Kthimi është gjithnjë një lloj ringjallje e pabujshme, sa kohë që, për ta thënë me italianët, partire è un po’ morire: kjo, ngaqë të gjithë e dimë, me Heraklitin, se kthimi i plotë është i pamundshëm. Gjatë kohës që ti ke qenë larg, ti ke ndryshuar nëpërmjet atyre që ke bërë dhe të kanë bërë dhe jetës që nuk e ke ndarë dot me të vjetrit që kishe lënë pas; këta të fundit kanë ndryshuar gjithashtu, ngaqë nuk të kanë pasur ty mes tyre, por edhe ngaqë kanë jetuar, secili, në një vijë kohore ku ti mungoje. Me ikjen tënde, ti njëlloj ke ndryshuar edhe botën e re që të ka mikpritur, edhe të vjetrën që kishe lënë pas. E vetmja pyetje që ka ende kuptim, në këto rrethana, është se çfarë ka mbetur dhe mbijetuar me ty, aq sa të vjetrit të të njohin dhe të të pranojnë, me kredencialet e dikurshme, teksa edhe ti nuk e ke kollaj që ta njohësh vendin ku je kthyer dhe ta krahasosh në mendje atë që përfytyroje, dëshiroje dhe ëndërroje si shtëpinë tënde, kur ishe larg.

Mundësinë që i kthyeri nga lufta të jetë, me përkufizim, i vdekur i gjallë, e ilustron dhimbshëm filmi The Others, i shkruar dhe i drejtuar nga Alejandro Amenábar, që rrëfen për Grace-n (Nicole Kidman), gruan e një ushtari britanik, e cila jeton me dy fëmijët dhe disa pak shërbëtorë në një shtëpi të vetmuar, në ishullin Jersey, në fund të Luftës II Botërore. Mes një atmosfere të zhytur në pasiguri dhe dyshim, ngaqë shtëpia shpesh turbullohet nga zhurma dhe prani të pashpjegueshme, Grace takon një ditë burrin e vet Charles, që ajo e dinte të vrarë në luftë, por që disi qenkësh kthyer. Charles sillet çuditshëm, i ftohtë dhe i shpërqendruar, me gjasë ngaqë është traumatizuar në luftë: edhe pse mezi arrin të artikulohet në fjalë, një thënie e tij e ngjethshme i mbetet shikuesit në mendje ndoshta përgjithnjë: “Sometimes I bleed”. Pasi qëndron një natë në shtëpi, ai lajmëron se duhet të kthehet në front, edhe pse lufta ndërkohë ka mbaruar; dhe ashtu largohet, po aq enigmatikisht sa edhe ç’erdhi. Krejt filmi është, në thelb, një histori me fantazma (a ghost story), por episodi me Charles-in e vendos në një përmasë tjetër, më alarmante – sepse përcjell idenë, ose më mirë makthin, se një i ikur në luftë është i dënuar të mbetet përgjithnjë në mjegullën e kërkimit për t’u kthyer, por pa u kthyer dot kurrë në shtëpi. Grace, nga ana e vet, e pat përjetuar në vetmi dhimbjen e humbjes së të shoqit në luftë, por tani nuk arrin të dalë nga kjo dhimbje, edhe pasi ky i vjen – sado përkohësisht – në shtëpi.

Letërsia parapëlqen të rrëfejë, brenda modelit në shqyrtim, për luftëtarë që kthehen – shembujt shtrihen nga lashtësia në të ardhmen (fantashkenca); ndoshta ka diçka tek ai që kthehet nga lufta, që nuk e ndan dot as nga lufta vetë; ndoshta lufta, si eksperiencë, gjithnjë është një udhëtim në trevat e vdekjes, ku identiteti i subjektit jo vetëm modifikohet, por edhe rilind. Që këtej edhe motivi i luftëtarit që kthehet, të cilin e gjejmë tek Odiseja, dhe në kthim e sipër i ndërton identitetet e veta duke rrëfyer. Sa kohë që heroin e poemës lexuesi vetë e krijon duke u njohur me aventurat dhe peripecitë e tij – nga Kali i Trojës, te takimet me Polifemin, Circen, sirenat e kështu me radhë – gjithnjë mund të pyesim se cilin Odise do të njihte Penelopa, Telemaku, Laerti dhe të tjerët që e prisnin në Itakë. Metaforikisht, e shkuara e para-Trojës, për Odisenë, është reduktuar në një shenjë plage, një cikatrice, të cilën sot do ta krahasonim – mbase pa e tepruar – edhe me vulën te një pasaportë: provën që dikush ka qenë diku, në kuptimin që edhe e shkuara është një vend përtej horizontit.

Por këtë mund ta shohësh edhe thjesht si instancë të tërheqjes letrare pas njerëzve që kthehen: ushtarët nga lufta, por edhe robërit nga kampet, të burgosurit nga burgu e të internuarit nga syrgjyni; por edhe, në kontekst tjetër, studentët nga vendet ku kanë studiuar, emigrantët nga kurbeti. Shpesh i kthyeri luan rolin narrativ të të huajit, që i çrregullon marrëdhëniet në komunitet dhe krijon rrethanat për pështjellim, dramë dhe rithemelim. Mishërimi ekstrem i kësaj klisheje narrative është kthimi i të vdekurit.

Pa u ndalur në letërsinë e “brezit të humbur”, të përfaqësuar më mirë, për lexuesin shqip, nga romani “Tre shokë” i Remarkut, por veç Gjermanisë që pati degëzime të rëndësishme të paktën edhe në Francë dhe në SHBA, mbase ia vlen të përmendet edhe vendi që zuri veterani i Vietnamit në letërsinë dhe filmin amerikan pas viteve 1970; dhe më pas veterani i luftës së Gjirit. Edhe kampi socialist i pati “veteranët” e vet; por të një lloji tjetër – milionat e të internuarve në gulagët stalinistë, dramën e të cilëve e pavdekësoi Solzhenjitsin-i në kujtimet dhe romanet e tij.

Veçanërisht në Bashkimin Sovjetik, ata që ktheheshin pas vitesh internimi në kampet e Siberisë sillnin gjithashtu me vete një lloj vjetrimi – siç shijon pak i vjetruar mishi që ka ndenjur i ngrirë në freezer disa muaj. Nëse veteranët e Luftës I Botërore në Gjermani dështuan të përshtaten me realitetin e ri pjesë e të cilit edhe ishin edhe nuk ishin dhe pastaj luajtën rol, dashur pa dashur, në instaurimin e nazizmit dhe krijimin e Reich-ut të Tretë; këta të gulagut, me eksperiencën e parrëfyeshme që sollën dhe ruajtën, ndihmuan jo pak në shpërbërjen e megalomanisë leniniste.

Për viktimat e gulagut, njëlloj si për të burgosurit politikë dhe të internuarit në Shqipëri, burgu ishte edhe dënim me ndarje, një amputim i lidhjeve që, në rrethana normale, i mbajnë individët in the same boat, ose brenda së njëjtës anije që udhëton në kohë. Për të burgosurin dhe të internuarin këto lidhje mbeten, ndonjëherë edhe amplifikohen, por zhvendosen dalëngadalë nga realiteti në iluzion, duke u shndërruar në prani iluzore të së shkuarës në të tashmen. Mbase edhe për këtë arsye, ata që kthehen gjithnjë rrjedhin gjak – sepse vendin e lidhjeve të imagjinuara, e zënë tani plagët e amputimeve.

Te një artikull në The Guardian (The Odyssey: a soldier’s road home) Charlotte Higgins e vendos poemën e Homerit dhe fatin e heroit të saj, në kontekstin e atyre ushtarëve që kthehen sot në shtëpi, pasi kanë luftuar në Afganistan dhe në Irak (unë tani do të shtoja: edhe në Ukrainë), për të vërejtur se “thelbi i kësaj historie është ajo e një luftëtari veteran që, pas një mungese të gjatë, duhet ta gjejë njëfarësoj rrugën e kthimit për shtëpi.” Kjo i kujton autores edhe veteranët e Vietnamit në SHBA – një brez që i dha tonin një epoke me dramë, në historinë e atij vendi. Gratë e veteranëve, shkruan ajo, do ta kuptojnë metaforën e luftëtarit totalisht të ndryshuar nga lufta. Të vijnë në mendje vetvetiu veteranët e UÇK-së dhe fati i tyre, aq i trazuar, në Kosovën e çliruar.[1]

Odiseja na bën të pyesim, thotë Higgins: a mund të kthehen, vërtet, ushtarët në shtëpi? A mund ta “njohin” (recognize) familjen, dhe anasjellas? A mund t’i mbijetojnë jo thjesht luftës vetë, por edhe asaj që vjen më pas? Mos vallë do ta sjellin, me ndonjë mënyrë të frikshme, luftën në shtëpi me vete? Shumëkush, duke u kthyer te rrugëtimi i Odiseut, do të mendojë edhe për Agamemnonin, komandantin e grekëve në Trojë, që u kthye në shtëpi por vetëm për t’u vrarë prej gruas së vet, Klitemnestrës, dhe të dashurit të saj, Egjistit. Një narrativë e kthyer përmbys, por gjithnjë turbulluese: çfarë i ndodhi Agamemnonit, mund t’i kish ndodhur edhe Odiseut. Të dy kishin djem: Telemaku i Odiseut, që e nderoi babanë; dhe Oresti i Agamemnonit, që edhe ai njëfarësoj e nderoi babanë e tradhtuar, duke vrarë edhe të ëmën, edhe njerkun. Morali i kësaj historie të dyzuar dhemb, thotë Higgins: nëse nuk tregon kujdes, ti luftëtari i kthyer mund ta pësosh disfatën në shtëpi, edhe pasi ke triumfuar në luftë.

Këtu do përmendur edhe një short film i regjisores Blerta Zeqiri, Kthimi/The Return (fitues i çmimit kryesor në garën e filmave të shkurtër në Festivalin e Filmit në Sarajevë), që rrëfen dramën e një çifti kosovar, në momentin kur burri (Lulzim Bucolli), pasi ka kaluar disa vjet në një burg të Serbisë, kthehet në shtëpi ku e presin e shoqja (Adriana Matoshi) dhe i biri – nuk na thuhet pse ka qenë ky në burg; ndoshta për një djalë të ri shqiptar nga Kosova nuk ka nevojë të sillet ndonjë arsye, pse ka qenë në burg të Serbisë. Dikur e kanë marrë, e kanë shkulur nga e përditshmja, vatra dhe familja, e kanë larguar edhe nga e shoqja – e cila tani ka dalë ta presë, për ta shoqëruar në shtëpi, me makinë. Takimi, dhe dialogu mes çiftit, fillon me shkëmbime gati surreale, sikur të dy këta të kenë frikë t’i flasin njëri-tjetrit; diçka ngec në bisedat, teksa bëhet e qartë se të dy po kthehen; më në fund gruaja i thotë të shoqit se, kur ky ka qenë në burg, atë e kanë përdhunuar disa serbë çfarëdo; dhe nga ai përdhunim ka ardhur në jetë një vajzë – Jeta. I shoqi e shpreh tmerrin e vet me heshtje. Mu kur kujtonte se e kish lënë prapa dhunën, e gjen të riçelur tek e shoqja; por edhe në trajtën e një fëmije produkt i një akti çnjerëzor. Mbase ai i pat kaluar ato vjet burg duke numëruar edhe ai ditët, në pritje të lirimit; duke përfytyruar kthimin te gjithçka prej së cilës burgu e kish privuar. Por tani e shoqja nuk arrin dot as të flerë me të; dhe nëna e djalit të tij është njëherazi nënë e fëmijës së dhunuesit të tij. Ai ka shpresuar se po i shpëton dhunës serbe, por e gjen atë dhunë të ripërtërirë, nën çatinë e vet.

Filmi i Zeqirit më ilustron edhe faktin e hidhur që i kthyeri nuk ka asnjë shans ta gjejë botën siç e ka lënë: Penelopa e këtij burri të fyer në palcë të ekzistencës gati ka vdekur shpirtërisht, ashtu e mbështjellë me qefinin e pëlhurës, që nuk arriti dot ta zhbëjë. Në mbyllje, i kthyeri çohet nga shtrati, del nga dhoma e gjumit, largohet nga shtëpia, dhe vihet të ecë në një rrugë qyteti anonime; përpjekja e tij duket si kundër-kthim, si një e ecur së prapthi, si dëshpërimi i kujt nuk ka ku të shkojë më. Ndalon pastaj para një tabele me fotot e të zhdukurve, gjatë viteve të terrorit dhe të represionit serb në Kosovë, ku sheh edhe portretin e vet: mbase edhe ndihet më i qetë, brenda statusit të dikurshëm prej të zhdukuri. Gruaja mbetet, përkundrazi, në mallkimin e shtëpisë së vet, e kthyer edhe ajo në vetminë me të cilën ndoshta ishte mësuar; në pamundësi edhe ajo, që të pajtojë me mendje identitetin e saj si bashkëshorte, me identitetin e saj si nënë. Vetëm Jeta duket e panjollosur nga drama: kamera e ndjek të voglën, nën vështrimin sekret të burrit të nënës së saj që i është afruar te parku ku luan, teksa kjo ecën dhe vrapon lirshëm, shkujdesur, pafajshëm – paçka se ajo mishëron në qenien e saj traumën e pashlyeshme e luftës, që do t’u kujtojë të gjithëve pamundësinë e kthimit dhe të shëlbimit. Të gjitha këto në njëzet minuta, me një gjuhë filmike të kursyer, plot heshtje dhe nënkuptim; por edhe mirëkuptim me publikun, që të paktën në Kosovë i përjeton këto lloj dhimbjesh dyfish: artistikisht në ekran, por edhe si përkujtesa të çfarë ka ndodhur.

Ndoshta porosia e Higgins-it do të na ndihmojë të kuptojmë edhe dredhitë e Odiseut, që në krye e paraqet veten si tjetër, si një lypës a rreckaman që futet në skenën e mbretërisë së vet në Itakë nga deriçka, duke e nisur “kthimin” nga biseda me bariun e derrave, Evmeun. Me identitet tjetër, sado të përkohshëm; i maskuar sërish si askushi, Odiseu e lexon këtë skenë para se të kërkojë protagonizmin që i takon – dhe ashtu e gjen Penelopën të virtytshme, Telemakun të denjë dhe mëtonjësit të urrejtshëm: këto nuk është se i thotë vetëm Homeri, por i dëshmon Odiseu vetë, i dërguari i tij. Në mbyllje të këtij kthimi kaq të vështirë, heroit të Trojës i duhet të luftojë edhe një betejë të fundit, për ta “pastruar” realitetin nga të gjithë ata që, duke kërkuar të martohen me Penelopën, donin t’ia zinin vendin. Higgins përmend një libër të Jonathan Shay, Odysseus in America: Combat Trauma and the Trials of Homecoming, dhe shton se ky autor e lexon episodin e ekzekutimit të shërbëtoreve, pas masakrës së mëtonjësve, si një lloj fantazie a plotësimi dëshirash: tërbimi i luftëtarit me civilin që nuk i ka parë me sy tmerret e luftës, sepse ka zgjedhur të rrijë në shtëpi, madje edhe duke ia lakmuar shtratin e gruas.

Rreziqet dhe kërcënimet, për luftëtarin që kthehet në shtëpi, janë shpesh të pakapërcyeshme, fatale: aq sa ai të mund të humbë edhe atë pak identitet, që e ka ruajtur deri atëherë të paprekur. Çelësin e suksesit të Odiseut, për ta restauruar veten, Higgins e gjen te Penelopa, që njëfarësoj rimerr edhe ajo trajektoren narrative të së shoqit: edhe ajo ka ditur të presë dhe e ka fortifikuar pritjen e saj me dredhi – duke u thënë mëtonjësve se do të vendosë, për t’u martuar sërish, kur ta mbarojë pëlhurën që po thur çdo ditë (dhe që pastaj e shthur çdo natë). Kjo pëlhurë, që thuret dhe shthuret, është edhe identiteti “i lëngshëm” i Odiseut, që ndërkohë kalon nga një aventurë në tjetrën, duke u thurur, edhe ai, ditën; dhe duke u shthurur e duke u zhbërë natën. Homeri vetë e krahason Penelopën me një të mbijetuar nga lundërthyerja – çfarë e mundëson ribashkimin e luftëtarit të regjur e të rreshkur, me këtë “vejushë” lufte. Nuk është e rastit që marrëdhënia e tyre rithemelohet tani mbi historitë që kanë për t’i rrëfyer, të dy, njëri-tjetrit; meqë nuk është vetëm Odiseu që kthehet në shtëpi, por edhe Penelopa që kthehet, pasi ka kaluar vite e vite në limbin e pritjes.

Lufta, ikja ushtar në luftë, përballja me vdekjen dhe vdekja, vrasja jote dhe e tjetrit, dëshira e paepur për t’u kthyer një ditë në vatër, përbëjnë sfida universale edhe për identitetin, të cilat rrëfimtaria na i sjell, në forma dhe zhanre të ndryshme, që të na ndihmojë të rijetojmë dramat e pakohë dhe të reflektojmë, qoftë edhe për një çast, rreth identiteteve që marrim dhe roleve që luajmë, në skenën e jetës së përditshme. Ushtari që kthehet jo vetëm e lë një pjesë të jetës atje ku luftoi, por edhe e sjell një pjesë të vdekjes në shtëpi; ky i vdekur i gjallë, ose i gjallë i vdekur, jo gjithnjë arrin ta gjejë të paprekur vendin që pat lënë bosh dikur; në ndonjë rrethanë ekstreme, ai që kthehet është Tjetri. Nëse tek Odiseja identiteti i dikujt nuk mund të ishte veçse një kombinim i pamjes, i shenjave të dhunës në trup dhe i historive personale; dhe nëse sot për të na i vjedhur mjafton një fjalëkalim; sërish humbja më e madhe është kur veten nuk e njohim më.

(vijon)

(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është krijuar me AI.

[1] Gjej në Internet ndonjë studim tek-tuk për çrregullimet post-traumatike të stresit mes veteranëve të luftës në Kosovë si ky këtu: Posttraumatic Stress Disorder and comorbid disorders among Kosovo war veterans, ku lexoj se kriteret e diagnostikimit me PTSD u përmbushën nga 52.6% e të anketuarve; ato për PTSD në kombinim me çrregullime të mëdha depresive diku midis 30 dhe 35% të tyre. Këto shifra kaq të larta shpjegohen nga autorët e studimit si pasojë edhe e masakrave në popullsinë civile gjatë periudhës 1998-1999. Një studim tjetër, i botuar në European Journal of Psychotraumatology (Trauma, mental health, and intergenerational associations in Kosovar Families 11 years after the war) provon se ekspozimi ndaj traumës së prindit veteran të UÇK-së pasqyrohet në përqindje mjaft më të larta të çrregullimeve mendore në familjarët dhe fëmijët e tyre. Nuk jam në gjendje t’i vlerësoj këto studime, por më duket se ato konfirmojnë çfarë është gjetur në veteranët e luftës në SHBA dhe në vende të tjera, gjatë gjysmëshekullit të fundit. Që për këtë problematikë nuk dëgjon të flitet, kjo nuk e bën më pak alarmante për komunitetet dhe institucionet shëndetësore, ato arsimore dhe ato të shoqërisë civile.