*Ligjëratë e mbajtur në Bibliotekën Kombëtare më datë 31 tetor 2024
Ekspozita e Librit Venecian, e organizuar nga BK dhe Instituti i Italian i Kulturës. E kuratuar nga Elisabetta Sciarra, Drejtoreshë e Bibliotekës Kombëtare Qendrore të Firenzes.
Dokumente të vyera, sende të bukura, shumë sugjestive për imagjinatën, një e kaluar pak e njohur për të gjithë ne.
Siç më tha Drejtori i Bibliotekës, Piro Misha, disa prej librave të ekspozuar, sipas vlerësimit të kuratores Sciarra, janë kopje unike, gjenden vetëm në Bibliotekën Kombëtare.
I ndodhur brenda kësaj bote kaq të pasur, mendova se askush nga vizitorët nuk do të ketë vënë në dyshim autenticitetin e materialeve të ekspozuara, as identifikimin e tyre.
Ajo ekspozitë, për të funksionuar, ka nevojë që vizitori t’i besojë një versioni të caktuar të historisë – që nga prania e Venedikut në bregdetin shqiptar, lufërat e asaj republike me Osmanët, ku u përfshinë edhe arbrit e kohës, roli i saj në historinë e Ballkanit, të Mesdheut dhe të Evropës.
Dhe vizitori beson, sepse i njeh për autoritete librin si instrument njohës, institucionet – si BK, IIK, Bibliotekën e Firenze-s; dhe vetë historianët që e kanë rrëfyer Mesjetën për ne.
Pa këtë besim nuk ka as ekspozitë, as vlerësim të saj nga publiku.
Po nga u vjen autoriteti këtyre institucioneve? Pse zgjedh publiku që t’u besojë? Ato nuk kanë pushtet, siç mund të ketë një drejtor që të heq nga puna, ose një polic, që të hedh hekurat. Pushteti i tyre është tjetërlloj.
Këtu e kemi fjalën për një autoritet soft, i cili vepron në mënyrë të ndërmjetësuar. Askush nuk ka urdhëruar, as ka vendosur, që publiku në Shqipëri t’i besojë Bibliotekës Kombëtare – e megjithatë, publiku, në masë të madhe e ka këtë besim dhe e gjykon si të justifikuar.
Ky lloj autoriteti duhet dalluar nga autoriteti që jepet me ligj; si dhe nga forma të tjera autoriteti, sado të ngjashme, si ai që ushtron feja, strukturat familjare patriarkale; ose ai tjetri, që ushtrojnë figura karismatike, personalitete të medias ose celebrities të artit pop dhe të spektaklit dhe, së voni, influencuesit e rrjeteve sociale. Sipas një pikëpamjeje mjaft të përhapur, autoriteti (auctoritas në latinisht) është i dallueshëm nga pushteti (potestas në latinisht), dhe nuk ka nevojë të përdorë as shtrëngimin (forcën), as bindjen, për t’u ushtruar me sukses.
Sipas filozofit Joseph Raz, institucione si Akademitë, Universitetet, Bibliotekat e të tjera si këto, janë autoritete epistemike; të cilat, duke udhëzuar njerëzit se çfarë të besojnë dhe duke ushtruar ndikim legjitim, i rritin gjasat që këta njerëz të besojnë çfarë është e vërtetë, pa qenë nevoja që që ta gjejnë të vërtetën me mjetet e tyre.
Unë nuk kam nevojë të shkoj dhe të rrëmoj në arkivat e Venedikut dhe në arkiva të tjera anembanë Evropës, për të qenë i sigurt se ishulli i Korfuzit mbeti nën kontrollin e Venedikut nga viti 1401 deri në vitin 1797; këtë informacion ma jep një libër historie, të cilit ia njoh autoritetin epistemik. Njëherazi, di që për disa historianë të lashtësisë, Korfuzi nuk ishte tjetër veçse ishulli i Sqerisë, ku banonin feakasit; dhe se në Korfuz u martuan Jasoni dhe Medea. Edhe këtë e besoj, por ndryshe – sepse si informacion më ndihmon të kuptoj vendin e Korfuzit në kulturën klasike.
Sipas filozofit Brian Leiter, pothuajse gjithçka që pretendojmë të dimë rreth botës në përgjithësi – botës përtej eksperiencës sonë të pandërmjetme – na kërkon që t’u besojmë autoriteteve epistemike. Kjo përfshin besimet tona rreth mekanikës së Newton-it (e vërtetë për objekte fizike të madhësisë mesatare, por e rreme në nivelin kuantik), evolucionin me seleksion natyror (fakti qendror në biologjinë moderne, edhe pse mund të mos jetë mekanizmi evolucionar më i rëndësishëm), ndryshimin e klimës (po e shkakton njeriu), ringjalljen e të vdekurve (nuk ndodh), ose Holokaustin (ka ndodhur). Shumica e shkollimit në shkencat e natyrës, me përjashtim të disa eksperimenteve laboratorike të thjeshta që nxënësit i kryejnë vetë, ka të bëjë me pranimin e asaj çfarë thonë autoritetet epistemike lidhur me strukturën nomike dhe shkakësore të botës. E njëjta vlen edhe për shumicën e arsimit në lëmin e historisë dhe shkencave sociale empirike.
Por vazhdon ky filozof, autoriteti epistemik nuk mund të mbahet vetëm me kritere empirike. Dëshmitë anekdotike me natyrë empirike, vegla e preferuar e propagandistëve, i apelohen besimit tonë të zakonshëm ndaj shqisave, paçka se ky besim mund të shfrytëzohet lehtë, ngaqë shumica e njerëzve nuk i kuptojnë as rreziqet e induksionit, as aspektet e imta të kampionimit dhe të inferencës bayesiane. Autoriteti i njohur epistemik varet, në mënyrë kritike, nga institucionet sociale, të cilat ngulitin norma të besueshme të rendit të dytë, lidhur me kujt i duhet besuar; me fjalë të tjera, nga ekzistenca e autoriteteve të njohura meta-epistemike. Në epokën moderne demokratike, këto norma i kanë përhapur arsimi para-universitar dhe sidomos mass mediat.
Të kthehemi tani në punët tona dhe të udhëtojmë, me imagjinatë, te një studio televizive ku i zoti i shtëpisë fton një ekspert të certifikuar të fushës dhe një kontestues, alternativ, konspiracist a rebel, për t’i vënë përballë njëri-tjetrit. Tema është natyrisht historia e lashtë e gjuhës shqipe.
Për mua ky format nuk i ndihmon dijes, por mediumit që e mikpret dhe ndoshta alternativit që merr pak më shumë ekspozim falas në publik. Njëherazi, kam vënë re se eksperti nuk e ushtron dot autoritetin që duhej të kishte – as me moderatorin e emisionit, aq më pak me kontestuesin dhe, natyrisht, as me publikun, i cili entuziazmohet me fantazitë alternative dhe parullat e tipit “shqipja më e vjetra”.
Si rregull, një kulturë ua dëgjon fjalën njerëzve të specializuar dhe të certifikuar në një fushë të caktuar; kur flitet, ta zëmë, për pandeminë e Covid-it ose vaksinimin përkatës, një mjeku epidemiolog ose imunolog i zë vend fjala, më shumë se një skulptori ose një inxhinieri të naftës.
Por ky lloj autoriteti sot po kontestohet në mass mediat (TV) dhe në rrjetet sociale, nëpërmjet edhe një prirjeje barazuese, e cila i vendos specialistët në një rrafsh me kontestuesit e tyre nga rruga dhe konspiracistët (ose më mirë, ata që i sjellin publikut shqiptar ligjërimin konspirativ të përtej-detit).
Figura të tilla si, ta zëmë, prof. Xhevat Lloshi, që ende merr pjesë në debate televizive për të mbrojtur dijen kundër pseudo-dijes, janë autoritete epistemike në fushat e tyre; në kuptimin që njerëzit, kur kanë një pyetje për historinë e gjuhës ose për çështje të alfabetit, të standardit e plot të tjera, i drejtohen atij dhe i besojnë fjalës së tij, ose dijes që ai u përcjell.
Sot, megjithatë, për shkak të TV-it dhe rrjeteve sociale, dhe aktivizimit të turbo-albanologëve (por jo vetëm), është vënë në diskutim jo kjo apo ajo tezë a hipotezë që mbron Xh. Lloshi, por vetë statusi i tij si autoritet epistemik në gjuhësi, ose si dikush që është afër së vërtetës, në këtë fushë, se një pompist ose një gjimnast.
Si kemi arritur, megjithatë, në këtë situatë kur autoriteti epistemik mund të vihet në dyshim dhe të rrëzohet nga rruga? Kjo ka ndodhur për arsye të ndryshme, duke filluar nga ajo që publiku i gjerë, nën ndikimin e mass mediave, po preferon t’u besojë autoriteteve epistemike alternative.
Me fjalë të tjera, kjo ka të bëjë me atë se cili institucion e ka autoritetin që të certifikojë një autoritet epistemik; pra, që t’i thotë besueshëm publikut se aksh specialist – p.sh. Xh. Lloshi – duhet dëgjuar kur flet për fushën e vet. Institucione të tilla i kanë quajtur meta-epistemike; funksioni i tyre është të ndajnë shapin nga sheqeri dhe të garantojnë se ky apo ai specialist është i besueshëm.
Deri pak kohë më parë, edhe te ne, si autoritete meta-epistemike funksiononin Akademia e Shkencave, universitetet dhe mass mediat serioze. Këto autoritete i tregonin publikut se, në fushën e etimologjisë shqipe, Eqrem Çabej ishte autoritet epistemik, në kuptimin që fjala e tij, punimet e tij, tekstet dhe hipotezat që kish formuluar e mbrojtur në rrjedhë të viteve, mund të besoheshin pa rrezikuar.
Kjo mund të jetë edhe arsyeja, besoj unë, pse alternativët – në gjuhësi, në histori, në mjekësi dhe gjetiu – e kanë drejtuar artilerinë ndaj autoriteteve meta-epistemike, si Akademia e Shkencave. Pa mbështetjen implicite të autoriteteve të tilla, autoriteti epistemik i një specialisti është vështirë të mbrohet, sepse një njeri nga rruga – një nëpunës i Bashkisë ose një drejtor policie – nuk është në gjendje të gjykojë ai vetë, në mënyrë të pavarur, nëse fjala e autoritetit epistemik ka ndonjë epërsi, ndaj fjalës së kontestuesit të tij jo-specialist.
Natyrisht, Akademia e Shkencave është ende aty dhe ende ia certifikon – virtualisht – pozicionet specialistëve të vet, si Xh. Lloshi. Universitetet ende u dalin zot pedagogëve të tyre. Por të mos harrojmë se këto autoritete meta-epistemike jo vetëm janë sfilitur nga politika dhe betejat e kuadrit, por edhe e kanë lëshuar dorën, duke e zgjeruar tej mase numrin e autoriteteve epistemike që certifikojnë – p.sh. doktorët e shkencave, të cilët në masë të madhe e përdorin certifikimin jo për t’u imponuar si kalorës të dijes në kuptimin e mirë të fjalës, por thjesht për karrierë.
Sistemi i kualifikimit shkencor, me kërkesat e veta formale – përfshi botimin në revista shkencore të dyshimta – mbase nuk mund të shpëtohet më. Autoritetet epistemike, që certifikohen prej tij, nuk po e përdorin dot mbështetjen prej një autoriteti meta-epistemik të tillë, për t’u imponuar në publik.
Ndryshe nga autoritete të tjera, që mund të zgjidhen me votë ose të emërohen nga politika, autoritetet meta-epistemike i kanë rrënjët në traditë: në Itali, l’Accademia della Crusca është krijuar në 1583. Për rrethana historike, ne si kulturë nuk kemi autoritete të tilla meta-epistemike; dhe nuk do të kemi për shumë kohë – teksa vendin këtyre nuk mund t’ua zënë autoritetet politike dhe institucionet e zgjedhura (p.sh. Kuvendi). Një specialist nuk është se bëhet më i besueshëm, apo i shkon më shumë fjala, po të përkrahet e të certifikohet publikisht nga Kryeministri – përkundrazi. Madje mediat sociale prej vitesh i mëshojnë tezës se autoritetet – edhe epistemike edhe meta-epistemike – i janë shitur politikës, grupeve të interesave dhe parasë; dhe jo fare pa të drejtë.
Në këtë situatë, autoriteteve epistemike u bie barra të angazhohen më fort me publikun, edhe pse jo në kushtet që u diktojnë mass mediat dhe rrjetet sociale. Nëse nuk e bëjnë, u kanoset irrelevanca. Tërthorazi, angazhimi i rritur i publikut me specialistët mund të ndihmojë edhe për rimëkëmbjen e autoriteteve meta-epistemike dhe daljen e tyre nga konet e hijes. Ideja është që, për hir të dijes, së vërtetës dhe shkencës, të përdoren po ato mjete që sot e kanë futur në krizë besimin e publikut ndaj dijes: rrjetet sociale dhe Interneti.
Një histori që do të tregoj më poshtë, e ilustron mirë rrezikun që i kanoset dijes.
Para ca kohësh, një qytetar shqiptar duke vizituar muzetë qytetarë të Palazzo Farnese, në Piacenza, kish ndeshur në një nga sendet më të çmuara të koleksionit, të ashtuquajturin fegato etrusco (di Piacenza), një model prej bronzi i mëlçisë së deles me mbishkrime etruske, që përdorej nga priftërnjtë etruskë për të parashikuar të ardhmen. Kjo praktikë, e parashikimit të së ardhmes duke lexuar mëlçinë, praktikohej edhe në Greqinë e lashtë, edhe nga popujt e tjerë italikë.
Por vizitorit ky objekt prej bronzi iu duk i shkruar në shqip, dhe protestoi me frazën: “Quello non è un vero fegato etrusco!”; dhe pastaj e denoncoi muzeun për “mashtrim” (truffa). Sipas tij, “etruskishtja është një gjuhë shumë e ngjashme me shqipen e veriut (gegnishten), të cilën unë e njoh shumë mirë.”
Edhe objekti vetë nuk është riprodhim i një mëlçie, tha ai, por përfaqëson “ciklin e jetës”.
Personi në fjalë, një Agron Vuka, që kish emigruar në Itali në moshën 14-vjeçare, punonte si “personal trainer”, por kish studiuar edhe në mënyrë autodidakte, duke mësuar edhe 7 gjuhë, mes tyre edhe latinishten arkaike. Kërkoi edhe konfrontim me ekspertët përkatës.
Shumë nga jo do ta kenë dëgjuar këtë histori. Personi në fjalë e mori në sy të sulmonte publikisht një autoritet epistemik – muzeun civik të Palazzo Farnese dhe ekspertët që i kishin certifikuar objektet e atjeshme – nga pozitat e një autodidakti, të pacertifikuar dhe jo-specialist të fushës.
Le të mos e likuidojmë këtë si aktin e personi të veçantë, edhe pse mund të jetë; por ta gjykojmë atë që ndodhi si shprehje të një rebelimi që po ndodh rregullisht kohët e fundit, ku shqiptarë – zakonisht jo-ekspertë – sfidojnë dijen e akumuluar, le ta quajmë “zyrtare”, duke sjellë argumente nga shqipja dhe lashtësia e saj.
Teoritë për lidhjet e etruskishten me shqipen qarkullojnë prej kohësh; po aq sa edhe teori të tjera, që e lidhin etruskishten me baskishten, gjuhët e Kaukazit, hungarishten, pellazgjishten dhe shumë gjuhë të tjera. Këto teori, të përfaqësuara më mirë nga Zecharia Mayani, nuk janë pjesë e dijes akademike, sepse janë gjykuar si joshkencore.
Por këtu nuk diskutojmë nëse ka ndonjë bazë hipoteza shqipe-etruske; por për atë kontekst social-kulturor, ku një personal trainer ngrihet dhe diskuton çështje të imëta të arkeologjisë, kulturës dhe të gjuhës etruske, me Akademinë. Kjo nuk do të kish ndodhur, pa një përmbysje epistemologjike në vetëdijen tonë kombëtare dhe në raportin që po vendosim me autoritetin epistemik.
Vuka e përligji gjestin e vet rebelues me këto argumente: ngjashmërinë e etruskishtes me shqipen; dhe njohjen e tij të mirë të gegnishtes. Janë argumente që nuk mund të quhen “shkencore”, por që kanë fituar vlerë duke u kultivuar në disa mjedise “alternative” të dijes, përfshi edhe dijen albanologjike alternative. Facebook-u, YouTube-i dhe portale gjithfarësh janë plot me teza të tilla, të cilat tashmë po kthehen ato vetë në një lloj anti-autoriteti epistemik. Njerëzit u besojnë dhe po i përdorin si premisa, në argumentet e tyre online dhe gjetiu.
Zakonisht është shkolla, krahas mediave, që e trajnon publikun me konceptin e autoritetit epistemik. Nëse nxënësit u besojnë atyre që u thuhen në shkollë, kjo do të thotë se e pranojnë burimin e tyre si autoritet. Këtu mbase është vendi që të kujtoj profesorët e mi, të universitetit dhe më pas, nga Çabej, Demiraj, Domi e Kostallari, te pastaj – në Itali – De Mauro, Cardona dhe Belardi, të cilëve ua kam ndjekur leksionet, dhe në një kuptim “ua kam marrë zanatin”. Këta edhe më kanë mësuar jo vetëm albanologjinë, por edhe pse duhet t’i besoj autoritetit epistemik të albanologjisë.
Ai që vajti u përlesh me autoritetet muzeale në Piacenza nuk e ka pasur këtë fat; e ka ndjekur të vërtetën në mënyrë individuale; do të thoja gati-gati karteziane. Edhe pse dyshoj fort se në formimin e tij kanë ndikuar televizioni dhe rrjetet sociale, dhe teoritë e komplotit, për lashtësinë e shqipes, shqipen hyjnore, pellazgët, e gjithçka tjetër që bie ndesh me versionin zyrtar të albanologjisë.
Në një ese të botuar para tre javësh në The Hedgehog Review (Why Individualism Fails to Create Individuals), Matthew Crawford ndalet te nevoja për ta ruajtur dhe kultivuar besimin në arsim, duke mbrojtur tezën – në dukje paradoksale – se pavarësia e vërtetë e mendjes mund të fitohet vetëm nëpërmjet një procesi të vijueshëm të nënshtrimit ndaj autoritetit; në kuptimin që nxënësi, ose studenti, duhet ta pranojë atë që i thotë mësuesi edhe kur nuk është në gjendje të shpjegojë pse kjo është rruga e duhur. Pa këtë besim, thotë ai autor, transmetimi i kulturës do të ndalet. Në fakt, vazhdon ai, modeli për jetën intelektuale sot është tregtia – sikurse tregjet të mbrojtura nga interferenca prodhojnë rezultate ideale nëpërmjet së mirënjohurës “dorë të fshehur”, ashtu edhe e vërteta pritet që të dalë në dritë, falë konkurrencës së hapur në “tregun e ideve”. Por nëse ky treg i ideve i ngre nxënësit kundër mësuesve, atëherë kultura nuk do të transmetohet, por do të refuzohet. Demokracia liberale, përfundon Crawford, duhet t’i mbrojë zonat e formimit intelektual dhe moral, në veçanti familjen shkollën dhe universitetin, që mbështeten në rangun dhe autoritetin, nëse dëshiron që të formojë qytetarë në gjendje të vetëqeverisen: individualizmi, thotë ai, krijon njeriun e masave, jo individin.
Kohët e fundit shumëve u kanë bërë përshtypje qëndrimet e një grupi “albanologësh” alternativë ose turbologësh, lidhur me marrëdhëniet e shqipes me gjuhë të tjera, etimologjinë dhe qasjet albanologjike; të cilat ua kanë rritur kursin aksioneve të albanologjisë në tregun e bursës së ideve në shqiptarí.
Nuk ka profesionist të fushës, që të mos acarohet me gjërat që thonë amatorët në televizion; dhe nëse disa prej etimologjive të sjella shkaktojnë hilaritet, sulmet kundër studiuesve të njohur dhe të respektuar dhe veprave të tyre ngjallin shqetësim, sidomos në ata studiues që mbi këtë traditë kanë themeluar punën dhe karrierën e tyre. Për këtë arsye, specialistë të fushës dhe intelektualë me kulturë albanologjike janë ngritur t’u dalin zot arritjeve të albanologjisë në vite, kundër akuzave të cekëta dhe shpesh të papërgjegjshme.
Kjo përplasje – mes dijes dhe konfabulacionit folklorik – ka marrë trajtat e një konflikti mes shkencës dhe padijes, të paktën në sytë e të gjithë atyre që janë në gjendje t’i kuptojnë argumentet. Për fat të keq, mu te ky rreshtim i zellshëm në mbrojtje të arritjeve të deritashme, unë shoh një rrezik për progresin dhe të ardhmen e albanologjisë sot – në trajtën e një dëmi të tërthortë që mund t’i sjellë dijes së mirëfilltë angazhimi i ekzagjeruar me kundërdijen.
Dhe ja pse: specialisti që detyrohet të mbrojë, me argumente, veprën e Çabejt në etimologjinë e shqipes ndaj kritikave dhe akuzave edhe politike, edhe ideologjike që janë sjellë (“i shitur, tradhtar” etj.), njëherazi detyrohet edhe që, përkohësisht, t’i referohet kësaj vepre si themeltare dhe perfekte, gjë që, në vetvete, nuk është shkencore. Vepra e Çabejt, si ajo e Joklit ose e Meyer-it, i ka rrënjët në kontekstin e vet, dhe e vetmja mënyrë që ajo të mbetet e integruar shëndetshëm në hulumtimin albanologjik është që të përditësohet dhe përmirësohet nga pasardhësit, vende-vende edhe duke u tejkaluar e kapërcyer.
Ky idealizim i një vepre me natyrë mirëfilli shkencore ka ndodhur edhe më parë dhe jo vetëm me Çabejn; është tipike për një kulturë shpesh të infantilizuar, si jona, që të kërkojmë dhe të prodhojmë idhuj, të cilët sjellin me vete paralizën. Por mjafton një lexim i kujdesshëm i veprës së Çabejt, për të kuptuar se ai vetë e shihte kërkimin shkencor, në fushën e tij, si punë në progres – dhe teksa kritikonte dhe korrigjonte paraardhësit dhe kolegët e vet, bënte të njëjtën gjë me veten dhe nuk priste që fjala e tij të gdhendej sakaq në mermer.
Ndonjëherë dëgjon – nga intelektualë dashamirës – tezën se “Çabej nuk preket”; në debate me amatorët dhe turbologët. Natyrisht, Çabej nuk ka si të preket, me mënyrat siç duan ta “prekin” e ta llangosin këta guerrilas, që në përgjithësi as edhe nuk ia kuptojnë mirë hulumtimet dhe hipotezat; përballë kësaj përpjekjeje – ideologjike dhe politike – për të rrëzuar statusin e albanologjisë dhe të dijes historike-krahasuese, profesionistët e kanë për detyrim edhe ndaj vetes, që t’i dalin Çabejt zot përballë detraktorëve.
Por siç e thashë, kjo vjen me rrezikun e kalcifikimit të traditës; të shndërrimit të saj në maskë funerare, të tillë që t’ia zërë frymën dijes. Nëse albanologjia e sotme i ka bazat në veprën e Çabejt, progresi i saj – si dije – nuk mund të vazhdojë, përveçse në dialog me këtë vepër; në një dialog të tillë që të synojë aktualizimin, përmirësimin dhe korrigjimin e saj. Nëse kjo nuk ndodh, qoftë edhe thjesht ngaqë atyre pak studiuesve që kanë mbetur u duhet tani të mobilizohen dhe të mbrojnë traditën përballë detraktorëve nga rruga, atëherë çfarë ishte deri dje dije, rrezikon që të shndërrohet në dogmë. Dhe dogmatizimi është kërcënim më i madh, për hulumtimin albanologjik, se sulmet që i vijnë prej amatorëve dhe turbologëve.
Shqetësimi është i disafishtë. Vjen edhe ngaqë sot është ulur numri i specialistëve që jo vetëm i njohin problematikat albanologjike, por edhe merren me to në punën e përditshme; pavarësisht nga dëshirat e publikut, sot janë rralluar ata që merren me hulumtime të drejtpërdrejta të historisë së shqipes, të etimologjisë, të fonetikës historike, të morfologjisë historike e kështu me radhë; dhe kjo për arsye prioritetesh dhe investimesh. Në rrethanat kur kërkimi shkencor aktiv ia ka lënë vendin aktiviteteve me natyrë pedagogjike ose përkujtimore, fillon të hedhë rrënjë edhe iluzioni se albanologjia është “ajo e Çabejt”.
Në fakt, edhe po ta shqyrtosh veprën shumëvjeçare të Çabejt nga kjo pikëpamje, do të vëresh diferenca jo të vogla mes dijetarit të viteve 1930 dhe atij të viteve 1960-1970; sepse vetë Çabej evoluoi në qasjet, pikëpamjet dhe metodën e tij; dhe njëherazi edhe dija me të cilën ai jepte e merrte evoluoi. Vetëm kështu do të ruhej relevanca e studimeve të tij, në rrafsh europian dhe më gjerë. Por teoria e gjuhësisë diakronike, metoda historike-krahasuese dhe modelet e lashtësisë indoeuropiane vazhduan evoluimin edhe pas daljes së Çabejt nga skena.
Për t’u mbajtur parasysh është edhe se ka të paktën dy lloje qasjesh ndaj historisë së gjuhës shqipe – ajo që e hulumton këtë histori nga pikëpamja indoeuropianistike, ose që e sheh historinë e shqipes si gjuhë indoeuropiane; dhe ajo tjetra, që trashëgiminë indoeuropianistike në shqipe e përdor kryesisht për të hulumtuar zhvillimet e brendshme të shqipes. Të dyja qasjet janë legjitime dhe, në kushte ideale, duhej të përfitonin rregullisht nga njëra-tjetra. Për arsye të njohura, interesi i indoeuropianistikës për shqipen mbetet margjinal, kryesisht ngaqë ajo është dokumentuar vonë dhe ka inovuar fort, në krahasim me modelin origjinal; prandaj barra e të çuarit përpara të studimeve u mbetet institucioneve të dijes në Shqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoninë e Veriut; në Itali (katedrat e gjuhës dhe të letërsisë shqipe të universiteteve nga Jugu në Veri); në Austri dhe në Gjermani, ku ende ruhet një traditë e respektuar; mbase edhe në Greqi.
Komunikimi i dobët mes kolegëve në institucione të ndryshme dhe natyra performative e shumë aktiviteteve publike kanë edhe ato pjesë në kristalizimin e problemeve, të paktën siç i shoh unë. Për shkak të public relations të nivelit shumë të ulët, sot është krijuar një hendek i thellë mes albanologjisë, siç e kuptojnë ata pak specialistë të institucioneve akademike dhe universitare, dhe albanologjisë, siç e përfytyron publiku, duke përfshirë këtu edhe një numër intelektualësh dhe zyrtarësh ekzekutivë, të cilët marrin pjesë dhe luajnë rol ndonjëherë kryesor, në formulimin e politikave të zhvillimit të dijes dhe caktimin e fondeve përkatëse. Kaq i thellë dhe i pakapërcyeshëm po bëhet ky hendek, saqë ndodh që, në debate publike, vetë termi “albanologji” të përdoret me kuptime të ndryshme, të papajtueshme mes tyre: për një palë albanologjia është hulumtim, për një palë tjetër thjesht justifikim i ideologjisë kombëtariste. Ndarja mes “tanëve” dhe “të huajve”, që gjatë periudhës totalitare ushqehej nga ksenofobia e regjimit dhe izolimi e paranoja kulturore, sot mbijeton falë padijes, indiferencës, vizionit të ngushtë dhe mediokritetit institucional. Kombëtarizmi folklorik, që e tund edhe ai flamurin e ksenofobisë dhe të persekutimit, i gjen kështu të gatshme arsyet për të përligjur pse “ata” (të huajt) na e kanë me të keq dhe duan të na shohin “të fundosur”. Ky lloj primitivizmi ka për efekt një lloj izolimi të ri.
Në këtë mes, vjen e problematizohet edhe figura e ekspertit të albanologjisë, ose albanologut.
Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe e përkufizon albanologun si “studiues në fushën e albanologjisë”, por – pak habitshëm – zakonisht quajmë kështu, albanolog, një studiues të huaj (jo-shqiptar) që merret me historinë e shqiptarëve, të gjuhës e të kulturës shqiptare.
Nga një kërkim i thjeshtë në Google, të krijohet përshtypja se kulturës shqipe i vjen lehtë të quajë “albanolog” një studiues të huaj që merret me historinë e shqiptarëve, të gjuhës e të kulturës shqiptare; pavarësisht nga shkalla e impenjimit dhe cilësia e rezultateve; në një kohë që studiuesit shqiptarë, qoftë edhe të kalibrit më të lartë, anojmë t’i quajmë sipas profesionit – gjuhëtari A.A., historiani B.B., etj.
Tendencialisht, shprehja albanolog i huaj do të përfundojë kështu në pleonastike.
Dhe gjithsesi, si titull, “albanolog” ka një konotacion gati honorifik që u mungon titujve të ngjashëm; dhe kjo nuk mund të shpjegohet vetëm me fushën e studimeve, që është ajo e studimeve “shqiptare”; sepse lidhet edhe me autoritetin, edhe me metodën rigorozisht “historike” që përdoret, edhe me orientimin e studimeve për nga “rrënjët e lashta”, “autoktonia” dhe “ilirët”. Në një kuptim, albanologu nuk është aq ai që lëvron dhe formulon dije, sa ai që i ofron një narrativën e duhur ideologjisë kombëtariste.
Një histori edhe “konceptuale” të figurës së albanologut dhe të albanologjisë si lëmë të dijes e ka bërë Albert Doja, te “Lindja e Albanologjisë sipas Shkrimeve Gjermane dhe Austriake”, Gjurmime Albanologjike: Folklor dhe Etnologji, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2016, 46, pp.9-40; dhe në një kontekst më të gjerë, Kurt Gostentschnigg, Wissenschaft im Spannungsfeld von Politik und Militär Die österreichisch-ungarische Albanologie 1867-1918, © Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH 2018. Unë këtu nuk synoj të them gjë të re në fushën e historisë së kësaj dege të dijes dhe të figurës së dijetarit përkatës, por kryesisht të komentojë për de-semantizimin e termit albanolog dhe kapjen e tij rob nga konotacioni kombëtarist, edhe në optikën e dikotomisë shqiptar: i huaj.
Në këtë kontekst, albanologu i huaj është vetvetiu i mbrojtur ndaj akuzave për njëanshmëri dhe subjektivizëm, që mund t’u bëhen studiuesve vendës, të cilët njëfarësoj i detyron përkushtimi atdhetar, që të rrokin pozicione të caktuara. Përkundrazi, një i huaj që mbron pozicionet tona, nuk e bën i detyruar, as nga ndonjë imperativ moral, por sepse i gjykon të drejta. Që këtej edhe vlerësimi me përparësi dhe veneracion, nga ana e autoriteteve.
Paradoksalisht, për një pjesë jo të vogël të albanologëve, në histori, thuhet se kanë përqafuar dhe zbatuar politikat e vendeve të tyre, çfarë nuk duhet të habitë kënd, ndonjëherë edhe në shërbim mirëfilli të kolonializmit; dhe disa edhe kanë qenë thjesht agjentë të paguar të qeverive dhe të shërbimeve sekrete përkatëse.
Kontributi i albanologëve të huaj humbet në vlerë, po të nxirret nga konteksti i kontributit të tanëve dhe marrëdhëniet përkatëse. Të marrim gjuhësinë historike – dhe atë fill që bashkon Gustav Meyer-in me Joklin e Pedersenin, dhe pastaj Çabejn e Demirajn e Ajetin, sa për të përmendur më të shquarit. Në studimet e veta, Çabej gjithnjë u referohej mësuesve të vet dhe ndërtonte mbi trashëgiminë e tyre – por Jokli sot, për të mos folur për Meyer-in, është vjetruar shumë më fort se Çabej; dhe metoda e këtij të fundit, që i jepte përparësi historisë së brendshme të gjuhës, nuk po tregon shenja amortizimi.
Çfarë është atëherë albanologu? Një figurë profesionale, një krijesë mitologjike, apo plaku mjekërbardhë i Vitit të Ri, që pritet t’i sjellë dhuratat e radhës dijes sonë akademike? Si emër vepruesi (nomen agentis), termi është tepër i gjerë për të vlejtur për gjë, sepse duhej të përfshinte edhe drejtorin e muzeut të fshatit që mirëmban rrënojat e kishës lokale, edhe – të themi – një ilirolog, që nuk ka fare nevojë për hipotezën se shqipja mund të jetë sot vijuese e ilirishtes. Aq më tepër, mënyra si ngurrojmë për t’ia dhënë titullin dikujt, krejt e ndryshme nga hezitimi kur duam ta quajmë një studiues historian apo filolog apo folklorist, tradhton subjektivizmin që këtij termi tashmë i është bashkuar pashqitshëm.
Ironikisht, është vetë Interneti, duke vënë në dispozicion të përdoruesit një mbingarkesë informacioni, që e rishtron gjallërisht nevojën për një autoritet, një udhërrëfyes a orientues brenda kaosit. Për fat të keq, pas 1990-ës e kemi pasur tepër të lehtë ta modelojmë dijen sipas arketipit antagonist që ofron politika, duke kërkuar deri edhe “demokraci” në shkencë, që tjetër nuk është veçse një formë nivelimi arbitrar; teksa kristalizohen dy qëndrime të kundërta: (1) vizioni im për botën është i njëvlershëm me tëndin; dhe (2) vizioni im (ose më mirë ynë) për botën është i mirë, ndërsa yti i keq. Barasvlerësimi kundërpeshohet nga polarizimi moral.
Publiku njëfarësoj gjithnjë ka pritur prej albanologjisë – të paktën brenda vendit – që të përunojë dhe mirëmbajë identitetin kombëtar, duke kooptuar, rekrutuar dhe ndonjëherë manipuluar idetë e prodhuara në qendrat akademike të Europës; siç edhe e ka bërë për tema të origjinës së gjuhës shqipe, historisë së saj, marrëdhëniet me gjuhët e tjera, dhe etnogjenezës (autoktonisë). Por deri në 1990-ën publiku priste prej regjimit politik që ta garantonte këtë mision të albanologjisë, siç garantonte misionin e çdo institucioni tjetër të dijes.
Por çfarë ndodhi pas 1990-ës, kur u rrëzuan hierarkitë e mbështetura në besnikërinë politike ndaj regjimit dhe populli filloi të thoshte se “erdhi demokracia”? Institucionet – si Akademia dhe Universitetet – e humbën autoritetin që ua jepte, ua njihte dhe ua legjitimonte pushteti, teksa humbën edhe financimet dhe kuadrot më të mira. Në të njëjtën kohë, shqiptarët u përballën masivisht me Tjetrin, të huajin; dhe Kosova u fut në një gjendje të emergjencës identitare, edhe nën kërcënimin e dhunës etnike prej regjimit të Beogradit.
Ashtu, gjatë këtyre 30 vjetëve, filloi të kristalizohej në elitat e mësuara bindja se nevoja për konsolidim të identitetit kombëtar ishte e tillë, që të përligjte edhe braktisjen e objektivitetit në shkencat dhe dijen historike, përfshi këtu edhe gjuhësinë historike; dhe vlera e një kontributi në këto fusha do të matej jo aq nga fibra shkencore dhe metoda solide, sa nga pasioni kombëtarist. Çfarë do të thotë se edhe ekspertët e djeshëm, të rrallë në fushën e albanologjisë, erdhën duke e humbur autoritetin. Një gjuhëtar që flet për periodizimin e historisë së gjuhës shqipe nuk ka asnjë shans, përballë amatorit që flet për shqipen “gjuhë kozmike” – në televizion. Ky ndërrim gjaku përkoi edhe me daljen nga skena të një brezi dijetarësh të cilët ishin edhe personalisht autoritete të fushës – njerëz si Çabej, Sh. Demiraj, M. Domi, dhe të tjerë. Edhe pse për një farë kohe puna dhe arritjet e Çabejt nuk viheshin në dyshim dhe as në diskutim, sërish ishte vënë re, nga publiku, se pas Çabejt vinte një zbrazëti, që duhej “mbushur”, aq më tepër në rrethanat kur duhej ushqyer identiteti kombëtar me narrativa të thjeshta dhe ngushëlluese.
Të marrim shembullin e Teodor Shkodranit, autor i një dorëshkrimi të lashtë në shqipe, me gjasë vitit 1210, të zbuluar nga studiuesi Musa Ahmeti, në “Arkivin Sekret” të Vatikanit; Ahmeti njoftoi edhe botimin së shpejti të kësaj vepre në një revistë. Kanë kaluar 21 vjet që atëherë – kohë e mjaftueshme për ta quajtur lajmin të rremë; edhe pse autori i këtij zbulimi epokal ka vazhduar të punojë në arkivat dhe të bëjë zbulime të tjera dokumentesh pak a shumë historike. Nëse ky ishte apo jo mashtrim, nuk na intereson; por na intereson, përkundrazi, që lajmi për këtë zbulim të çuditshëm, të një dorëshkrimi shqip prej 200 e ca faqesh, por të paverifikuar nga askush, u prit megjithatë me optimizëm nga shumë intelektualë në Shqipëri, madje edhe pasi një fragment katër rreshtash i sjellë nga Ahmeti rezultoi i sajuar. Por aq u gëzuam si kulturë, për këtë dëshmi kaq të hershme të shkrimit shqip, sa gënjeshtra rezistoi për një kohë të gjatë, duke e gjetur rrugën drejt teksteve shkollore dhe enciklopedive. Enciklopedia Britanike e përfshiu në një artikull të gjatë të përgatitur nga Peter Prifti, duke e cilësuar si “shembulli më i lashtë i shkrimit shqip”, ndërsa Robert Elsie e futi edhe në historinë e vet të letërsisë shqipe.
Elsie duket se ra viktimë jo aq e mashtrimit (meqë mashtrimi do të parakuptonte edhe ekzistencën e objektit të rremë), sesa e një zhurme mediatike, të ngritur nga një autor, i cili nuk u doli dot zot pretendimeve të veta bombastike, duke i lënë të shndërrohen në fabrikime.
Kush është Teodor Shkodrani sot? Si një entitet i ngecur – pas gjase përfundimisht – në hapësirën midis ekzistencës dhe mosgjësë, sa kohë që askush nuk e ka parë dorëshkrimin e tij, ai i përket një klase të veçantë qeniesh, të cilat kanë të bëjnë më shumë me algjebrën sesa me historinë: është autori i librit të parë shqip si të tillë, ose i një objekti i cili ka vlerë historike vetëm e vetëm sa kohë, ose në atë masë që është më i vjetër se çdo objekt ose artifakt tjetër i zbuluar ose që do të zbulohet më pas.
Çfarë bën edhe që Teodor Shkodrani të shfaqet në vetëdijen kolektive të shqiptarëve, më shumë sesa si personazh historik, si ngushëllim i garantuar për faktin, e trishtuar në vetvete, që shqipja ashtu siç e njohim është shkruar shumë vonë. Data e dorëshkrimit të tij, 1210, nuk ka ndonjë vlerë në vetvete, në krahasim me efektin e shtyrjes tre shekuj mbrapa të datës së botimit të librit të parë shqip, Mesharit të Buzukut (1555). Ajo datë garanton, për disa mendje të gatshme dhe në mënyrë më shumë logjike sesa historike, që gjithnjë ka diçka më të vjetër, më të hershme, më të përtejshme se ajo çka dimë dhe njohim; një cak kohor në thelb transhendental, që nuk mund të arrihet dot, pse gjithnjë shtyhet tutje kur i afrohemi; ose sinorin e mbretërisë së prehjes, për të gjithë adhurimtarët e së lashtës.
E vështirë të marrësh me mend, pas kaq vitesh, se çfarë e shtyu një studiues të ndërmerrte një hoax të tillë që gati-gati sot tingëllon si eksperiment – tek e fundit, dorëshkrimin fantazmë i Teodor Shkodranit nuk e quan dot forgery (askush nuk e ka parë); dhe ai autor sot ekziston në një hapësirë imagjinare, bashkë me Mujin dhe Halilin, Rozafën, Princeshën Argjiro, Milo Shinin, Kamanin dhe Kostandinin e Vogëlith, personazh i një rrëfimi të nevojshëm kombëtar, që ka dhënë prova se mund të jetojë pavarësisht statusit të tij mirëfilli historik.
Kam shkruar edhe më parë për fakes në historiografinë kombëtariste (Efekte të fabrikimit në kulturë); Teodor Shkodrani zë vend nderi mes tyre, por nuk është i vetmi. Kam përshtypjen se, duke parë analfabetizimin progresiv të publikut që rritet dora-dorës me interesimin për këto çështje, dhe rolin kriminal të mediave, prirja do të mbetet që fakes të vijnë duke zëvendësuar ato pak të vërteta që njohim nga historia – sepse të vërtetat, faktet, gjithnjë u rezistojnë interpretimeve subjektive, ndërsa fakes sajohen të tilla, që t’u përshtaten këtyre interpretimeve. Gati-gati të vjen të mendosh se kultura jonë kombëtariste kish nevojë jetike edhe për një dukuri si kjo e dorëshkrimit imagjinar të Teodor Shkodranit, ose për një pikë referimi të paarritshme; dhe dr. Ahmetit i ra barra që ta ofrojë, të paktën si mundësi legjende.
Dhe albanologjia zyrtare do ta ketë gjithnjë e më të pamundur që t’i ndalojë a t’i demaskojë këto fabrikime, sa kohë që publiku u beson këtyre (dhe autorëve të tyre) më shumë se ç’i beson akademisë vetë.
Të marrim edhe shembullin e Petro Zhejit, të cilit i rritet reputacioni si studiues i madh, madje “gjeni”, dora-dorës që shtohen e shumohen, në media, zërat e albanologëve alternativë. Zheji pat shkruar që herët një monografi, me titullin intrigues “Shqipja dhe sanskritishtja”, të cilën nuk ia botuan; mosbotim që sot automatikisht u vlen – të paktën disave – si provë se ai thoshte “të vërtetën” për gjuhën shqipe. Monografia u botua pas vitit 1990, por u prit me indiferencë, në mos me përçmim nga profesionistët e fushës: historianët e gjuhës, etimologët dhe leksikologët; dhe u konstatua me lehtësi se metoda etimologjizuese që përdorte autori nuk kish të bënte me gjuhësinë historike-krahasuese, dhe analizat e tij nuk merrnin fare parasysh arritjet jo të vogla si të sanskritologjisë, ashtu edhe të albanologjisë, në studimin e historisë së të dy gjuhëve. Por albanologët alternativë, ose turbo-albanologët, madje edhe ata që nuk arrijnë dot t’i lexojnë dhe t’i kuptojnë tekstet e Zhejit, duan ta ngrenë këtë në piedestalin e një anti-Çabeji, rreth të cilit të organizojnë pastaj revoltën finale, kundër Bastijës së Akademisë; paçka se nuk ka dalë as edhe një ekspert i vetëm i fushës, në botën shqiptare a gjetiu, që ta mbështetë atë vepër ose motivin pse u shkrua. Sado absurde të tingëllojë kjo, pjesa më e madhe e studimit të Zhejit konsiston në përpjekje për të shpjeguar fjalë të sanskritishtes nëpërmjet shqipes – mbase duhet pritur, pra, që të prononcohet ndonjë sanskritolog.
Të marrim, më në fund, edhe shembullin e artikullit të revistës “Science”, revistë së cilës pothuajse unanimisht i njihet autoriteti, i cili u prit me entuziazëm qesharak nga të gjithë alternativët, që e përshëndetën si provë se tezat e tyre për lashtësinë e madhe të shqipes më në fund ishin shpaguar. Artikulli, siç e kanë vënë re ata që e kanë lexuar, përdor një metodë statistikore të sofistikuar (modelet e inferencës filogjenetike Bayesian-e), për të matur kohën se kur janë ndarët gjuhët e ndryshme nga trungu i familjes indoeuropiane. Alternativët thanë, me këtë rast, se artikulli hidhte poshtë rezultatet e albanologjisë tradicionale, duke hapur një epokë të re, në studimet për parahistorinë e shqipes; pa e kuptuar se metoda e analizës, e përdorur në artikull, mbështetej tërësisht në datasetet, që nuk janë veçse bashkësi fjalësh të identifikuara në bazë të metodës historike-krahasuese. Me fjalë të tjera, data e shkëputjes së shqipes nga trungu i familjes IE varet nga etimologjitë e fjalëve të datasetit të shqipes, të cilat janë arritur të gjitha me metodën tradicionale. Normalisht, albanologët duhej të kishin ndërhyrë, për ta normalizuar entuziazmin – siç edhe bënë, të paktën në faqet e revistës “Peizazhe të fjalës”; por gjetiu artikulli i “Science” përfundoi i ngjitur në flamurin e revoltës anti-akademike.
Kjo ishte një bisedë për krizën e autoritetit në albanologji, por tani që i erdhi fundi, më duhet t’ju them se unë nuk besoj se ka ndonjë mënyrë të shpejtë, si albanologjia – të paktën në Shqipëri – mund të dalë nga kriza, sa kohë që publiku duket se po vjen duke e humbur besimin tek institucionet që albanologjinë e praktikojnë, e mirëmbajnë dhe e çojnë përpara. Shto pastaj edhe që kriza e albanologjisë është vetëm një aspekt i vështirësive të mëdha që po përjeton autoriteti në përgjithësi – nga ai politik, tek ai i institucioneve shtetërore, i shkollës dhe i profesioneve, përfshi këtu edhe mjekësinë publike. Çfarë mund të shpresojmë, në këtë kontekst, është që t’i vihemi punës, për të promovuar shkencën dhe më në përgjithësi dijen në shkollë; dhe, njëherazi, të kultivojmë te brezi i ri të menduarit kritik. Nëse kriza e albanologjisë është, në thelb, krizë e besimit të publikut te klasa e studiuesve të kësaj fushe, atëherë le të punojmë për ta rikthyer këtë besim, mes të tjerash edhe duke i folur publikut drejtpërdrejt dhe duke shfrytëzuar të gjitha hapësirat që ofrojnë mediat, nga ato më tradicionale, si televizioni, te mediat sociale. Në një kohë kur shkenca praktikisht është zhdukur nga vëmendja e publikut dhe nuk konkurron dot më me konspiracistët dhe horoskopet, albanologjia – e vetme – nuk ka shans që ta restaurojë autoritetin që ka pasur dikur. Sot kemi një sistem të komunikimit masiv që ka hequr dorë nga edukimi i publikut, dhe kufton vetëm për të fituar vëmendjen e tij. Përkundrazi, përpjekjet që nuk mungojnë, për ta shndërruar dijen albanologjike në një lloj krahu “shkencor” të ideologjisë kombëtare nuk do të kenë efekt, veçse ta rëndojnë edhe më krizën; sepse brenda ideologjisë kombëtare, albanologjia serioze, shkencore dhe e përgjegjshme, nuk konkurron dot me përrallëtarët, konfabulatorët dhe demagogët, që sa vijnë e shtohen. Thelbi i problemit këtu është nëse do të vazhdojmë t’i besojmë shkencës dhe virtytit të saj vetë-korrigjues, edhe kur besimi automatik në figurat individuale të shkencëtarit, teknologjistit dhe të ekspertit është lëkundur në mënyrë të pakthyeshme.
© 2024 Ardian Vehbiu
