Në manualet e stilit gjithnjë të këshillojnë që t’i shmangësh “metaforat e përziera”, që nuk janë veçse kombinimi i dy a më shumë metaforave të papajtueshme. Kjo vlen për çdo lloj të shkruari publik; dhe aq më tepër për poezinë.

Po e ilustroj konceptin me një shembull që e kam sajuar vetë:

Degët e krahëve të tu më rëndonin mbi supe,
Dallgët e kurmit tënd më përplaseshin në plazhin e gjoksit,
Parfumi i buzëve të tua ma shuante etjen e gojës.

Një pjesë e mirë e krijimeve që të dalin sot përpara, dhe jo vetëm në Facebook, i ngjajnë kësaj karikature të shprehjes poetike.

Për amatorin, metafora është alfa dhe omega e poezisë; çfarë shpjegon maninë për ta komplikuar çdo lloj ligjërimi me figuracion metaforik ose krahasues.

Ka nga ata që kujtojnë se diferenca mes këtyre dy thënieve:

Ajo lëshoi flokët mbi jastëk

dhe

Ajo e lëshoi ujëvarën e flokëve mbi jastëk

Është diferencë mes ligjërimit të rëndomtë dhe atij poetik.

Gjithsesi, ai që guxon të sjellë një metaforë në vazhdë metaforash të tjera, duhet ta ruajë koherencën e vizionit a të imagjinatës – gjë që vargjet më lart nuk e bëjnë.

Kur them “degët e krahëve të tu më rëndonin mbi supe”, evokoj imazhin e dikujt – për shembull së dashurës – e cila i ngjan një peme që përkulet mbi mua dhe m’i vendos degët mbi supe.

Good.

Por vargu i dytë, “Dallgët e kurmit tënd më përplaseshin në plazhin e gjoksit,” i largohet imazhit të pemës dhe fillon të flasë për “dallgët e kurmit” dhe, fill pas kësaj, për “plazhin e gjoksit”; këtu “dallgët” dhe “plazhi” krijojnë një farë koherence, minimale mes tyre; por dy metaforat e reja, dallgët e kurmit dhe plazhi i gjoksit nuk janë të qarta (çfarë mund të jetë “plazhi i gjoksit” vallë?). Në çdo rast, ky imazh me dallgë dhe plazh shkëputet nga ai i degëve dhe i pemës, në vargun e mëparshëm.

Në vargun e tretë, “Parfumi i buzëve të tua ma shuante etjen e gojës”, bota e imagjinuar ndryshon sërish; tani përmendet “parfumi”, dhe “etja e gojës”; dy gjëra pa lidhje mes tyre dhe pa lidhje edhe me çfarë u ka paraprirë. Veç kësaj, goja edhe mund të ketë etje, por etjen e shuan uji, jo parfumi. Parfumi, e shumta, mund të dehë ose të magjepsë. E kështu me radhë: u kërkojmë fjalëve më shumë se ç’munden ato të na japin.

Tre vargjet sjellin në vizion dy imazhe paralele: i pari, relativisht koherent, i një çifti që përqafohen dhe po bëhen gati të puthen; i dyti, kaotik, i një realiteti ku bashkëjeton një pemë, një plazh me dallgë, një gojë që lëshon parfum dhe një gojë që ka etje.

Secila nga këto metafora mund të qëndrojë më vete; por kombinimi i tyre, në tre vargje, jo. Lexuesi hutohet, ngaqë nuk e ndjek dot më logjikën e imazhit poetik, dhe fillon ta ndiejë se ka përpara jo një poemë, por surrogaton e një poeme.

Për ta ilustruar konceptin e koherencës (dhe më tej, të kohezionit poetik), po sjell një miniaturë poetike nga Ismail Kadareja, të vitit 1962:

NË BAR ME FINLANDEZEN

Dua të them me ty mijëra fjalë
Gramatikat, fjalorët t’i shpërthej
Dhe jo një copë akulli
Të shkrij në koktej
Por një ajsberg.[1]

Kaq. Një vinjetë, një snapshot, një bar ku “heroi lirik” (ai që flet në vetën e parë) kundron një vajzë finlandeze. Dëshiron të flasë me të, të komunikojë, por nuk di ç’gjuhë të përdorë. E pengojnë rregullat gjuhësore, siç do ta pengonin rregullat e bashkëjetesës së qytetëruar që, bie fjala, t’i afrohej vajzës dhe t’ia lëmonte dorën.

Metafora qendrore, e poezisë, është akulli që shkrihet në gotën e pijes – të cilin poeti e krahason, për ta afruar dhe njëherësh kontrastuar, me ajsbergun. Një hiperbolë, që përcjell frustrimin e madh, për shkak të pamundësisë për komunikim.

Bari është vendi i bekuar ku njerëzit pritet të hyjnë në bisedë mes tyre, të afrohen, të miqësohen dhe ashtu të fillojnë diçka; por kjo tani nuk ndodh, sepse në këtë bar, ku gjendet poeti, ka pllakosur një ftohtësi. E cila nis nga akulli i koktejlit, për të vazhduar me ajsbergun, dhe më tej me finlandezen vetë, e cila jo vetëm vjen nga Veriu i ftohtë (prej nga vijnë edhe ajsbergët); por edhe nga një kulturë e njohur për “ftohtësinë” e saj (klishe kulturore). Sidomos përballë “jugut” nga supozohet se vjen heroi lirik.[2]

Ka edhe një ftohtësi tjetër që pengon: ajo e gramatikave dhe e fjalorëve, sfidë që Kadarenë poet e ka munduar edhe më herët në atë periudhë (me gjasë, kjo vjen si jehonë e përvojave të mërzitshme në leksionet e gjuhësisë dhe të latinishtes, në Fakultetin Histori-Filologji); në kuptimin që rregullat ai rreket t’i perceptojë si pengesa që u ndërvendosen njerëzve për t’ua ngrirë gojën: “dua të them me ty mijëra fjalë…”.[3]

Gramatikat janë të ftohta, dashuria e nxehtë. Gramatikat megjithatë fitojnë, dhe poeti nuk arrin “ta thyejë akullin”.

Finlandezja, në këtë poezi, është element i dekorit; gjendet aty vetëm për t’ia ndezur poetit motorin e përfytyrimit; por nuk ndërvepron. Është edhe ajo e ngrirë, si të ishte përemër a pjesë tjetër e ligjëratës. Ose kushedi ashtu i duket poetit – që projekton, mbi të panjohurën, ngrirjen që përjeton përbrenda.

Jemi në vitet e Luftës së Ftohtë: vërejeni referencën eksplicite edhe te mbiemri te kjo klishe e ligjërimit publicistik, e ftohtë. Ky të ftohtë politik kushtëzon tani çdo marrëdhënie ndërnjerëzore në Europën e Pasluftës.[4]

Lufta e Ftohtë ndërton mure mes njerëzve; dhe një nga këta mure nuk e le poetin të lirë në bar – në vendin ku duhej të shkrihej akulli mes njerëzve.

Në ato vite, heroi lirik i poezisë së Kadaresë skicohet si i ngashënjyer fort prej stilit Perëndimor të jetesës – aeroporteve dhe bareve dhe rrokaqiejve dhe jetës së natës dhe dritave të reklamave. Bari i vinjetës më lart i përket edhe ai kësaj jete; tek e cila do të transportonte pocioni magjik i koktejit.

Të gjitha këto: të rrish në një bar, me një vajzë të huaj (finlandeze) aty pranë, me një koktej përpara, ku shkrihet ngadalë një kub a ajsberg akulli – janë ngacmime për të shijuar një jetë “ndryshe”.

Të paktë ishin ata shqiptarë, në ato vite, që pinin kokteje në bare, me një vajzë finlandeze përballë; për Kadarenë poet kjo përbën arsye për një përjetim sublim.

Një arsye që sot mund të tingëllojë banale, por filli që lidh ftohtësinë e finlandezes, me Luftën e Ftohtë, akullin në koktej, ajsbergun dhe rregullat gramatikore është gjetje e rrallë.

Lindja dhe Perëndimi, Veriu dhe Jugu, akulli dhe zjarri, disiplina dhe kaosi.

Në vetëm pesë vargje!

Bllokimi poetit nuk i vjen as nga temperamenti i finlandezes, as nga padija gjuhësore; por nga gramatika politike e Luftës së Ftohtë, që e ka ndarë Evropën më dysh. Prandaj edhe frustrimi i tij evokon imazhin e ajsbergut, që shkrihet në gotën e pijes.[5]

Për mua, kjo miniaturë punon bukur si poezi; duke krijuar një atmosferë evokuese, sa të lehtë aq edhe sublime. Bari është edhe vendi i rasteve të humbura, i takimeve që nuk ndodhën, i kryqëzimit të shikimeve. Vendi ku zënë fill vijat kohore paralele – në njërën prej tyre, “ai” dhe “ajo” takohen dhe flasin me shenja dhe pastaj përfundojnë në një hotel me orë…

Poeti merr tani rolin e atij që shkrin dhe shpërthen: akullin, ajsbergun, rregullat e gramatikës, akullnajën e Luftës së Ftohtë; duke e shndërruar në kaos dionisiak disiplinën e atomeve deri tani gjeometrikisht të renditura në kristalet e akullit. Të paktën me mendje.

Të gjitha këto i mundëson koherenca e përfytyrimit; ose logjika e metaforës[6]; dhe shmangia e metaforave të përziera, për t’i bërë vend kësaj logjike të nënkuptuar, e shquan poezinë nga vargëzimi.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi i kopertinës është realizuar me Midjourney.

[1] Nxjerrë nga Ismail Kadare, Vepra poetike, Onufri 2018, f. 128.

[2] Te një poezi e vitit 1961, “Do të vijë koha”, lexohet:

Do të vijë koha
S’do të shihemi më kurrë.
Do të harroj unë vajzën nga Veriu,
Do të harrosh ti të huajin nga Ballkani i largët.

[3] Tema e barrierës gjuhësore, mes një çifti që vijnë nga dy vende të ndryshme, shërben gati si leitmotiv në poezinë e atyre viteve. “Vetëm dashnorët mund ta ndërtonin/Kullën e Babilonit,” thuhet në poemën “Rrugëve të Moskës.” Vende-vende kjo barrierë do të vijë duke u njëjtësuar me akullin e Luftës së Ftohtë.

[4] Në poezitë e atyre viteve, ndihet një identifikim, gati metafizik, mes temës së ndarjes së dy të dashurve dhe temës së konfliktit politik mes BRSS dhe Shqipërisë, që e detyroi Kadarenë student të Institutit Gorki të largohej nga Moska para kohe. Kjo do të jetë edhe një nga temat madhore te romani Dimri i madh, ku prishja e madhe politike në Moskë u reflektua sakaq edhe në marrëdhënien e Besnikut me Zanën.

[5] Te vëllimi i lartcituar, thuhet se “Në bar me finlandezen”, bashkë me dy vjersha të tjera, “janë fryt i udhëtimit të parë të autorit në Perëndim, në verë të vitit 1962, ku ai shkoi si gazetar në Festivalin Ndërkombëtar të Rinisë në Helsinki.” (f. 395).

[6] Në semantikën tekstuale, ky përkim mes elementeve të një teksti quhet ndonjëherë izotopi; brenda të njëjtit tekst ka disa lloj izotopish, të cilat komunikojnë mes tyre – në poezi, edhe prozodia përfton izotopinë e vet.