Te një intervistë e Zoë Hitzig botuar në Baffler (The Poet Is Present), me poetin dhe kritikun letrar Ryan Ruby, ndesha në një përsiatje për mua thelbësore, rreth marrëdhënies mes poezisë dhe muzikës – sipas të intervistuarit, risia më spektakulare në historinë e poezisë është “shpikja” e librit me poezi, ose ardhja në skenë e poemës pa zë; teksa muzika pop me fjalën e vet të kënduar i përket një tradite më të vjetër, në kuptimin që është shumë më afër kohës kur poezia përcillej me zë, e shoqëruar nga një instrument.
Që nga koha e Homerit, thotë Ruby, dhe deri nga mesi i shekullit XIX, poezia receptohej në masë të madhe oralisht; edhe recituesit a rapsodët e këngëve homerike e shoqëronin veten me lirë, ose e mbanin ritmin duke trokitur me një shkop mbi dysheme; vetë fjala lirikë (nga lira vegël muzikore) i referohet marrëdhënies së poezisë me muzikën.
Por në shekullin pasues, të njëzetin, filluam të mësohemi me një paraqitje tjetër të poezisë – tipografike, në faqen e shkruar/të shtypur të një gazete, një reviste ose një libri; me vargjet që tani nuk i drejtohen më veshit, por syrit. Për ta realizuar këtë, vendin e ritmit dhe të theksave dhe të frymëmarrjes së vargut e zuri thyerja e rreshtit të tekstit në faqe; ndryshe nga proza, poezisë i mbaron rreshti atje ku e dëshiron poeti, jo atje ku mbaron vendi bosh në faqe. Aq sa dëgjon të thuhet se rreshti funksionon tani si njësia bazë e tekstit poetik të shkruar.
Kalimi nga poezia e folur ose e kënduar, te poezia e heshtur, e shtruar me shkronja dhe hapësira mbi letër, është më dramatik se ç’duket; edhe pse një pjesë e konvencioneve u ngjajnë atyre të kalimit nga ligjërimi i folur në ligjërimin e shkruar. Por poezia gojore, e kënduar ose e folur, i ruan edhe në strukturën e vet disa tipare, që ia lehtësojnë punën rapsodit a recituesit – të tilla si formulat. Sot një poet bashkëkohor mund t’i përdorë formulat (klishetë) si përftesa, për ta bërë tekstin “të duket” si poezi gojore – lexuesi i vëmendshëm do ta pikasë.
Tradicionalisht, teksti poetik vjen si një strukturë që i përdor elementet ligjërimore (p.sh. prozodinë e ligjërimit të folur) si elemente për t’u mbrujtur: vargu homerik është hekzametër, çfarë do të thotë se ndërtohet me gjashtë “këmbë metrike”; “Komedia Hyjnore” e Dantes dhe sonetet shekspiriane janë shkruar në pentametra jambikë – dhjetë rrokje, nga të cilat rrokjet çifte janë të theksuara. Këtë strukturë dëgjuesi i poemës e percepton si ritëm pak a shumë të rregullt. Vargu popullor shqip është zakonisht tetërrokësh – dhe i tillë është edhe ai i poemave të Naimit dhe të Fishtës (Lahuta); por Cikli i Kreshnikëve ndjek modelin e dhjetërrokëshit.
Nuk është vetëm metri që e ka bërë poezinë, dhe aq më pak që e bën; ka edhe teknika të tjera për ta futur dhe mbajtur ritmin dhe për t’i dhënë tekstit një natyrë “më të ngritur” se ligjërimi i zakonshëm ose proza (nëse duam). Brenda një poezie fjalët shpesh bashkëtingëllojnë, duke vendosur mes tyre marrëdhënie të rimës ose të harmonisë; por që lexuesi t’i pikasë duhet, si rregull, që t’i ketë vendosur aty më parë poeti – ose autori, i cili pastaj shfaqet në këtë “opacitet” të tekstit poetik. Këtë “imazh auditiv” të poezisë veshi e kap më mirë kur i dërgohet nga jashtë, p.sh. gjatë një deklamimi ose recitimi, se kur i përcillet nga brenda, p.sh. gjatë leximit individual, pa zë. Ngjashëm mund të thuhet se filmin “Dune” e shijon më mirë kur e sheh në kinema, se kur e sheh në telefon; dhe, aq më tepër, një këngë e përjeton më mirë kur e dëgjon në sallë, se kur ia lexon partiturën – shembulli i fundit qëllimisht absurd më vlen për të ilustruar që kalimi nga një media në tjetrën nuk është gjithnjë i mundshëm, të paktën për vdekëtarët.
Që kjo e leximit të poezisë në një faqe libri, gazete ose edhe online është dukuri relativisht e re, ma dëshmon edhe diçka që kam lexuar, për famëmadhin epigram fyes ndaj Stalinit, nga poeti Osip Mandelstam, dhe që i kushtoi këtij të fundit lirinë dhe më në fund jetën. Nëse e kujtoj mirë, Mandelstami e pat recituar në një mbrëmje private, një nga të pranishmit e kish hedhur në letër kur kish vajtur në shtëpi, pastaj kopja njëfarësoj kish përfunduar në duart e policisë sekrete. Por kur vajtën të kontrollojnë në shtëpinë e Mandelstam-it, origjinalin nuk e gjetën; dhe më kot u mundua, i shkreti poet, të shpjegonte se ai poemthin e kish hartuar në mendje, pa e shkruar kurrë vetë gjëkundi; por nuk e mohoi që ishte ai autori.
Duket intuitive që ta lidhësh kalimin e poezisë nga rrafshi oral në rrafshin e shkruar, me përqafimin e vargut të lirë nga gjithnjë e më shumë poetë; dhe veçanërisht në rrethanat kur poezia filloi të lexohej pa zë, si proza. Natyrisht, edhe ai që lexon sot poezinë nga një faqe libri i ndien dhe i përjeton konvencionet metrike (prozodike); çfarë ka ndryshuar, është intensiteti i ritmit. Atje ku një poet, që e flet poezinë në skenë, do të bëjë një pauzë për të shënjuar kalesën nga një varg tek tjetri, syri i lexuesit do të kërcejë nga fundi i rreshtit djathtas te fillimi i rreshtit pasues majtas. Në rastin e strofës, do të kemi – sipas mediumit – një pauzë më të gjatë, përkatësisht një kërcim më të madh; sa kohë që hapësira mes strofave është më e madhe se hapësira mes rreshtave.
Gjithsesi, poezia e shkruar është tekst i organizuar në formën e vet më të lartë – sepse ngërthen në vete strukturën gjuhësore, por edhe strukturën prozodike të vargut, qoftë ky i rregullt, qoftë ky i lirë; përfshi edhe rimat, asonancat, anaforat dhe figura të tjera fonetike dhe sintaksore; dhe, nga ana tjetër strukturën tipografike të shkronjave dhe të hapësirave të organizuara në faqe, ku merr rëndësi fundi i çdo rreshti, çfarë edhe i jep tekstit formën e një figure gjeometrike, pak a shumë drejtkëndore, të përbërë nga figura gjeometrike më të vogla, edhe ato drejtkëndore.
Dhe këtu nuk po flas për tekstet e organizuara në trajtë luleje, zogu ose peme, me të cilat eksperimentojnë ndonjëherë poetët.
Një poet që del në skenë për të performuar slam poetry kufizohet vetëm nga ritmi i frymëmarrjes së vet (diafragma), forca e zërit dhe aftësia për ta moduluar prozodinë dhe intonacionin. Përkundrazi, ai që lexon në heshtje të njëjtën poezi duhet të marrë parasysh kufijtë e fletës së librit, edhe horizontalë edhe vertikalë. Kur një poezi ndahet përgjysmë në fund të faqes, ose ngaqë është shumë e gjatë, eksperienca e leximit njëfarësoj gjymtohet. Ngaqë lexuesi është trajnuar që t’i japë kuptim çdo ndërprerjeje të rreshtit dhe ta interpretojë këtë si varg, instinktivisht do t’i japë kuptim edhe ndërprerjes së kolonës ose të strofës në fund të faqes – edhe kur ky kuptim nuk ekziston, dhe ndërprerja ka ardhur për arsye vendi. Kam parë botime kur një poezie i kanë përfunduar vetëm dy vargje në faqen pasuese – nuk besoj se autori e ka miratuar këtë me dëshirë.
Botuesit e mirë e respektojnë “shenjtërinë” e tekstit poetik dhe pritet që të tregojnë kujdes të posaçëm – që nga letra që përdorin për librin, te fonti që zgjedhin për tekstin dhe për titullin, distanca mes rreshtave, distanca mes strofave, distanca mes titullit dhe rreshtit të parë, distanca mes fjalës së parë të çdo vargu dhe anës së faqes (margjina), distanca mes fjalëve, distanca mes shkronjave vetë (kerning); por edhe që të mos ndahet kolona arbitrarisht në fund të faqes, dhe as që të cungohet poezia pa nevojë. Brenda mundësive teknike, çdo zgjedhje tipografike duhet të ketë kuptim. Kujtoj këtu një përftesë të poetëve modernistë rusë, si Majakovski, të cilët e ndërtonin vargun duke e thyer, në një strukturë si shkallare; këtë e adoptuan pastaj edhe poetë në Shqipëri, nga Kadareja te Ll. Siliqi e Xh. Spahiu; thyerja e vargut është po aq element i poezisë sa edhe një rimë ose një metaforë – duhet edhe ajo respektuar. Pa u vonuar më shumë me hollësi teknike, le të përsërit se, te një botim poetik serioz, tipografit nuk i lejohet të improvizojë dhe as ta organizojë tekstin grafikisht sipas qejfit.
Dhe kjo na sjell te poezia që sot botohet online; në rrjetet sociale dhe gjetiu. Si rregull, poeti që e boton veprën e vet – ta zëmë – në Facebook, ka kontroll mbi disa zgjidhje tipografike, të tilla si ndërprerja e rreshtit ose ruajtja e strukturës me strofa; por nuk ka mbi disa zgjidhje të tjera, si fonti ose margjinat. Ndonjëherë limitet teknike të mediumit (p.sh. pamundësia për të shtuar një shenjë ujore ose një zbukurim tipografik) ia kursen lexuesit kitsch-in; sa kohë që prej poetit, që vetëboton, nuk mund të pritet edhe ekspertizë grafike ose tipografike. Por, në përgjithësi, dhe sa i takon poezisë shqip, unë vërej tekste që nuk vijnë aq “të botuara” (me kujdesin që parakupton ky proces), se “të transkriptuara”, ose fjalë të hedhura mbi letër. Edhe më të rënda – për mua gati të papranueshme – janë ato raste kur poezitë vijnë me gabime shtypi, typo, pasiguri drejtshkrimore[1], dhe alfabet të cungët (pa ë-të dhe ç-të); sepse poezia i toleron këto mangësi shumë më pak se proza, sa kohë që teksti poetik synon një lloj perfeksioni të ndryshëm nga tekstet e tjera.
Poetët që botojnë online, të paktën ata që botojnë shqip, sot nuk po pyesin shumë për paraqitjen e teksteve të tyre, paçka se, kur është fjala për poezinë, gjithçka fillon nga paraqitja. Poetit që reciton slam, ose fundja edhe një rapsodi, i kërkohet që të ketë diksion të qartë dhe zë të paktën imponues – edhe kur jo detyrimisht të bukur. Kjo kërkesë nuk ndryshon shumë nga ajo për këngëtarin që duhet të ketë vesh muzikor dhe të mos stonojë; ose për aktorin, që të mos i hajë fjalët (përveçse kur e bën këtë me qëllim, ose si pjesë të performimit). Për mua, poezia e paraqitur keq online, ose kur autori (përkthyesi, kopjuesi, sjellësi) nuk është munduar dhe nuk i ka shfrytëzuar deri në fund mundësitë e mediumit, humbet ndoshta gjysmën e efektit estetik, në mos më tepër; sepse autori (përkthyesi, kopjuesi, sjellësi) ka dështuar që t’ia japë lexuesit udhëzimet e nevojshme, që ky ta përjetojë të plotë. Nëse poetët, për nga natyra elitare e prurjeve të tyre, nuk mund të pretendojnë suksesin e artistëve të tjerë më popullorë, prej tyre lexuesi mund dhe duhet të presë, e pakta, që të bëjnë aq sa të munden, për t’ia mbrojtur vlerat krijimit të tyre; duke i shërbyer kështu lexuesit, do t’i shërbejnë edhe artit që sjellin.
Ryan Ruby, përsiatjet e të cilit më shtynë të hedh këto shënime, ka botuar këto ditë një poemë në trajtë libri, me titullin Context Collapse: A Poem Containing a History of Poetry, Seven Stories Press 2024, që është një histori në vargje (pentametra) e poezisë, që e sheh këtë art të fjalës si vendin ku gjuha përtërihet paprerë, falë kolizionit me teknologjitë e reja në mediat.
© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është realizuar në bashkëpunim me Midjourney.
[1] Shtoj se gabime drejtshkrimore – ndonjëherë trashamane – bëjnë edhe ata që shkruajnë poezi gegnisht, sepse edhe gegnishtja e poezisë ka rregullat e veta të drejtshkrimit, që duhen respektuar. Gegnishtja nuk është licencë për të vandalizuar mirëbesimin e lexuesit.
Po nëse poezia si e tillë është një krijim i vërtetë, nëse ajo që nëpërmjet formës së poezisë dikush përpiqet të përcjellë një të vërtetë, një dritë, nëse kjo është e tillë a nuk cënohet nga kaq shumë rregulla e forma që duhen respektuar?
Sigurisht, diskutim më vete nëse një poet thjesht dëfrehet me gjuhën estetikisht apo kërkon të përçojë diçka të një kategorie etike. Apo dhe të dyja. Apo e bën për veten e tij. Ktë gjë kush mund ta përcaktojë?
Një vepër arti si mund ta gjykojë e kritikojë dikush që s’është artist për shembull?
Nëse është krijim, nëse vetë çështja e saj është të komunikojë të pakomunikueshmen ose të pakomunikuarën më parë, nëse drejtohet nga teknika ose teknikat e ndryshme të saj, a është më vërtetë një akt poetik?
Nëse drejtohet nga rregullat, teknikat, traditat, tekstet për poezi, apo metodat, a nuk e humbet drejtpërdrejtësinë e një akti të vërtetë që shkon përtej vullnetit për të përfaqësuar diçka?
A s’është gjuha vetë një medium që ka potencial poetik pikërisht sepse është një artificë në vetvete?
A s’duhet një krijues, i çfarë do lloj gjëje qoftë kjo pa u kufizuar në një fushë të saj, deri diku i detyruar të krijojë aty ku s’ka më teknikë? Apo dhe rregulla…
Pastaj nëse dikush që krijon një gjë, që të jetë krejtësisht e re, a s’ia fillon nga hiçi?
Më vjen t’i shkruaj këto pyetje që më vijnë nga reflektime e lexime që sigurisht s’janë plotësisht të miat, s’kanë se si. Pyetje ama që lindin natyrshëm në çastin që ka përkufizime ama.
Mendoj që duhet çuar deri në kufijtë e saj të mundshëm kjo çështje, për të dalluar nëse ekziston mundësia për të krijuar diçka të re nga hiçi apo jo, në të kundërt çdo gjë i bie të jetë një ripërsëritje, një rikombinim idesh, fjalësh. Ndërkohë që kjo dallon poezinë e vërtetë që shkund, që s’ka të mëparshme, nga përpjekjet për poezi si rezultat imitimi. Jam i vetdijshëm që kufijtë e këtyre gjërave që e dallojnë janë shumë të hollë.
Po ta kundrosh ndryshe një poet prek pafundësinë dhe hiçin njëkohësisht, atë hapsirë krejt të padiferencuar që parë nga një këndvështrim i caktuar/racional ngjason me çmendurinë. Ose thjesht një njeri çfarëdo që me shpirt kritik dhe pyetje e çon në fundin e saj të mundshëm gjuhën që di dhe atë që di nëpërmjet saj duke zbuluar kështu mangësitë, vrimat.
Mundohem t’i kuptoj këto që thoni, edhe pse – për mua – i përkasin një teorie estetike romantike, që është në thelb e kundërt me atë ku bazohem unë.
Për mua një tekst poetik mund të krijojë, në atë masë që ia aktivizon lexuesit kodet e leximit me mënyra të reja.
Një tekst pastaj që është edhe ambicioz, kërkon që njëherazi edhe t’ia “mësojë” lexuesit këto kode.
Shënimi im më lart synon të bindë se, në prezantimin e tekstit poetik, duhet minimizuar zhurma. Por nëse zhurma e ndihmon tekstin të “hyjë” më mirë te lexuesi, mirë se të vijë.
Në çdo rast – sërish për mua – lexuesi duhet të jetë në gjendje ta “perceptojë” autorin si agjenci të kontrollit ndaj tekstit që ka përpara. Tërësi kufizimesh, do ta quante Foucault-i.
Por edhe kur lexuesi mban në mendje, gjatë leximit, figurën imagjinare të poetit që përvëlohet si qiriri, edhe kjo është pjesë e kodit të leximit dhe nuk mund të shpërfillet.
Madje edhe sikur teksti vetë të mos e sugjerojë këtë.
Për shembull, i kërkova Copilot të më shkruajë një haiku (anglisht) për një trumcak që bie në liqen:
Sparrow dips, lake sighs,
Feathers meet the silver depths,
Rippled whispers fade.
Këtu ka poezi, por është poezia që sjell me vete gjuha (intertekstualiteti). Nuk ka “agjenci” tjetër, p.sh. shpirti i poetit. Por e pranoj se mua do të më kish pëlqyer haiku, edhe sikur të ma kishin prezantuar si të japonezit të famshëm Batsuo Shiki.
Me fjalë të tjera, siguria estetike nuk mund të ekzistojë pa mirëbesimin.
Të falënderoj për komentin!
Përshëndetje sërisht, mu desh ca kohë të përpunohej ajo që më jepni si përgjigje: ndriçues fakti që thoni se një tekst ambicioz ose një poezi është thënë shkurt e mirë nëse ia aktivizon lexuesit kodet e leximit ose madje dhe t’ia mësojë ato. Absolutisht e vërtetë, mendoj se është përtej nocionit se ky është thjesht një opinion, në fakt një libër i mirë ose filozofi e shkruajtur mirë është e tillë në atë masë që arrin të bëjë me mendu lexuesin duke vënë në lojë kujtesën e tij që të prodhojë ose zbulojë zinxhirë të rinj shenjuesish.
Food for thought pra.
Por në komentin tim ajo që doja të nënvizoja, brutalisht, është se unë gjykoj se nëse një artist jeton për gjykimin kritik të dikujt, ose e merr parasysh atë, ose edhe thjesht e dëgjon atë me besimin se ky tjetri di diçka, rresht së qënuri artist i mirëfilltë në mendimin tim, sepse padashur, ndonëse tejmase subliminalisht, ka krijuar një raport simbioze me të, duke kushtëzuar kështu aftësinë e tij krijuese. Aftësi kjo që lind në hiç, në mungesën e të qënit, në vetmi.
Një krijues mund të ketë këtë që shumë e quajnë dhunti, por është për mua veti e zbulueshme tek kushdo, të dukshme dhe të shfaqshme në atë masë që ai refuzon të kritikohet nga masa, kritikuesit, “opinioni publik”.
Diçka mesa duket në tekstin tuaj e ngacmoi këtë tek unë, s’e di çfarë, por e imja ishte më tepër një mbrojtje nga dhe një akuzë ndaj këtij binomi artist – kritik. Them se duhet të jetë larg, rrezikon shumë integritetin e të parit, nëse ky është vërtetë i tillë. Ose mbase, një artisti të tillë në thelb s’i plas shumë.
Faleminderit për përgjigjen, ishte iluminuese.