-shënime-

Një udhëtim i shkurtër, para pak ditësh, në Sevilje dhe Kordovë, në Andaluzi, u bë shkas për këto shënime pak të shkartisura, me të cilat po dua të ndaj me ju çfarë mësova unë vetë.

Emri më i hershëm për Seviljen e Spanjës është Hisbaal, me gjasë i përdorur së pari gjatë kolonizimit fenikas të kulturës tartesiane, në Iberinë e Jugut; sipas një hipoteze, emri do të ketë qenë Spal, fjalë e fenikishtes me kuptimin “vend i ulët”, dhe që lidhet me hebraishten shfela dhe arabishten asfal (ndoshta kjo e fundit edhe në origjinë të shqipes tashmë të vjetruar esfel). Kjo Hisbaal, gjatë sundimit romak, u shndërrua në Hispal dhe pastaj në Hispalis; dhe emri u ruajt në përdorim edhe nga mozarabët (të krishterët e Andaluzisë, gjatë sundimit arab), pas pushtimit prej umayyad-ëve; por u përshtat në arabisht si Išbīliya, në mënyrë të rregullt. Me kalimin e kohës, forma arabe e emrit përfundoi pastaj si Sevilla në spanjishte.

Dialekti roman (latinishtja e vonë vernakulare), që flitej në zonat myslimane të Iberisë nga popullsia vendëse, njihet sot edhe me emrin gjuha mozarabe (mozarabishtja), ose romanishtja e Andaluzisë; dhe dallon mes simotrave të saj ngaqë shkruhej me alfabetin arab. Folësit e quanin ladino, por ky emër më pas u specializua për judeo-spanjishten. Para se arabët[1] të dëboheshin nga Spanja (rreth vitit 1260), në Emiratin e Granadës më shumë se 90% e popullsisë ishte konvertuar tashmë në Islam dhe bilinguizmi arab-mozarab nuk ekzistonte më. Nga ato pak dokumente që kanë mbijetuar, duket se mozarabishtja, si gjuhë romane[2], ishte ndikuar fort jo vetëm nga arabishtja, por edhe nga latinishtja vernakulare e Afrikës, të cilën e sollën në Spanjë berberët, të rekrutuar në ushtritë islamike që e pushtuan gadishullin dhe që mbetën pastaj në Iberi për shumë shekuj më pas.

Katedralja e Seviljes – më e madhja në botë – u ngrit, mes viteve 1402 dhe 1506, atje ku kish qenë xhamia kryesore e qytetit – kjo e ndërtuar në vitet 1180-1200, mbi një kishë visigote të mëhershme. Kisha e visigotëve ish përshtatur si xhami, dhe xhamia pastaj sërish si kishë. Megjithatë, minareja e xhamisë, e njohur me emrin Giralda, mbijetoi, duke u kooptuar dhe përshtatur si kambanare e katedrales[3]; ndërsa xhamia u dëmtua rëndë nga një tërmet i vitit 1356.

Me fillimin e reconquista–s kristiane në Mesjetë, një numër myslimanësh, të njohur me emrin mudéjar dhe që nuk deshën të largohen nga zonat që dikur i kishin përkitur Al-Andalus-it, u lejuan të praktikonin fenë e tyre, me disa kufizime. Këta luajtën pastaj rol të madh në futjen e elementeve ornamentale islamike, në arkitekturën e mbretërive të Iberisë së krishterë. Arti që i trupëzon këto elemente njihet si arti mudéjar dhe shquhet për motivet kaligrafike dhe format e ndërlikuara gjeometrike dhe bimore; harqet në trajtë patkoi, tavanët dhe çatitë prej druri, tullat e pjekura në furrë, pllakat qeramike të glazuara dhe punimet ornamentale me stuko.

Ky art u integrua lirisht në stilet arkitekturore romaneske, gotike dhe të Rilindjes në Spanjë, kryesisht në trajta motivesh ornamentale, dhe i mbijetoi për disa shekuj fatit të mudéjar-ëve vetë, të cilët në fund të shekullit XV u dëbuan nga gadishulli iberik, ose u detyruan të konvertohen në krishterim.[4] Shembull mahnitës i këtij arti është pallati Alcázar në Seville, përfshi edhe kopshtet e tij; edhe pse dhomat mudéjar të atij pallati u ndërtuan nga arkitektë prej emiratit islamik të Granadës, që i kish pajtuar mbreti i krishterë Pedro de Castile. Me interes për temën është që ky pallat – mahnitës me bukurinë e vet – u ngrit mbi një truall ku kish qenë më parë kështjella e qytetit, dhe pastaj një kompleks rezidencial i dinastisë së Abbadid-ëve.

Stili mudéjar, unik për Spanjën, u eksportua pastaj, në forma më të thjeshtuara, në kolonitë e Amerikës “hispanike”, ku e gjen sot e kësaj dite.

Mes xhamive të rëndësishme që ngritën arabët në Spanjë, më e madhja dhe më e njohura është Mezquita (xhamia katedrale) e Kordovës, e ndërtuar në vitin 785, me urdhër të Abd al-Rahman-it të 1-rë, themelues i Emiratit Islamik të Kordovës, në vendin ku me gjasë ngrihej më parë një kishë visigote – Bazilika katolike kristiane e Vincentit të Saragozës; ndërtuesit ripërdorën materialet romake dhe visigote të ndërtesave ekzistuese, veçanërisht kolonat dhe kapitelet. Në 1236 xhamia u konvertua në katedrale dhe pastaj u transformua rrënjësisht, me ndërtimin e një navate dhe transepti të stilit renaissance, në qendër të strukturës (me elemente të spikatura gotike); edhe minareja u ripërshtat si kambanare. Një nga monumentet historike më të rëndësishme të Spanjës, struktura bashkon në vetvete elemente të arkitekturës dhe artit islamik afrikano-verior dhe andaluzian, dhe elemente të arkitekturës kristiane mesjetare të gadishullit iberik.

Arkitektët arabë i ngritën xhamitë e tyre të mëdha, të paktën ato në Andaluzi, mbi kisha visigote. Visigotët nuk ishin të parat fise gjermanike që u dyndën në Iberi – para tyre i patën kapërcyer Pirenejtë, në shekullin V të erës sonë, fiset e frankëve dhe të alemanëve, të ndjekur nga suevët dhe vandalët, të gjithë këta të vënë përpara nga hunët. Visigotët ia behën pak më pas, tashmë si aleatë të Romës, pasi kishin themeluar mbretërinë visigote të Tuluzës, në jug të Francës së sotme. Në Spanjë zgjodhën si kryeqytet të tyrin Toledon, dhe i mbajtën institucionet e Romës, madje edhe ligjin romak. Patën përqafuar në krye arianizmin, një lloj krishterimi heretik, por pastaj u konvertuan në katolicizëm. Në fund të shekullit VI, këta pothuajse nuk dalloheshin dot më nga hispano-romakët. Ka studiues që mendojnë se visigotët e trashëguan dhe e ruajtën kulturën klasike që gjetën në Spanjë; gërmimet arkeologjike në Toledo tregojnë se arkitektura e tyre ishte ndikuar fort prej Bizantit. Visigotët kishin edhe shkrimin e tyre, prej të cilit kemi trashëgim shkronjën ç.

Gjatë qëndrimit të tyre në Iberi, visigotët u përplasën disa herë me vandalët (edhe këta të sektit arian), një tjetër fis gjermanik, që kërkonte hapësirë jetike, si kish zbritur prej “atdheut” të vet të hershëm diku në hapësirat e Polonisë së sotme. Vandalët u vendosën pastaj në Afrikën e veriut, çfarë ia vlen të shënohet këtu, ngaqë prej të njëjtës zonë u futën në Iberi, shekuj më pas, arabët. Sipas një etimologjie, edhe emri arab për Spanjën e sunduar prej myslimanëve, Al-Andalus, dhe që pastaj dha Andalusia në spanjishten mesjetare, mund të ketë rrjedhur prej etnonimit të vandalëve.

Jo vetëm që disa nga xhamitë më të famshme të Iberisë u ngritën, prej arabëve, mbi kisha visigote më të vjetra, por edhe vetë arkitektura islame, e mishëruar në këto xhami, në thelb trashëgoi elemente të rëndësishme të arkitekturës bizantine dhe romake, çfarë e bën ndërrimin e destinacionit religjioz të ndërtesës njëherazi edhe restaurim ose kthim të kualifikuar në origjinë. Në të njëjtën mënyrë, kur këto xhami u shndërruan në katedrale, pas reconquista-s, katedralet i rimorën – nëpërmjet “alienimit” islamik – elementet e hershme të arkitekturës bizantine dhe romake të xhamive, nëpërmjet një loje pasqyrash që e asgjëson esencën, duke e zëvendësuar me transformimin. Çfarë do të ishte, në thelb, e kundërt me praktikën naive të “kthimit në identitet”; sa kohë që fitimtarët, në kuptimin kulturor të fjalës, integruan në trashëgiminë e tyre edhe trashëgiminë e humbësve.

Ciganët janë një popullsi tjetër shtegtare, që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në kulturën spanjolle dhe veçanërisht atë të Andaluzisë. Të njohur me emrin gitanos, që vjen nga fjala egiptano (“egjiptian”, khs. shqipen jevg/evgjit), ata filluan të vijnë në gadishullin iberik dikur në fillim të shekullit XV, me gjasë nëpërmjet Francës (ka edhe një teori që i sjell nga Afrika e Veriut). Muzika, vallet dhe kostumet cigane janë sot pjesë e perceptimit të kulturës spanjolle nga bota; për ndonjë studiues, ata kanë ndihmuar në komunikimin mes kulturave të Perëndimit dhe të Lindjes, veçanërisht në Andaluzi; falë edhe mënyrës së tyre të jetesës. Arti Flamenco, i shprehur në traditat folklorike të Spanjës Jugore, u bashkëlidhet rëndom ciganëve, edhe pse është praktikuar dhe praktikohet njëlloj edhe nga jo-ciganët. Mendohet se fjala flamenco lidhet me emrin spanjoll për flamandët (nga Flandra), ngaqë ciganët ngatërroheshin, prej vendësve, me një grup kolonistësh gjermanë të shekullit XVIII në Sierra Morena, që jetonin si bohemë dhe nuk i bindeshin ligjit; një hipotezë tjetër është ajo që e nxjerr fjalën nga arabishtja felah-mengus, me kuptimin “argat shëtitës”. Nga ana tjetër, muzika flamenco përdor shkallë që erdhën në Andaluzi në shekullin XV, nga India e Veriut, dhe u zhvilluan më tej në kontakt me muzikën arabe-andaluziane, që mishëronte tradita të muzikës arabe, afrikano-veriore dhe sefardike. Kësisoj, arti i sotëm flamenco, që duket aq i pastër dhe i pakonfondueshëm, formalisht dhe stilistikisht, është në realitet projeksion influencash nga më të ndryshmet, prej tre kontinenteve: Azisë, Afrikës dhe Europës.

Më në fund – last not least – historia kulturore e palimpsestit andaluz nuk mund të kuptohet, pa praninë e hebrenjve në Spanjë; një popullsi që kish jetuar në gadishullin iberik të paktën që në kohët e Romës, por që lulëzuan si kulturë falë edhe tolerancës së sundimtarëve myslimanë të al-Andalus-it. Të persekutuar nën visigotët, hebrenjtë e mirëpritën pushtimin maúr, madje e ndihmuan. Shkenca, filozofia dhe biznesi i sefardive – siç quheshin hebrenjtë e Spanjës – e gjetën veten në arabishten letrare të kultivuar; veçanërisht Kordova, nën sundimin e kalif Abd ar-Rahman-it III, u kthye në qendër të studimeve hebraike, ose – siç e quan një autor – “Meka e dijetarëve hebrenj”; në atë periudhë edhe u shkruan, për herë të parë, poema hebraike me natyrë shekullare. Kjo pranverë e vogël nuk do të zgjaste shumë, dhe persekutimi i ashpër kundër hebrenjve do të riniste, që para reconquista-s dhe inkuizicionit që pasoi, për shkak të depërtimit në Spanjën myslimane të sekteve islamike gjithnjë e më zelltare nga Afrika e Veriut. Gjithsesi, në Kordova edhe sot mund të vizitosh lagjen ku jetonin hebrenjtë gjatë shekujve X-XV (judería de Córdoba), veçanërisht në vitet e hegjemonisë Umayyad-e, kur al-Andalus-i ishte vendi më i kulturuar në Europë dhe kur Kordova vetë ishte shndërruar një qendër kulturore me pallate dhe xhami madhështore, liqene dhe parqe, dhe një elitë ku spikatnin poetët dhe filozofët.

Martesa mes Perëndimit dhe Lindjes, në truallin e Spanjës, i jep kulturës së atij vendi natyrë unike, të papërsëritshme, të dallueshme mes të gjitha të tjerave; dhe veçanërisht prej kulturave të tjera kristiane të Europës që nuk patën marrëdhënie aq kapilare me qytetërimin islam të arabëve. Dhe kjo esencë e kombinuar nuk gjendet vetëm në arkitekturën dhe urbanistikën spanjolle, por shtrihet edhe në muzikën, në veshjet dhe në artin kulinar; duke shërbyer si shembull model e një esence jo aq origjinale, sa të origjinalizuar, nëpërmjet kombinimit.

Sa shkrova më lart janë pjesë tashmë e enciklopedisë dhe i kam mbledhur lirisht nga burimet e përgjithshme në ueb; e vetmja meritë imja, nëse mund ta quaj kështu, është se i kam kombinuar të dhënat me synimin që të tregoj si kultura spanjolle e dalë nga Mesjeta dhe e gatshme për t’u projektuar në Botën e Re (Amerikë), është produkt unik dhe origjinal i bashkëveprimit shumëshekullor mes shumë kulturave të botës antike dhe të mesjetës së hershme, nga ajo romake dhe bizantine, tek ajo arabe-islamike, me elemente të rëndësishme gjermanike (nga gjurmët e visigotëve para pushtimit arab te arkitektura gotike e katedraleve); dhe ku krishterimi dhe Islami, i rigjetën të përbashkëtat e tyre kulturore dhe i zhvilluan më tej, në mënyrë sinergjike.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1] Disa autorë bëjnë dallim mes arabëve, që vinin nga Gadishulli Arabik; dhe maurëve, që vinin nga Afrika e Veriut. Për ta, dinastitë Almoravid dhe Almohad ishin të maurëve; ndërsa dinastia Umayyad, që pat sunduar si kalifat i pavarur në Iberi, ishte arabe. Në këtë shkrim nuk do t’i dalloj arabët nga maurët.

[2] Kharja-të, një zhanër i poezisë lirike i kultivuar në al-Andalus, janë shkruar ndonjëherë edhe në mozarabishte; dhe përbëjnë një nga format më të vjetra të letërsisë së shkruar në gjuhët romane. Spikat ngjashmëria e tyre me letërsinë shqipe të bejtexhinjve, siç duket nga shembulli (i transkriptuar) më poshtë:

Vayse meu corachón de mib:
ya Rab, si me tornarád?
Tan mal meu doler li-l-habib!
Enfermo yed, cuánd sanarád?

E përkthyer:

Zemra më ka lënë:
A do të kthehet tek unë, imzot?
Aq të madhe e kam dhembjen për atë që dua!
I sëmurë jam, kur vallë do të shërohem?

[3] Gjithnjë më ka ngacmuar ky paralelizëm, qoftë edhe vetëm strukturor, mes minaresë dhe kambanares – të dyja janë kulla të ngushta, që përmbushin qëllimin e vetëm për të komunikuar, kryesisht me tingull por më pas edhe vizualisht, me hapësirën urbane përreth. Kambana e të krishterëve ka pasur gjithnjë për funksion të thërrasë besimtarët në kishë për një shërbesë, dhe pastaj edhe për të lajmëruar ngjarje të ndryshme; veçanërisht në manastiret, kambana gjithashtu ka shënjuar orët kanonike, ose momentet e lutjeve. Ngjashëm funksionon edhe thirrja për falje (ezani), e myezinit, nga ballkoni i minaresë. Më pas, këto funksione u sublimuan në matjen e kohës me anë të orëve, dhe të dyja kullat dhanë kullën e sahatit, e cila ngjashëm i lajmëron orët me tingujt e kambanave ose tinguj të tjerë. Fjalën minare e lidhin me arabishten manārah (far, angl. lighthouse), çfarë konfirmon se lartësia e kullës i ndihmon përhapjes së dritës – hyjnore – mbi komunitet.

[4] Pas përfundimit të reconquista-s, myslimanëve të Spanjës iu kërkua të zgjidhnin midis dëbimit nga vendi dhe konvertimit të detyrueshëm në krishterim. Mudéjar-ët e deriatëhershëm që mbetën në Spanjë filluan të quheshin tani moriscos dhe të shiheshin me dyshim të madh nga Unioni Iberik. Pjesa më e madhe e morisco-ve jetonin në trojet e mbretërisë së dikurshme të Granadës dhe të mbretërisë së Valencia-s. Morisco-t nuk pajtoheshin me rendin publik gjysmë-teokratik në Spanjë, ngrinin krye dhe shpesh zhvendoseshin në zona malore, ku pushteti nuk i kontrollonte dot lehtë; të tjerë, edhe pse formalisht të konvertuar në krishterim, vazhdonin të praktikonin një formë të kripto-Islamit. Meqë morisco-ve myslimanë, në Spanjë, u ishte ndaluar që të përdorin arabishten si gjuhë fetare, ata filluan të shkruajnë tekste islamike (fetare) në spanjishte; një lloj letërsie që njihet me emrin aljamiado. Por në 1567 mbreti Filip II i Spanjës lëshoi një dekret mbretëror që u kërkonte morisco-ve ta ndalonin menjëherë përdorimin e arabishtes dhe të alfabetit arab; dhe që u jepte këtyre tre vjet kohë, për të mësuar gjuhën dhe shkrimin e spanjollëve të krishterë.

Shënim: imazhi i kopertinës është realizuar me Midjourney, mbi motive të mezquita-s së Kordovës.