e së vërtetës!” (2 Timoteu 3:7)
[35] Bëhet fjalë për mësuesit anglezë, amerikanë apo në përgjithësi ata perëndimorë në shkollat e themeluara jashtë kufijve të Europës Perëndimore ose SHBA-së [shën. i përkthyesit].
[36] John Ruskin (v. 1900) ishte një figurë poliedrike në Anglinë viktoriane të shekullit XIX, me një ndikim të gjerë në botën anglishtfolëse e më tej [shën. i përkthyesit].
[37] Barra e njeriut të bardhë (white man’s burden) është ideja që është përgjegjësia e njeriut të bardhë të qytetërojë pjesën tjetër të botës dhe kështu e ka për detyrë të kolonizojë popujt “e prapambetur”. Kjo ide është shprehur qartë te poema me të njëjtin titull e Rudyard Kipling-ut, nëpërmjet së cilës në vitin 1899 ai ftoi dhe nxiti Shtetet e Bashkuara të kolonizojnë Ishujt Filipine [shën. i përkthyesit].
[38] “Arsimi” modern i imponuar ndaj kulturave tradicionale (p.sh., gaelike, indiane, polineziane, indiane të Amerikës) është më pak i qëllimshëm, por jo më pak shkatërrimtar sesa asgjësimi i bibliotekave polake nga nazistët, synimi i të cilëve ishte fshirja e kujtesës së tyre kombëtare. Gjermanët vepruan me ndërgjegje të plotë, kurse ata që anglizojnë, amerikanizojnë apo frëngizojnë, udhëhiqen nga një mllef për të cilin nuk janë të vetëdijshëm e s’mund ta rrëfejnë. Ç’është e vërteta, ky mllef është reagimi i tyre ndaj një epërsie të cilën e kanë mërí dhe dëshirojnë ta shkatërrojnë.
Një nga esetë më të mira që kam lexuar prej kohësh, nga një autor që e ndesh për herë të parë: mendim origjinal dhe jashtë kornizës, iluminues dhe provokues njëherësh, stil i përsosur. Faleminderit për prurjen.