SHËNIME PËR EMRIN E DJALLIT NË SHQIPE

Në shqipe, DJALLI i traditës së krishterë ka të paktën dy emra: djall dhe dreq. Në vështrim të parë, kjo mund të duket si anomali, ose të paktën dëshmi fillesash të ndryshme fetare. Historia e fjalëve mund të ndihmojë sadopak.

Dje

Për djall, do të pranojmë, me Çabejn, se është huazim relativisht i vonë nga latinishtja diabolum (kallëzore e diabolus), edhe pse njëlloj mund të jetë marrë nga greqishtja: prejardhja latine vjen në vështrim për arsye historike-kulturore, meqë (proto)shqipja terminologjinë e hershme të krishterë ia ka huazuar latinishtes. Gjithnjë sipas Çabejt, djall mbizotëron në toskërishten, përkundrejt dreq. Nga autorët e vjetër, Buzuku ka vetëm dreq, Budi përdor djāll, Bardhi ka edhe Djālli edhe Dregji; me gjasë, edhe te Matranga ndeshet një formë e djallit.

Dreq, nga ana tjetër, duket se vjen prej latinishtes draco, draconis një etimologji që sjell me vete probleme. Fjala është e mbarë gjuhës, thotë Çabej, dhe del që te Harff-i (1497); e kanë Buzuku dhe Bardhi, e ka edhe arbërishtja. Ky autor e arsyeton kështu barazimin lat. draco, shq. dreq: a-ja e latinishtes u kthye në e brenda shqipes, më parë në shumës: drak sh. dreq dhe pastaj shumësi u singularizua, duke u përgjithësuar edhe në njëjës. Dhe që këtu shfaqet problemi i parë i kësaj etimologjie: që të singularizohej shumësi, duhej që fjala të përdorej në shumës shpesh, por kjo vështirë të ketë ndodhur për DJALLIN, entitet vetvetiu singular.

Problemin e dytë e përmend Çabej vetë: latinishtja draco-draconis ka dhënë “dy reflekse në gjuhën shqipe, një të rregullt, prej formës së kallëzores (draconem “dragua”) dhe një prej emërores draco” (qoftë edhe prej shumësit *draci, sipas disa etimologëve të tjerë). Meqë shqipja emrat latinë i ka huazuar si rregull nga kallëzorja njëjës, dhe meqë një huazim nga shumësi nuk ka shumë gjasë të ketë ndodhur nëse është fjala për DJALLIN, atëherë, gjithnjë sipas Çabejt, “mund të mendohet në parim që dreq të rrjedhë drejtpërdrejt prej gr. së vj. δράκων “dragua, gjarpër” dhe të ketë evoluar në kuptimin fetar të djallit nën ndikimin e Krishterimit.” Çabej përmend edhe një autor, Gelzer-in, i cili mendon që dreq në shqipe nuk ka shënuar tamam djallin, e që prandaj Junku e jep për “demonio”.

Për dragua (drague) etimologët nuk vendosin dot nëse fjala ka hyrë nga latinishtja (draconem) apo nga italishtja (dragone); vjetërsinë e huazimit e vë disi në diskutim ruajtja e a-së në rrokjen paratheksore, çfarë e shtyn Çabejn të flasë për një fjalë që ka hyrë në shqipe, në mënyrë të pandërprerë, në fillim nga latinishtja dhe pastaj nga italishtja, duke u ruajtur kështu edhe a-ja paratheksore. Dragoi, në traditën folklorike, ka shënjuar gjithnjë një përbindësh, antagonist të kuçedrës.

Për këtë gjymtyrë të tretë të trinomit, do saktësuar se dragua mund të ketë shënjuar DJALLIN në disa shkrime të shenjta, por në shqipen e hershme nuk rezulton ta ketë pasur ndonjëherë këtë kuptim, dhe njëlloj sugjerojnë edhe të dhënat nga folklori. Gjithë duke cituar Çabejn e SE III, fjala dokumentohet që te Buzuku, Danieli 14, si dragúo, në një pasazh ku latinishtja draconem është përkthyer në gjuhë të tjera edhe si gjarpër; po ashtu edhe te Budi dhe te Bogdani, ku përfytyrohet, te të gjithë këta autorë, “si një përbindësh”; një besim, thotë Çabej, që “ka një bazë popullore”, mbase pararomake. Këtë e konfirmon tërthorazi edhe Bardhi, i cili latinishten draco e jep si kulshedra. Le të themi se fjala drague/dragua del në literaturën e vjetër si përkthim i latinishtes draco, draconis; por nuk është karakteristike e terminologjisë fetare të shqipes. Nga ana tjetër, draco në latinishten klasike – si fjalë e huazuar nga greqishtja – shënjonte sipas disa autorëve gjarpërinj relativisht të mëdhenj, si ai lloj gjarpri i cili besohej se ruante tempullin, por edhe gjarpri i detit; dhe vetëm në latinishten kishtare filloi të përdorej edhe për DJALLIN. Për t’u shënuar se ky i fundit në rumanishte është drac, në një kohë që vetë dragoi në rumanishte është balaur, një fjalë që e kanë afruar me shqipen bollë ose bullar. Mbase ky konfuzion do të kuptohet më mirë, po të përmendet edhe që, ndër banorët e Ballkanit pararomak, si ilirët, dakët dhe trakët, gjarpri ka pasur status të posaçëm, aq sa i ka bërë disa autorë të flasin për një “kult ilir të gjarprit”: sipas një legjende, Illyrios-i, i biri i Kadmit dhe i Harmonisë, kish formën e një gjarpri. Kjo mitologji nuk pajtohej me atë të dragoit biblik dhe gjarprit si simbol të së keqes, e më pas edhe vetë DJALLIT. Arsyetimi mund të plotësohet edhe me hipotezën që dreq e shqipes ka hyrë me rrugë e ndryshme nga ajo që ka ndjekur dragua; për të parën zanafilla mbase duhet kërkuar drejtpërdrejt te latiniteti ballkanik lindor (po të merret në vështrim edhe afria me rumanishten drac).

Nga ana tjetër, në latinishten kishtare, kjo draco, draconis shfaqet me kuptimin e DJALLIT që në shkrimet e shenjta, si te ZBULESA 12:

12:3 “Dhe u duk një shenjë tjetër në qiell: dhe ja, një dragua i madh i kuq që kishte shtatë kokë dhe dhjetë brirë, dhe mbi kokat e tij kishte shtatë kurora.”

12:9 “Kështu dragoi i madh, gjarpri i lashtë, që është quajtur djall, edhe Satan, që mashtron gjithë dheun, u hodh mbi tokë; me të u hodhën edhe engjëjt e tij.”

Ja edhe 12:9 në latinishten e Hieronimit:

Et proiectus est draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur diabolus, et Satanas, qui seducit universum orbem: et proiectus est in terram, et Angeli eius cum illo missi sunt.

Te kjo familje leksikore futin edhe djemën, me kuptimin “djaj, dreqën”, një fjalë që Çabej e cilëson si “më fort të gegnishtes veriore”, dhe që Meyer-i e sjell nga latinishtja daemonem; Weigand-i, nga ana e vet, e shihte djemën si shumësin e djall. Kjo fjalë del së pari te Budi, kudo me kuptimin e krishterë, djemënitë e ferrit; pastaj te Bardhi, Infernus, Shtëpia e Djemënet. Bogdani e përdor për të përkthyer Demonii. Si arsyeton pamjen fonetike të fjalës, Çabej nxjerr përfundimin se kjo mund të ketë hyrë nga latinishtja “vetëm po të përsiatet një rrjedhë prej emërores daemon të latinishtes pasklasike (sërish anomalia e emërores), afërsisht të shek. II të erës së re.” Nga ana tjetër, greqishtja e vjetër δαίμων mund të ketë dhënë djemën në shqipe në një kohë kur diftongu ai ish monoftonguar në atë gjuhë në e, por edhe kur okluzivi dental δ nuk ish ndërruar atje në spirantin përkatës. Çabej vëren, për këtë arsye, se për djemën është vështirë të thuhet nëse ka hyrë drejtpërdrejt prej greqishtes apo nëpërmes të latinishtes.

Për mua, prania e të paktën dy emrave bazë të DJALLIT në shqipe, edhe dreq edhe djall dëshmon edhe për të paktën dy tradita të Krishterimit, të cilat më pas janë shkrirë në një – por që nuk mund të projektohen mbi ndarjen katolikë-ortodoksë, dhe as mbi ndarjen tjetër dialekt-kulturore jug-veri, sepse me gjasë janë më të vjetra se këto. Me interes për etimologun është edhe gjasa që (proto)shqipja të ketë huazuar emra të latinishtes jo nga forma e kallëzores, por nga ajo e emërores, siç mund të ketë ndodhur me dreq, nga latinishtja draco. Ky nuk do të ishte rasti i vetëm – edhe mbret e nxjerrin nga emërorja e latinishtes imperator (jo nga kallëzorja imperatorem, ku deri edhe theksi zhvendoset, dhe që mendohet se ka dhënë në shqipe, në një periudhë më të vonë dhe me rrugë të rregullt si formë e kallëzores, edhe perandor edhe perëndi). Çuditërisht, edhe mbret dëshmon metafoninë a:e në temë, paçka se është nga ato fjalë që, për arsye kuptimore, nuk do të jetë përdorur aq shumë në shumës saqë forma e shumësit të ketë zëvendësuar njëjësin (mbreti është zakonisht në njëjës).

Emrat e DJALLIT në shqipen e vjetër nuk mund të shkoqiten pa përmendur vetë historinë e këtij koncepti, në Krishterimin e hershëm. Një nga paraqitjet më të hershme të DJALLIT (si koncept) në Bibël është gjarpri në Kopshtin e Edenit, të cilin të krishterët tradicionalisht e kanë njësuar me gjarprin te Zbulimi 12:9, i cili po aty quhet edhe dragua (i kuq, me shtatë kokë dhe dhjetë brirë). Kjo mund edhe të provojë, tërthorazi, se lidhja leksikore e dreqit me dragoin mund të jetë jo vetëm e vjetër, por edhe e mbështetur në përfytyrimet e Krishtera. Të vërehet këtu se nga shqipja e vjetër nuk ka mbijetuar ndonjë emër i Satanit (Satanait), i cili përmendet me dhjetëra herë në greqishten e Dhjatës së Re: emri që përdorin autorët e vjetër të Veriut është huazim libror relativisht i vonë. Njëlloj nuk ka mbijetuar as edhe ndonjë formë e emrit libror Lucifer – këto mungesa mund të ndihmojnë për të krijuar një ide për natyrën e Krishterimit ndër arbër të lashtësisë dhe të Mesjetës së Hershme.

Më vonë në Mesjetë, bashkë me fenë Islame, erdhi në shqipen popullore fjala shejtan, si emër tjetër për DJALLIN, e cila e ka prejardhjen nga një rrënjë e arabishtes që përkon me hebraishten śāṭān, e cila ka dhënë pastaj Satanin (Satanain) biblik – në arabishte fjala shënjonte origjinalisht një krijesë larg hirit të Perëndisë. Në shumës, shejtanët janë të ngjashëm me djemënit a demonët e mitologjisë së krishterë. Një tjetër emër islamik për DJALLIN është iblis (Iblīs), fjalë që, për disa etimologë, rrjedh nga greqishtja διάβολος me ndërmjetësinë e gjuhës siriake. Shpesh Iblisi, si “djalli” i mirëfilltë, vihet në krye të shejtanëve. Emri Iblīs përmendet 11 herë në Kuran, në referim ndaj DJALLIT, dhe – sipas këtij dijetari – në të gjitha rastet përdoret për të shënjuar një figurë të ndryshme nga Satani; dhe veç kësaj, për të identifikuar DJALLIN e traditës judeo-kristiane. Nga turqishtja osmane ka ardhur edhe lanet, e cila përdoret sot e kësaj dite, në shqipen bisedore, me kuptimin “djalli”, por te Fjalori i Dizdarit nuk kuptohet mirë nëse këtë kuptim fjala e ka pasur edhe në burim, apo e ka zhvilluar brenda shqipes; në turqishten e sotme, fjala ka kuptimin “mallkim”.

Siç mund të pritej, leksiku i shqipes është i pasur me eufemizma që shënjojnë DJALLIN, si qoftëlargu, i paudhi e të tjera të ngjashme – por këto nuk janë objekt i këtij shkrimi; meqë ato thjesht konfirmojnë një tabu të mirënjohur dhe mënyrat për të mos e shkelur.

Sot

Në shqipen e sotme, dreq është më shumë fjalë bisedore dhe e ligjërimit të thjeshtë. Dreqi të merr ose të ha, si të ishte kafshë grabitqare; dreqi të hyn në bark, si të ishte shpirt i keq; dreq është “një njeri dinak, shpirtkeq e smirëzi”, “i prapë, i prirur për prapësira, ngatërrestar”; por edhe njeri shumë i zgjuar e i shkathët, që di të gjejë zgjidhje në gjendje të vështira, si dhe fëmijë çamarrok dhe i zgjuar; dhe më në fund, njeri që di shumë gjëra (“s’e di as dreqi”). Në ligjërimin bisedor dhe të thjeshtë, dreqi përdoret si ekspletiv, për të shprehur emocion negativ, pakënaqësi, frustracion: ku dreqin shkuat? ç’dreqin kërkon? ku dreqin shkova dhe e takova; kam një dreq kolle që po ma merr shpirtin – e megjithatë, edhe në këtë funksion ekspletiv, dreq është më e butë se mut (ku mutin shkuat? ç’mutin kërkon?); në shprehje idiomatike si një dreq e gjysmë, i kalli dreqin, plasi dreqi, më polli dreqi, ka sa të hajë dreqi, dreqi me të birin dreqi pothuajse e ka humbur kuptimin fillestar; te është dreqi vetë ose ik ore dreq jemi në nivelin e antifrazës, ku dreq mund të jetë edhe kompliment (nëpërmjet një qarku të shkurtër, që ndeshet edhe gjetiu, mes ligësisë dhe zgjuarsisë). Te punë dreqi, vajti për dreq (kjo punë), dreqi shënjon një agjenci çrregullimi a kaosi, që e prish rregullin ose nuk i lë gjërat të zhvillohen sipas planit. Në përgjithësi, në shqipen e folur – qoftë ligjërim i thjeshtë, qoftë bisedor – dreqi sot rrallëherë i referohet DJALLIT standard të feve monoteiste (Krishterimit dhe Islamit), duke u kufizuar të shënjojë më shumë një shpirt të keq, demon, dhe duke u ngatërruar ndonjëherë me shejtanin; më shumë se mishërim i së keqes, ky dreq i shqipes së sotme afrohet me atë që studiuesit e mitologjive popullore e quajnë trickster, “mashtrues”, që luan rrengje, kapërcen kufijtë, shkel a sfidon rregullat konvencionale të sjelljes dhe përqesh autoritetin.

Sinonimi djall, nga ana tjetër, ka ruajtur një natyrë më asnjanëse dhe mbetet më i pranueshëm në kontekste librore – përndryshe, në shumë frazeologji është i ndërkëmbyeshëm me dreqin (e marrtë djalli, i ka hyrë djalli në bark, ishte djalli vetë, ku djallin e pate mendjen? Djalli me të birin). Nëse qëndron ajo që vëren Çabej, për dreq si fjalë historikisht më shumë e gegnishtes, ndërsa djall të toskërishtes, sot kjo kundërvënie është projektuar edhe në atë midis ligjërimit të shkruar dhe atij asnjanës nga njëra anë, përballë ligjërimit të folur. Njëlloj si dreqi, edhe djalli është agjenci e së keqes dhe e kaosit, e mashtrimit dhe prishjes së rregullit; por përndryshe nuk ka shumëçka të përbashkët me DJALLIN e feve monoteiste (Krishterimin dhe Islamin), duke u konfiguruar, në përfytyrimin popullor-folklorik, edhe ai si ndonjë lloj demoni, a TRICKSTER-i (djalli s’ka dele dhe shet lesh). Paralelizmi frazeologjik me dreqin meriton vëmendje: dreqi vetë/djalli vetë, vafsh në dreq/vafsh në djall, (më kushtoi) një dreq e gjysmë/një djall e gjysmë, i kalli dreqin/i kalli djallin, e të tjera. Dukuria ndodh edhe me fjalë të tjera shqipe me denduri të madhe përdorimi, si vete dhe shkoj, shpie dhe çoj, bie dhe sjell, dhe do të ketë të bëjë me zgjerime të konteksteve gjeografike të përdorimit. Gjithsesi, për shqipfolësin, dreqi dhe djalli janë i njëjti kuptim denotativ me veshje leksikore të ndryshme, që pastaj përkthehet në diferenca stilistike. Përndryshe, shqipja e përkthimeve të ndryshme të Biblës sot duket se ka zgjedhur të përdorë fjalën djalli në tekstet e shenjta.

Nuk kam vënë re që fjalë si dreq dhe djall të përdoren më shpesh a më intensivisht nga shqiptarët e krishterë; me aq sa kam mundur të shoh, përdorimi i tyre nuk ndikohet as nga përkatësia, as nga botëkuptimi fetar – sepse dreqi dhe djalli i gjuhës shqipe nuk është ai i shkrimeve të shenjta, por kryesisht një figurë e pezullt midis folklorit dhe frazeologjisë popullore, me karakteristika shumë të ngjashme me atë të TRICKSTER-it, e cila ka marrë, në rrugë e sipër, disa atribute sipërfaqësore të DJALLIT të krishterë. Influenca kulturore dhe folk-mitologjike Islame solli në shqipe edhe shejtanin, që nuk e çrregulloi skemën e personazhit – sa kohë që edhe shejtani është më shumë dinak dhe mashtrues, se mishërim i së keqes.

Ndoshta ky ambientim të dreqit (djallit) në botëkuptimin folklorik bëri edhe që përdorimi i fjalës në shqipen e regjistrave të ndryshëm të mos pengohej dhe luftohej, në vitet e propagandës antifetare në Shqipëri – për shumë vjet shqipfolësit druheshin të përdornin fjalët Zot e Perëndi dhe Allah (me kuptimin GOD), dhe aq më pak të përmendnin Krishtin dhe Muhametin dhe Shën Mërinë; por për dreqin, djallin dhe shejtanin nuk i bëhej vonë kujt, sa kohë që këta tre emra e kishin kompletuar kalimin nga ideologjia fetare në figura gjuhësore.

Shënim: Të dhënat etimologjike dhe filologjike i kam nxjerrë nga Eqrem Çabej, Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes, Bleu III, C-D; dhe nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe online. Janë konsultuar, sipas rastit, përkthime të ndryshme online të Biblës në shqip dhe Albanian National Corpus.

Literaturë shtesë:
Darren Oldridge, A Very Short Introduction to the Devil, OUP 2012.