E zhvilluar në 2014 nga Croteam, The Talos Principle është një videolojë e nyjëtuar si varg gjëzash (puzzles) të njëpasnjëshme, të ndërlidhura mes tyre nga një narrativë filozofike. Lojtarit – i cili mund të zgjedhë të luajë në vetën e parë (FPS) ose në vetën e tretë (TPS) – i duhet të kapërcejë lloj-lloj pengesash, si dyer të mbyllura, bomba, mitralozë dhe mure, për të kaluar me sukses përmes një labirinti. Ka në dispozicion një numër veglash, të cilat i përdor për të neutralizuar pengesat. Loja ofron rreth 136 gjëza të ndryshme, të lokalizuara në mjedise që u ngjajnë rrënojave antike: egjiptiane, greke, latine dhe paleokristiane, ku lojtari mund të lëvizë lirisht. Disa nga gjëzat janë më të lehta, disa më të vështira, disa praktikisht të pazgjidhshme (krijoni një ide këtu). Njëherazi, loja përfshin edhe një hark narrativ te organizuar rreth kuptimit të jetës, të botës dhe të vetëdijes.

E ftoj lexuesin t’i hedhë një sy, nëse tërhiqet pas sfidave logjike. Loja jo vetëm është e bukur si lojë dhe ngjitëse (adiktive), por duket edhe vizualisht e realizuar mirë. Qëkur doli në 2014, e deri më sot, mund ta kem luajtur çdo vit nga pak – por pa e çuar dot asnjëherë deri në fund; sepse gjithnjë ka ardhur momenti kur jam përplasur dëshpërimisht pas një muri të pakapërcyeshëm; momenti kur vështirësia për të gjetur zgjidhjen e radhës e ka tejkaluar kënaqësinë e mundshme të suksesit. E kam menduar atë moment edhe si cakun e intelektit tim – të paktën intelektit vizual dhe hapësinor.

The Talos Principle sot kushton vetëm 5 USD në “Steam”; dhe është një nga lojërat që më ka mahnitur, aq sa vazhdoj ta luaj. U kthehem gjëzave, të cilave tashmë zgjidhjen ua kam harruar, dhe vihem t’i zgjidh sërish; i bindur se ndërkohë kam mësuar diçka përtej zgjidhjes individuale, një teknikë më abstrakte, më intuitive, gati algjebrike, që më bën t’i kapërcej pengesat më shpejt. Por kënaqësinë gjithnjë e provoj, duke e përjetuar si një “boost” (fuqizim) të vetëvlerësimit. Ngaqë zgjidhja gjithnjë parakupton zotësinë në përdorimin e duhur të veglave – zhbllokuesve të dyerve, laserëve, çelësave, kubave, ventilatorëve e kështu me radhë – përvetësimi i të luajturit i ngjan pak edhe të mësuarit të një “gjuhe”, që ka leksikun dhe gramatikën e saj.

Besoj se ka, mes të apasionuarve pas lojës, tipa që jo vetëm i zgjidhin gjëzat, por edhe i mbajnë mend zgjidhjet; për ta kthimi në “vendin e krimit” nuk ka më interes; ose ka po aq interes sa edhe zgjidhja e një ekuacioni të shkallës së dytë, nga dikush që e di formulën për gjetjen e rrënjëve. Çfarë më kthen mua te loja është pikërisht harresa; fakti që edhe vetëm pas një viti unë nuk e mbaj mend si e kam zgjidhur një gjëzë dhe më duhet t’ia gjej anën sërish. Harresa është jo vetëm kufizim po aq i efektshëm sa edhe muri ku e ndal lojën unë përfundimisht; por edhe një faktor që e bën lojën argëtuese, përtej orvatjes së parë. I vetmi dallim, mes herës së parë dhe herës së tanishme, është se unë jam pak a shumë i vetëdijshëm, se mund ta gjej zgjidhjen, sa kohë që e kam gjetur njëherë (herën e parë isha vetëm i sigurt se zgjidhja të paktën ekzistonte).

Dhe kjo më çon tek ideja që ka të paktën dy mënyra si mund të përgatitemi, për gjëzat logjike dhe të tjera sfida të ngjashme që na nxjerr përpara një lojë ose jeta: e para është që t’i gjejmë zgjidhjet dhe t’i mbajmë mend, në formën e tyre konkrete, që herën e dytë dhe herët e tjera t’i zbatojmë mekanikisht, për të ecur përpara; e dyta është që, duke gjetur zgjidhjet hap pas hapi, të përvetësojmë teknikën, çelësin, algoritmin ose “gjuhën” e zgjidhjes, e cila do të na lejojë pastaj të zgjidhim çdo gjëzë që na del përpara, pa qenë nevoja të mbajmë mend saktësisht se çfarë kemi bërë herën e mëparshme.

Këtë mund ta krahasoj me mënyrën si u qasemi problemeve algjebrike, të tilla si ekuacionet e thjeshta të shkallës së dytë: mësojmë disa formula për të gjetur rrënjët nëpërmjet manipulimit aritmetik të koeficientëve, dhe pastaj i zbatojmë ato ndaj çdo ekuacioni, që kënaq kushtin fillestar. Formulat mund t’i gjejmë tek e fundit edhe vetë – duke e shndërruar polinomin me operacione standard, në një formë të tillë që të na lejojë t’i gjejmë rrënjët jo-mekanikisht; mbaj mend që në tekstin e algjebrës, për ekuacionet e shkallës së dytë, procedura shpjegohej hap pas hapi që në krye. Më pas kam lexuar për intrigën e mrekullueshme të formulës së zgjidhjes së përgjithshme, të ekuacioneve të shkallës së tretë dhe të katërt, nga algjebraistë italianë të shekullit XVI: Tartaglia, Cardano, Del Ferro.

Formulën e ekuacionit të shkallës së dytë ende e mbaj mend; nëse do të më duhet ndonjëherë ta përdor, do t’i kujtoj vetes se kjo shprehje simbolike nuk është veçse koncentrat i një teknike të distiluar dhe të rafinuar nga matematikanët (just add water); dhe se ka pasur një kohë të hershme kur kjo formulë ende nuk njihej. Kur ti ia gjen rrënjët një ekuacioni të tillë, nuk është se kjo të jep ndonjë kënaqësi: thjesht ke zbatuar mekanikisht formulën, të cilën e mban mend përmendësh ose mund ta nxjerrësh nga ndonjë libër reference. Një nga synimet praktike, të lëndës së algjebrës në shkollë, është të stërvitë mendjet për të gjetur zgjidhje nëpërmjet zbatimit pak a shumë mekanik të formulave të ndryshme.

Në të njëjtën mënyrë, në lëndën e analizës, na mësonin si të gjenim derivatet e funksioneve të ndryshme; mbaj mend që zgjidhja e derivatit të funksionit logaritmik ishte tejet elegante; por, çfarë na kërkohej në fund të fundit, ishte të mbanim mend formulën, jo mënyrën si e kishim arritur. Natyrisht, nuk mund t’u kërkosh nxënësve të gjejnë njëherazi edhe zgjidhje praktike të problemeve (p.sh. inxhinierike), edhe formulat e këtyre zgjidhjeve. Formulat duhen marrë të gatshme. Dhe kjo, dora-dorës, krijon te nxënësi bindjen se dija nuk është veçse praktika e zbatimit të formulave abstrakte, tashmë të gatshme.

Natyrisht, kur ti futesh të luash dhe të zgjidhësh një gjëzë në “The Talos Principle” (ose në lojëra të ngjashme si “Portal” dhe “Portal 2”), ti e di me siguri se kjo zgjidhje ekziston dhe mund të arrihet me mundësitë dhe teknikat që të vë loja në dispozicion; ndërsa në jetë ti nuk ke siguri që zgjidhja mund të arrihet, dhe as që ajo mund të arrihet me ato teknika që ti ende kujton se mund të përdorësh. Në një farë mënyre, vetë siguria se zgjidhja ekziston është gjysma e rrugës. Kur të del përpara një problem shahu, i llojit “mat me tre lëvizje”, ti mund të nisesh, të paktën, nga premisa e palëkundur se mati me tre lëvizje është i realizueshëm, me ato gurë që janë në fushë dhe sipas radhës së lëvizjes (luan i bardhi, etj.) dhe me kusht që ti të njohësh rregullat e lojës dhe parimet e përgjithshme të problemave të shahut. Nëse të tërheqin problemat në përgjithësi, veçanërisht ato logjike, mësohesh edhe si të gjesh, në formulimin gjuhësor të problemit, atë “kleçkë” që mund të hapi edhe dyert drejt zgjidhjes. Në vija të trasha, një gjëzë është një botë e mbyllur, e kufizuar, e thjeshtë dhe e përcaktuar nga një bashkësi e vogël rregullash, të cilave u duhet shtuar edhe premisa se zgjidhja ekziston. Përndryshe, nëse ndodhesh përpara një gjëze, por pa sigurinë se zgjidhja ekziston, kjo situatë herët a vonë shndërrohet në burim ankthi.

Qarkullojnë, në YouTube, video ku persona të ndryshëm shpjegojnë, me durim dhe hap pas hapi, zgjidhjet e problemeve të ndryshme algjebrike, që u jepen studentëve në teste të vështira ose prestigjioze. Më pëlqen që t’i ndjek ndonjëherë këto video, për të verifikuar nëse zgjidhja që kisha unë në mendje (hipoteza e zgjidhjes) ishte edhe ajo “e duhura”. Shpesh algjebra atje është më e avancuar se ajo që kam studiuar unë në shkollë të mesme; por gjithnjë e kapshme. Kur i ndjek këto video, e bëj edhe për të kuptuar nëse kënaqësia e gjetjes së zgjidhjes mund të krahasohet, në ndonjë farë mënyre, me kënaqësinë që të jep vetë procedura e transformimeve. Për shembull, kalimi nga (a + b)^2 në a^2 + 2ab + b^2 ose e kundërta. Për mua, kënaqësitë janë të ndryshme – njëra ka të bëjë me suksesin, tjetra me estetikën. Një solid si dodekahedroni më jep gjithnjë kënaqësi kur e shoh, edhe pse përjetimi i tij nuk parakupton asnjë lloj suksesi. Sfera është e përsosur si objekt, dhe mbetet për mua e tillë, e përsosur, ndonëse unë nuk e mbaj mend formulën e volumit të saj, as jam në gjendje që ta gjej në mënyrë të pavarur dhe as e përfytyroj ndonjëherë si realizim a modelim në 3D të një formule të caktuar (të gjeometrisë analitike).

Megjithatë, matematika që kam studiuar dhe matematika tjetër, që në një mënyrë ose një tjetër kam njohur nga leximet, më ndërhyn në perceptimin e objekteve të tilla. Mbaj mend që një nga ekuacionet në një nga videot didaktike përfshinte një shprehje algjebrike që mua m’u duk si formula e prerjes së artë (“the golden ratio”); por personi që demonstroi procedurën e zgjidhjes nuk e përmendi këtë fakt. Duke lexuar pastaj komentet, pashë që, po të ish marrë parasysh prerja e artë, ekuacioni do të mund të zgjidhej shumë më shpejt. Komentues të tjerë kishin përmendur sekuencën e Fibonacci-t, e cila është e lidhur ngushtë me prerjen e artë; edhe kjo sekuencë do të kish lejuar zgjidhje tejet elegante. Prerja e artë dhe sekuenca e Fibonacci-t janë, megjithatë, vegla të cilat janë “shpikur” në rrjedhë të shekujve; ai që di t’i përdorë, ka avantazh ndaj atij që nuk i njeh, edhe pse kjo nuk ka të bëjë me inteligjencën abstrakte dhe talentin matematik, sa kohë që zgjidhja mund të arrihet edhe me mjete dhe transformime konvencionale.

Dhe kjo më sjell te pika e fundit e këtyre përsiatjeve: prej një eksperti sot, në çdo fushë, pritet vërtet që të gjejë zgjidhjet, por pritet edhe më shumë që T’I DIJË zgjidhjet (nesër edhe këto do t’ia japë Inteligjenca Artificiale). Inxhinieri që ndërton një urë, nuk ka nevojë ta shpikë vetë matematikën përkatëse dhe formulat e sigurisë; i gjen në manuale. Edhe në institutet kërkimore dhe katedrat universitare preferohen njerëz që zgjidhjet i njohin, ndaj atyre që zgjidhjet duan t’i gjejnë vetë, dhe aq më shumë, ndaj atyre që zgjidhjet ekzistuese duan t’i marrin në pyetje, t’i kundërshtojnë, dhe t’i zëvendësojnë me të tjera. Paralelisht, kush kërkon që ta “zgjidhë” sfidën e lojës “The Talos Principle” mund të ndjekë videot e shumta të walkthroughs për çdo gjëzë, të vëna në dispozicion falas nga vullnetarë të zellshëm; të cilat tregojnë, hap pas hapi, si duhet proceduar, për ta gjetur zgjidhjen. Ka njerëz si unë, që i përdorin këto video, kur ngecin ndonjëherë keq dhe e humbin durimin; të tjerë kushedi mund ta bëjnë edhe thjesht për kënaqësi, siç mund të shohësh një film ku aventura është e zhanrit logjik. Më vjen t’i krahasoj videot e llojit walkthrough me videot me zgjidhje problemesh algjebrike – parimi është i njëjtë. Vetë procedura e zgjidhjes, kur mund të demonstrohet me rrugë pamore, mund të ndiqet si të ishte spektakël; ta zëmë, si spektakël i inteligjencës në veprim.

E veçanta e sfidave logjike, përfshi edhe ato të matematikës, është se nuk të japin liri; madje kufizimet e lirisë janë kusht për ta bërë sfidën tërheqëse. Kushdo mund ta ndajë përgjysmë një segment, duke e matur me metër dhe pastaj duke e pjesëtuar matjen me dy; por më e vështirë është që ta bësh këtë ndarje vetëm me vizore dhe kompas, siç veprohet në problemet e ndërtimit në gjeometri. Në puzzle-t e “The Talos Principle” ndonjëherë intuita të thotë se mund t’ia dalësh mbanë thjesht duke kapërcyer një mur të ulët; por mekanika e universit artificial të lojës këtë nuk ta lejon. Më keq akoma, në problemet matematike që demonstrohen ndonjëherë në YouTube, kam parë komentues që ofrojnë zgjidhjet duke ia ushqyer shprehjet algjebrike një kalkulatori; ose duke preferuar “brute force” ndaj elegancës. Të tjerë hartojnë programe ad hoc, për të gjetur zgjidhjet numerike, por pa e përfillur idenë abstrakte pas çdo rezultati konkret. Me kufizimet e tyre, problemet logjike dhe matematike imitojnë kufizimet e natyrshme të perceptimit që ia bëjmë botës; për shembull, edhe pse një mur të ulët në jetë mund ta kapërcejmë, përmes një muri të lartë nuk kalojmë dot, pa hapur atje një tunel (ose me metodën e përshkruar në filmin “The Men Who Stare at Goats”); dhe as mund të hyjmë lehtë në një shtëpi që nuk ka as dyer as dritare (por mund ta bënim këtë, po të mund të shfrytëzonim përmasën e katërt).

Gjithsesi një temë që mbase ia vlen t’i kthehem, thjesht si i apasionuar pas lojërave.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.