Një lajm i hidhur, që një ditë do të vinte – dhe që i rriteshin gjasat me çdo ditë që kalonte; e megjithatë, që nuk ka kuptim dhe që nuk do të ketë shumë kuptim: I shquari Ismail Kadare u nda prej kësaj bote. Librat e tij i kemi dhe i lexojmë dhe do t’i lexojmë; fjala e tij gjithnjë na përhihet para syve dhe në mendje; bota e ndjellë prej fiksionit të tij letrar, sado fantastike, fiton dora-dorës një realitet të vetin, që qëllon edhe t’i mbivendoset këtij tonit, të përbashkëtit.
Si të pajtohet njeriu me ikjen e shkrimtarit? Më të lehtë e kam të përfytyroj dhimbjen e Helenës, të Gresës dhe të Besianës, por edhe të miqve që i kam pasur të përbashkët me të; kujtoj si do ta qante nëna ime, që e kish pasur shok të afërt, në universitet – por u nda nga kjo botë para tij, dhe duke lexuar një libër-intervistë me të, që ato ditë Covid-i sapo kish dalë librarive të Tiranës. Siç arrij të përfytyroj dhimbjen e të gjithë atyre që e duan fjalën shqipe dhe janë identifikuar me frymën e veprës së tij, në trojet e shqipes dhe gjetiu në botë; dhe janë mësuar me praninë e tij herë në qendër, herë në periferi të vetëdijes së tyre. Njerëz të apasionuar pas dinjitetit, vlerës letrare, estetikës së fjalës; njerëz që te Kadareja kishin investuar shpresën e tyre, përballë mediokritetit kulturor që i rrethonte dhe që i rrethon ende. Dhimbjen e tyre e përfytyroj dhe bëhem pjesë e saj.
Njëlloj e mendoj edhe fundin e fenomenit Kadare si epilogun e asaj Shqipërie kulturore që, për shkak të një kombinimi unik rrethanash, arriti të materializohej në vitet politikisht më të errëta për qytetarët e saj, të cilët – pavarësisht nga frika, ankthi, dhuna totalitare dhe kalbëzimi moral – nuk i braktisën ambiciet e tyre. Brenda asaj Shqipërie kulturore Kadareja ishte barkëtari që tentoi ta zhvendoste vendin e vet nga Lindja në Perëndim, siç e zhvendosi veten; një orvatje njëherazi e dëshpëruar dhe e dënuar jo aq të dështonte, sa të pillte, në analizë të fundit, një lloj të ri izolimi në mediokritet. Por këtij tragetimi me barkë, si aventurë, nuk i munguan momentet herë rrëqethëse herë entuziaste; sikurse nuk i mungoi vullneti për gjeste të mëdha, dhe aq më tepër të mëdha, në krahasim me peshën e Shqipërisë në balancat globale.
Mjaft të kujtoj këtu rolin që luajti Kadareja – dhe sidomos, rolin që publiku në Shqipëri kujtoi se luajti Kadareja – në kalimin nga totalitarizmi në post-totalitarizëm; identifikimin e tij, në sytë e shumicës, me Disidentin me D të madhe, që nuk ishte; por që megjithatë veproi si i tillë, të paktën në fantazitë tona; dhe ashtu e patëm edhe ne një shkrimtar të madh, disident dhe “europian”, i cili u largua pastaj nga fushëbeteja, duke kërkuar strehë në Francë, njëlloj si Skënderbeu dikur, që pat zgjedhur të luftonte kundër ushtrive osmane rrethuese të Krujës duke u larguar nga kështjella.
Natyrisht, unë i përkas brezit që ende e mendon si të mbyllur, krijimtarinë e Kadaresë, në fund të vitit 1990; ndryshe nga një brez tjetër, mjaft më i ri, që atë autor e ka njohur me vepra të tjera, të ndryshme, të botuara më pas; dhe aq më keq, me angazhimin e tij si intelektual publik. Ai vit u tregua moment kthese jo vetëm për fatet e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, në Europën e pas-Luftës së Ftohtë, por edhe për fatin e shkrimtarit, në përpjekjet e tij për të ruajtur atë relevancë që, në analizë të fundit, do të rezultonte triviale – në krahasim me radhët e librave që kishim në biblioteka. Dhe, në çdo rast, brezi im e njohu Kadarenë dhe u apasionua pas tij, duke e parë si shkrimtarin shqip, që shkruante për ne dhe që na ushqente me ato iluzione, për të cilat kishim nevojë; çfarë është edhe detyra edhe morale, edhe sociale, e letërsisë. Mbase edhe brezat që erdhën më pas, e lexuan krijimtarinë e tij të mëpasme sipas të njëjtave kode; çfarë më bën të përsërit se viti 1990 jo vetëm e ndau historinë e Shqipërisë dhe të Kadaresë vetë më dysh, por njëlloj i ndau edhe lexuesit e tij, ata që e patën zgjedhur për kapiten të tragetit, dhe që pastaj qëlloi që u gdhinë, një ditë pranvere të fillimviteve 1990, në një anije refugjatësh drejt brigjeve të Perëndimit, pa kapiten.
Tani është momenti i koreve të përshpirtshme dhe i klisheve të zhvarrosura dhe i fytyrave të vrerosura të të gjithë atyre që prej Kadaresë nuk kanë lexuar asgjë ose, më keq akoma, kanë lexuar por vetëm për t’u armatosur në betejat e tyre banale; momenti që prisnin të gjithë ata që eksitohen vetëm nga vdekja – sepse vdekja i lejon t’i nxjerrin në publik mendimet dhe qëndrimet e tyre të hekurosura. Do të thuhet, siç pritet, se njerëz si Kadareja “nuk vdesin kurrë”, paçka se kjo është çuditërisht e vërtetë, për çdo shkrimtar aq të dashur dhe aq të lexuar sa ai. Si për shumë të tjerë, edhe për mua shkrimtari i madh mbetet i gjallë dhe pishtar i ndezur, për sa kohë mbetet gjallë tek unë jehona e veprës së tij letrare dhe dëshira për t’iu kthyer e rikthyer.
Dhe ende nuk po flas këtu për atë Kadare – kategori tekstologjike dhe narratologjike, përemër të parë të gramatikës letrare e kulturore kombëtare – që e kemi bërë tonin dhe që na ka folur dhe na flet, madje edhe kur flasim për të, e përmendim, e diskutojmë dhe e kujtojmë. Tashmë i gramatikalizuar, ai e ka arritur pavdekësinë ndryshe nga ç’pretendojnë dhe ç’do të pretendojnë t’ia japin pushtetarët, burokratët dhe përfituesit që edhe këtë herë do të jenë të shumtë; dhe fati i tij nuk do të ndahet dot më, nga fati i kulturës shqipe në shekullin XXI e më tej; dhe të gjuhës shqipe, si gjuhë e denjë për ambiciet më guximtare.
I qoftë dheu i lehtë,
Ardian Vehbiu
