nga Arben Dedja

*

Epidemia e fruthit ra kur isha në të dytën fillore. U sëmura ndër të parët: ngujim në shtëpi nja dhjetë ditë të mira. Fëmijë, kur je i sëmurë, je i lumtur. Mund të lexosh tërë ditën ç’të të dojë qejfi. Bibliotekën e ke në dispozicion bashkë me kohën t’i gjesh e t’i marrësh nën jorgan edhe do libra “të ndaluar”. Fjalën “të ndaluar” e përdor me rezervë, se kurrë të mitë nuk më kanë ndaluar ndonjë libër (dhe kishte biblioteka jonë ca sish: ishte, për shembull, në bibliotekën tonë – tani në timen – e mirëfshehur, ajo “Lahuta e Malcìs” që mund të sillte plot andralla, sidomos për një familje “të partishme” siç konsiderohej e jona), por le ta themi: ja, libra që të mitë do të kishin preferuar që hëpërhë të mos i lexoja.

Vija ngrënëkeq, por shëndetfortë. Me mendtë e sotme, më vjen keq që në fëmijëri nuk u sëmura edhe ca më shpesh, se do të kisha pasur rast të lexoja edhe më shumë. Ja, epidemia e fruthit, për shembull u shndërrua në një oaz të lumtur. E bukura qe që, pikërisht ditën kur isha shëruar plotësisht dhe po nisesha për në shkollë (merret vesh, pas aq leximesh, pa shumë entuziazëm) erdhi lajmi për prapakthehu: Ministria kishte vendosur t’i mbyllë një javë shkollat për shkak të epidemisë. Kështu, nga ky vendim i vonuar i Ministrisë, përfitova edhe një javë tjetër leximesh. Kur më në fund shkolla u rihap përfundimisht dhe klasa u popullua prapë me të gjithë ne (ishim rreth dyzet fëmijë në një klasë) erdhi një surprizë tjetër: klasat e dyta të shkollës sonë, bashkë me pak të tjera të disa shkollave të kryeqytetit, ishin përzgjedhur të fillonin menjëherë mësimin e një gjuhe të huaj, në mënyrë “eksperimentale”, pra. Përndryshe gjuha e huaj fillohej në klasë të pestë dhe me program të reduktuar. Klasës sime i qëlloi si gjuhë e huaj anglishtja. Dy klasat e tjera të dyta do të studionin njëra frëngjisht dhe tjetra rusisht. Babai ishte në qiellin e shtatë. Ditët në vazhdim u konsumua një tradhëti e vogël ndaj rusishtes: disa prej familjeve arritën t’u ndërrojnë klasë fëmijëve të tyre duke i sjellë në klasën tonë ose në atë ku mësohej frëngjisht (numri i nxënësve në klasën tonë iu afrua rrezikshëm pesëdhjetës). Vetëm një fëmijë[1], në kundërtendencë, u zhvendos – i shoqëruar me përbuzjen më të madhe – nga klasa jonë drejt asaj ku mësohej rusisht: prindërit kishin vendosur që gjuha e “popullit të madh rus” vlente më shumë të mësohej se të tjerat.

*

Më kërkuan që gjyshi të vinte të fliste para klasave të gjashta për Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare. Pranoi.

Ditën e takimit mësuesja kujdestare më nxorri nga mësimi të shkoja t’i dilja përpara. Rrugët e mundshme që gjyshi, nga shtëpia e tij mbi Kafe Tirana të vinte te shkolla Jeronim De Rada, ishin tri. Kërkova përforcim. Shokë të klasës ma bënin me shenjë t’i zgjidhja (kështu shpëtonin nga një orë mësim dhe dilnin në ajër të pastër). Zgjodha dy syresh. Ndamë rrugët. Për vete mora atë ku kish gjasa më të mëdha të kalonte gjyshi. Ashtu ndodhi.

Dy katet e para të shkollës kishin klasa dhe laboratore model, kurse në kat të tretë klasat qenë të papajisura, me dyer që s’mbylleshin, nganjëherë me xhama të thyer. Arsyeja ish se në mbrëmje ai kat shërbente për shkollimin e të rriturve. Besoj që gjyshi kish bërë një plan për çfarë do të fliste. Por plani i gjyshit u prish kur, tek ecte në korridor, te kryet e shkallëve që çonin në kat të tretë, lexoi pllakën: “Shkolla tetëvjeçare pa shkëputje nga puna “Nako Spiru””. U mahnit. Partia nuk e paskësh harruar Nakon.

Gjithë nxënësit e të gjashtave ishin mbledhur në laboratorin e fizikës. S’kish vend ku të hidhje mollën.

“Si ish-ushtarak që jam dua të di sa kohë kam në dispozicion” e filloi bisedën gjyshi, duke hequr orën e dorës dhe duke e mbështetur mbi katedër. Drejtoresha ia tha. Fillimi nuk dukej premtues.

“Po ju paskeni edhe emrin e shokut Nako në shkollën tuaj” tha gjyshi. “E kam pasur Nakon në shkollë, në kolegjin italian Fratelli di San Giovanni Battista de La Salle, në Korfuz. Ishte gjeni”.

Filloi të na rrëfente për gjenialitetin e Nakos (“që në shtator i kish lexuar librat shkollorë të vitit dhe kish kuptuar e mbante mend gjithçka, kështu që në mësim ish krejt i çinteresuar”), bukuritë e Korfuzit, si funksiononte kolegji (fetar), e deri vetëvrasjen e Nakos (“vdiq në krahët e mi”) me – bashkangjitur – shpjegimin pse nuk duhet vrarë vetja, nxënësit e tjerë shqiptarë të kolegjit – nga familje të pasura, natyrisht – si Heroi i Popullit Perlat Rexhepi (prandaj daja im i madh quhet Perlat!) dhe kjo qe e vetmja herë kur, rastësisht, u cek Lufta Antifashiste. Pastaj filloi të flasë për studimet universitare për mjekësi në Padovë, për rëndësinë e sportit…

Tek rrëfente, një nxënësi jevg, diku nga rreshtat e fundit, i ra të fikët. Gjyshi ndërpreu gjithçka dhe u çua me vrull. E mori djalin në krahë, e shtriu në katedër; ia mbante këmbët lart, i fliste, i maste pulsin. Ne e rrethuam. Nga nervozizmi dikush qeshi. Gjyshi iu kthye:

“Lumëmadhi!” i tha atij që qeshi. “Mund të mos ketë bukë të hajë”.

Djali u përmend. I përkëdhelte flokët. Nxorri lekë nga xhepi, dërgoi një mësuese t’i blente djalit një pastë. Pastaj u step.

“Pa ngrije pak kokën” i tha.

Filloi t’i kontrollojë fytin:

“Përcillu!”

“Strumë” thirri. “Bëhet nga mungesa e jodit. Duhet të të vizitojë një specialist”.

Kur takimi mbaroi dhe po dilnim nga laboratori, një shok iu afrua atij djalit që i kish rënë të fikët dhe e pyeti:

“Ç’të pa ai xhaxhi te fyti? Zhulin?”[2]

Të nesërmen më thirri gjyshi:

“E di ku e ka shtëpinë ai djali?”

“Jo” i thashë, “se nuk e kam në klasë. Në Brakë, besoj”.

“Hm!” ia bëri. “S’ka gjë, se do ta gjej”.

Vuri republikën dhe doli. M’u kujtua shprehja e gjyshes: “Po e vuri kapellon ky, ia kërreu fundin punës”.

*

Një libër bën udhë për te ty, apo je ti që shkon te një libër? Ndodh në një moment të papërsëritshëm të jetës, siç është jeta: e papërsëritshme. Vetëm atëbotë ti mund të lexoje pikërisht atë libër.

Në pushimet verore midis vitit të parë dhe të dytë gjimnaz takoheshim shpesh me shokët dhe, një ditë, te shtëpia e njërit nga më të mirët shokë që kam pasur, pashë një pirg librash të vjetër lidhur me spango që, më tha shoku, do t’i shiste për letër. Në krye ishte “Saggi critici” nga Francesco De Sanctis, botim i vitit MCMXXXIII. E njihja shumë mirë Francesco De Sanctis-in për atë “Storia della letteratura italiana” që mësuesi im i italishtes e kishte në shtëpi dhe ma kish dhënë disa herë ta lëçis, ndonëse mua më ish dukur tejet i papërtypshëm. Ia kërkova shokut tim librin dhe, sigurisht, ma fali.

Më vonë, në dhomën time, pashë që i kish faqet të paprera. Pra, atë kopje isha i pari që po e lexoja. Sapo kisha përfunduar studimin e gramatikës së italishtes (katër muaj m’u desh vetëm për të mësuar përmendsh foljet e parregullta) dhe po guxoja të lexoj libra gjithnjë e më të vështirë.

M’u deshën dy vite, por ia arrita. Shumë gjëra nuk i kuptova. Po diç më mbeti ndër mend, edhe për fare. Ditën që e përfundova librin, e pranova me të drejta të plota në bibliotekën time personale. Kur i shënova me stilograf datën, 31 korrik 1981, pata bindjen e palëkundshme se isha i vetmi në Gjithësi që atë çast po prekte me duar një libër të titulluar “Saggi critici”, shkruar nga Francesco De Sanctis.

E kam ende. Me vete këtu në Itali. Askush s’ma ka kërkuar ta lexojë. Hiq ndonjë studiues a kritik letërsie, do të jem, dyshoj, i fundit që e ka lexuar.

*

Im atë e filloi duhanin në moshën dyzet vjeç, në Kinë. Unë në moshën njëzet e një vjeç, në vit të tretë universitet.

Im atë kish një kushëri të parë që punonte në Ministri të Brendshme. Puna e tij ishte t’i siguronte malavita-s italiane bazën logjistike për të futur cigare kontrabandë në Itali. Kur kryeministri Mehmet Shehu mbajti ca kohë ad interim Ministrinë e Brendshme dhe e njoftuan për këtë veprimtari ilegale e mbylli me ndot. Por kur i treguan pastaj shifrën, në valutë, që fitonte shteti shqiptar; e ktheu urdhrin. E pra, çelësat e depove i kishte ky kushëri i tim ati.

Kështu që im atë nuk bleu kurrë cigare. As unë: i vidhja në shtëpi. Nga vajzat që kisha në grup të vogël në fakultet vetëm njëra pinte duhan. Mbylleshim te ndonjë klasë bosh, mbi dekanat. Marlboro? Winston? Dunhill? Jo, Pall Mall.

*

Im ungj seç sajoi një shërbim dhe erdhi të më takojë në fshat në palcë të dimrit. Apartamenti ishte i ftohtë, megjithëse sobën e mbanim ndezur njëzet e katër orë; po dritaret qenë të paputhitura dhe pallati dykatësh (banoja, bashkë me mësuesit, në kat të parë) pa suva. Drutë e zjarrit ishin problem: fshatarët gjatë verës furnizoheshin në mal; po ne? Nga ana tjetër, nga tmerri i ndonjë incidenti me monoksid karboni, kisha vënë veton për përdorimin e qymyrit.

Dikush nga fshati na kish dhuruar një trung gjigant, hedhur te hyrja e pallatit. Më tepër se dhuratë dukej si një shaka sardonike, se qe dru arre, më i fortë s’bëhet, e pastaj tërë neje: i pamundur për t’u çarë. Dhe, në fakt, e kish mbuluar dëbora.

“Po ky shkëmb këtu te këmbët ç’është?” tha im ungj, se gjithkush duhet t’i vinte rrotull që të hynte.

Kur i thashë që nuk ish gur, por një copë dru tejet i çmuar, që po vrisnim mendjen si ta çanim, u pre.

“Byrazer, duhet të bëjmë çmos ta heqim çunin që andej!” i tha të nesërmen tim eti në apartamentin tonë në Tiranë.

“Kam gjetur një nxënës të shkollës së natës që është mjeshtër në çarje e drush” më tha Veziri, mësuesi i kimisë, nja një javë pasi vëllezërit Dedja senior e kishin intensifikuar çallëstisjen për të më tërhequr në kryeqytet. “Po e çau do ta marrë kiminë pa kapur libër me dorë”.

Ashtu u bë. Dhe unë e ndoqa me shumë kërshëri sesi e çau ai nxënës trungun e përbindshëm. Harxhova një orë nga jeta ime, por… e vlejti.

Nuk kish sopatë. Kish në dorë një çekan. Nxorri xhepash një rreckë dhe tri pyka madhësish të ndryshme. E fshinte trungun mirë e mirë dhe fillonte këqyrte me kujdes për çdo krisë, çdo plasë. Aty fuste pykat, duke filluar nga më e vogla. I godiste me çekan me kujdes, sikur i vinte keq për atë që po bënte. Ndalonte. Mendohej pak. Rifillonte.

Zura të mardh; hyra brenda.

*

Maqellarë. Zgjedhjet kishin mbaruar dhe Partia në pushtet prej dyzet e pesë vitesh kish fituar përsëri. Pas numërimit të votave u ktheva në dhomën time në kat të parë. Me përjashtim të një mësuesi nga Gjirokastra, gjithë jabanxhinjtë e tjerë kishin ikur të votonin nëpër shtëpira. Një oficer i repartit ushtarak të Pesjakës kish ardhur te ne për atë natë. Nga ora dy një grup djemsh u avit te dritarja.

“Parti e Punës! Parti e Punës! O doktor, dil içik’!”

Petraqi, oficeri, vuri gishtin në buzë.

“Fituam! Dil, o thi!”

U çova dhe desha të hap dritaren kur gjëmoi breshëria e parë. Petraqi më shtyu dhe u rrëzova.

“E di ç’domethënë rikoshet, apo jo?” pëshpëriti.

E dija shumë mirë ç’donte të thosh rikoshet. Im atë më kish rrëfyer për një ushtar që, nga gëzimi që po lirohej, kish zbrazur një breshëri kallashnikovi, por brenda një bunkeri të mos e dëgjonte komanda dhe kish vdekur pastaj nga plumbat e tij. Njëri i kish hyrë në gjoks, por nga prapa shpine. Ndaj kish përfunduar në tryezën operatore, me tim atë. Vazhduam të heshtnim. Kërciti breshëria e dytë.

“Jam oficer Petraqi. Po na qëlluat brenda do t’ju përgjigjemi me zjarr” thirri Petraqi dhe i hoqi sigurecën revoles. “Shkërdhatat!” tha me gjysmë zëri. Grupi i djemve (familjarë të Xhelil Gjonit) vendosi të mos qëllojë brenda. Molloisën e shanë edhe pak, pastaj u larguan.

Mbas disa orësh, në gjashtë të mëngjesit, mblodha plaçkat në një çantë, dola nga dhoma dhe eca përgjatë rrugës kombëtare në të hyrë të fshatit nëse vjen nga Peshkopia. Aty ku rruga zgjerohet pak, pranë repartit ushtarak, ia bëra me dorë shoferit kur autobuzi i linjës Peshkopi-Tiranë doli nga errësira. Më mori. E njihja shoferin. I njihja të gjithë shoferët e asaj linje. Bëra me mend inventarin. Nuk kisha harruar asgjë.

Nuk jam kthyer më kurrë në Maqellarë.

*

Fillonte operacioni: incizion i gjatë në linea alba, hapnim barkun e pacientit.

“Prisni të shoh pak” thosh shefi.

Folja “shoh” duhet vënë në thonjëza. Fuste dorën deri në bërryl në barkun e pacientit, e lëvizte ngadalë, rrëmonte edhe zona ku nuk kishim punë fare, prekte me radhë organet, si i verbëri që ecën duke u mbajtur për muresh. Kjo qe “të shikuarit” e shefit. Pastaj fillonte operacionin.

Kur, më në fund, e kryente:

“Shef, ik tani se e mbyllim ne”

Nuk lëvizte.

“Sa të shoh pak si do t’i fusni zorrët në bark. Mos i hidhni si uji në pus. Radhitini mirë”. Përkëdhelte pak zorrët e pacientit. Pastaj ikte. Shefi im, Besim Elezi.

*

“Beni, doli në pension Spirua?” më pyeti shefi im i kirurgjisë.

“Po, shef. Më në fund!”

“E tani? Me ç’merret?”

“Në spital nuk shkon më. Seç ka filluar të shkruajë…”

Buzët i morën atë këndin e njohur që i formohej kur bëhej ironik.

“Mos është gjë një libër për ndërlikimet në kirurgji?”

Ngela.

“Tamam, shef. Po si e gjetët?”

“Zakonisht ky është libri që shkruajnë kirurgët në pension. U kujtohen pacientët e vdekur; ata që u kanë mbetur në dorë. Edhe unë do ta shkruaj”.

*

Doktor Abdylazizi ishte një kirurg egjiptian që bënte doktoratën në Universitetin e Leuvenit, ku kisha shkuar me një bursë Soros (epo, mos më kryqëzoni tani!).

“Falet pesë herë në ditë” më tha një nga kolegët. Dhe, në fakt, kur pata hedhur një herë sytë mbi shkrimtoren e tij plot me revista urologjike (temën e doktoratës e kish mbi kancerin e prostatës), një libër që supozova se duhet të ish Kurani Qerim, ashtu kapaktrashë e i bukurlidhur, ia kisha parë në një cep.

Kur i thashë nga isha dhe që im gjysh (nga nëna) quhej Ibrahim, u afrua menjëherë me mua. (Për belgët mbaja si rezervë, për çdo rast, emrin e gjyshes nga babai: Marie). Rridhte nga një familje intelektualësh të hollë. E motra ishte një nga tri deputetet e vetme femra të parlamentit egjiptian të kohës (jemi në mesin e viteve nëntëdhjetë).

Një të diel më ftoi për të pirë diçka në një bar të qendrës. Koha ishte e butë, se mbaj mend që u ulëm jashtë.

“Ekziston emri im në Shqipëri?” më pyeti.

“Po, por i këputur më dysh” i thashë. “Ose vetëm Abdyl ose vetëm Aziz”.

Nuk po më kuptonte.

“Mbretërit që ka pasur Egjipti kanë qenë të gjithë shqiptarë” tha.

“Ou! Diçka kam dëgjuar” i thashë, “por kujtova se mos ishte gënjeshtër, si ajo puna e Napoleon Bonapartit shqiptar”.

“Si kështu?” më tha. “Ju po më akuzoni se nuk njoh historinë e popullit tim?”

Pa e kuptuar e kisha fyer. Atëbotë erdhi kamarieri për porosinë. Abdylazizi porositi çaj, unë një krikëll. Pagoi ai.

*

Ime shoqe do t’i nënshtrohej një ndërhyrjeje kirurgjike korrektuese të nervit facial në Modena. Shtrimi ditën e ndërhyrjes në orën 7.00 të mëngjesit. Zgjimi (në Padovë) në orën 4.00, për të qenë të sigurt që mbërrinim në kohë. Nisja më 5.00. Nata më shumë pa gjumë, se me gjumë. Çdo gjë vaj dhe, më në fund, në orën 9.30 – 10.00, Silva hyri në sallë. Kisha të paktën dy orë kohë. Thashë po shkoj në makinë të shtrihem e të fle ca. Përkula mbështetësen dhe u shtriva në ndenjësen e shoferit të Pezhosë time. Kisha parkuar në oborrin e spitalit (Policlinico di Modena). Sapo më kish kapluar gjumi kur dëgjoj trokitje të furishme në xham:

“Signore, stai bene?” Një zonjë me fytyrë të shqetësuar.

Pohova me kokë. Buzëqesha. U rehatova më mirë. Pak minuta më vonë (fytyra ime e fjetur duhet të shprehte me siguri ndonjë ngërdheshje të ububushme) trokitjet në xham arritën në nivel parathyerjeje (të xhamit). Hova. Kësaj radhe ishte një burrë:

“Si sente bene, signore?”

Pohova me kokë. Buzëqesha. U ktheva djathtas, i bindur që ky pozicion i shkon më mirë dikujt që do gjumë dhe jo të vetëvritet me monoksid karboni. Përkundrazi, i treti guxoi të hapte edhe portën e makinës.

Shkova në bar të pi kafe. Të-nuk-di-satën.

 

© 2024 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.

---

[1] E mbaj mend shumë mirë, por nuk do t’ia them emrin. Se mos ishte faji i tij.

[2] Kam besuar se tipari më i rëndësishëm i mendjes sime ishte… harresa. I kam harruar me kohë të gjitha padrejtësitë që më janë bërë, sharjet, fyerjet, thikat pas shpine. Në shkrimtarí harresa më ka ndihmuar të sjell ndër mend veç ngjarjet më thelbësore, konfliktet më makroskopike. Të tjerat janë venitur, edhe sepse nuk mbaj kurrë shënime. E, në janë venitur, e kanë merituar. Por çudia ime mbetet e madhe kur vë re, për shembull, që një frazë e këtillë, në dukje e pavlerë, më mbetet e gjallë në mend edhe pas dyzet e ca vitesh. Se nuk është gjetja e një shkrimtari kjo. Zhuli, u shqiptua vërtet.