(RADHË DHE PRIVILEGJ VI – shënime)
Nga shumë vepra të mira të Adrian Pacit, më ka mbetur përfundimisht në mendje një video me titullin “Centro di Permanenza Temporanea”, e vitit 2007. Shohim një grup njerëzish, me gjasë punëtorë krahu, që i afrohen dhe pastaj ngjiten te një shkallë-platformë pasagjerësh, nga ato që i sheh rëndom në aeroporte, dhe që përdoren për të hipur në avion. Të ngjiturit nuk shkojnë gjëkundi, por sa vijnë e ngjeshen me njëri-tjetrin – kamera në krye nuk e tregon, por duket sikur kanë ndeshur në një pengesë; ndoshta porta e avionit është ende e mbyllur, ndoshta ka një polic a ruajtës tjetër rendi që nuk po i lë të kalojnë. Pastaj kamera zhvendoset, dhe ne e shohim se shkallët nuk të çojnë gjëkundi, dhe se nuk i janë bashkuar asnjë avioni: thjesht rrinë në hava, si vijë-vektor i një fluturimi të pamundur.
Titulli i videos, “Centro di Permanenza Temporanea”, u referohet ca qendrave të grumbullimit të imigrantëve dhe refugjatëve ilegalë që kanë ekzistuar vërtet me atë emër në Itali[1] – megjithë oksimoronin e “permanencës së përkohshme”. Adrian Paci e pat xhiruar videon në San José, me një grup imigrantësh mëditës, disa prej të cilëve të paligjshëm, portretet e të cilëve përcjellin pasiguri që para se shikuesit t’i zbulohet gjendja e tyre në pezull të absurditetit. Një copëz teknologjie aq kalimtare, sa pothuajse nuk e vëmë re, shndërrohet para syve tona në mikrokozmos, nga ku banorët nuk shpëtojnë dot më.
Mëditësit e ngjitur në shkallën platformë të Pacit presin: në thelb mbajnë radhë; edhe pse kjo radhë duket tani si e amputuar nga radhë të tjera dhe e balsamosur, për t’u ekspozuar në një muze të emigracionit. E xhiruar në një aeroport ku rregullisht përballen botët, ajo evokon miliona pritje të tjera, nga miliona emigrantë dhe refugjatë anembanë planetit, që kërkojnë të lëvizin po aq lirisht sa edhe mallrat në epokën e globalizimit. Por e shkëputur nga “rrjedha” e përditshmërisë, shkalla e mbushur me njerëz del nga shkretia përjetimore e një jo-vendi si aeroporti, për t’u kthyer në skenën e një drame kolektive – atë të vendit ku gjen strehë ikja.
Në krye, u pata njohur me veprën e Pacit nëpërmjet fotogramit emblematik të shkallës mbushur me njerëz, radhës së pjerrët të varur pezull mbi truallin e aeroportit. Pata kujtuar se vepra e merrte lëndën nga mijëra historitë e emigracionit në Shqipëri – në vitet 1990 dhe më tej. Ajo periudhë kish lënë pas kronika sa të mërzitshme, aq sfilitëse radhësh të gjata te sportelet e ambasadave në Tiranë për një vizë, por edhe te zyrat e kufirit në portet italiane dhe në pikat kufitare të Greqisë. Të gjithë ata që hynin nga Shqipëria në “Europë”, hynin, në fakt, si të ikur.
Radha në video është e shkurtër, por e ngjeshur: punëtorët imigrantë vijnë në kontakt fizik me njëri-tjetrin dhe gati përftojnë një bishë shumëkëmbëshe, një miliped, një Quetzalcoatl të shtrirë për të ngordhur mbi shkallaret metalike. Është radhë e krijuar prej shpresës, në mos prej një mendimi magjik prej kulti kargosh, se të ngjiturit e një shkalle platformë do të mund të ndjellë, herët a vonë, një fyzelazh avioni për t’u futur. Që këtej edhe titulli: të ngjiturit janë të dënuar të rrinë në shkallë pa afat, edhe pse në shkallë, si rregull, nuk mund të rrijë njeriu veçse përkohësisht, duke pritur për të kaluar gjetiu.
Radhët në sportelet e konsullatave, për një vizë, në Tiranën e fillimviteve 1990 nuk ishin veçse forma e zbutur, e gjunjëzuar, e mbarështuar e turmës kaotike, që u derdh në oborret e ambasadave në korrik të vitit 1990, për të lajmëruar fillimin e ikjeve madhështore, biblike, nga Shqipëria. Ajo turmë e pat identifikuar lehtësisht pengesën e vet drejt lirisë: muret rrethuese të ndërtesave dhe kangjellat, të cilat edhe i shpërtheu si të ishin prej kartoni. Pak ditë më pas, “dykorriksit” do të lejoheshin ta linin Tiranën me një autokolonë autobusësh, natën; me destinacion tragetet që i prisnin në port.
Radhët do të vinin më pas – duke nisur me pritjet rropatëse në portet italiane të Adriatikut: në Bari e në Brindisi, e pastaj në kampet e refugjatëve, në hyrje të mensave, të stacioneve sanitare, të hapësirave për kontrolle mjekësore, të zyrave të regjistrimit, të qendrave të shpërndarjes së palltove, vitaminave, shampove anti-morr dhe batanijeve. Një popull deri atëherë i mbajtur mbyllur, praktikisht në burg, befas përfundoi i disiplinuar në kaosin e sapo-fituar, si të ishte ndonjë kope bagëtish të vdekura urie. Radhët ishin forma më bindëse që mori kontakti ynë i drejtpërdrejtë me botën përtej, metamorfoza e fundit, poshtëruese, e mitit dhe gjestit të arratisjes.
Për disa vjet, nuk flitej për tjetër gjë në Tiranë, veçse për ikje, kalime, kapërcime, skafe, viza të vërteta dhe të rreme, bileta udhëtimi dhe det. E kam bërë shpesh, ato kohë, rrugën nga Bari në Durrës dhe kthim, herë me traget herë me katamaran – anonim mes anonimëve, duke ecur dhe vrapuar dhe hequr këmbët zvarrë dhe dhe ndaluar me turmat. Rrëmujën brouniane në portin e Durrësit e kam këmbyer me dremitje të mundimshme në sallën e pasagjerëve të tragetit, dhe pastaj më ka ndodhur të pres ndonjëherë me orë në radhët e gjata – në shi, në diell, në shi dhe në diell – në hyrje të portit të Barit, duke shtrënguar fort xhepin ku kisha leje-qëndrimin (permesso di soggiorno). Më dukej sikur kështu ish katandisur Shqipëria për mua, në një radhë gjarpëruese, mbi zhavorrin avullues të tokës së huaj.
Radhë dhe pritje të tilla gjithnjë shtjelloheshin në hapësira të ndërmjetme – në zona transiti, në zona kufitare, në zona të askujt, në no man’s lands të specializuara për trajtimin e masave njerëzore anonime; atje ku takoheshin dy botë që përndryshe duheshin mbajtur veç. Dhe aq tjetërlloj ishte eksperienca e pritjes në radhë, në krahasim me përditshmërinë, sa më dukej sikur isha zgjuar nga ndonjë ëndërr e keqe, me t’i hipur trenit, në stacionin hekurudhor të Barit, për të shkuar në Napoli. Shihja nga dritarja e trenit pamjet e peizazhit të qetë italian dhe kurrë nuk arrija të përqendrohem në faqet e librit që kisha marrë me vete nga Tirana – sepse nuk arrija të bëja bashkë atë me këtë; dhunën e fshehtë, abstrakte, të pritjes dhe trajtimit në kufi dhe lirinë e “fluturimit” të papenguar, përmes Italisë tjetër.
“Trena, tragete, avionë” – tingëllon si titulli i ndonjë filmi amerikan, lehtësisht i dyzueshëm në “Stacione, porte, aeroporte”: nuk them se këto të fundit ishin shtëpitë e refugjatëve, meqë ky emër do t’u përshtatej më mirë kampeve të (për)qëndrimit, okazionalisht burgjet, jo rrallë heshtja dhe errësira e botës ku jetojnë “ilegalët”; por them se ishin të paktën katedralet tona, që na përgatitnin trupat dhe shpirtrat për ikje dhe ardhje të përsëritura.
Që këtej edhe forca e videos së Pacit, e cila fotografon ikjen e të ikurve në momentin kur këta shkëputen nga dheu, për t’u transportuar gjetiu; dhe përjetëson, në mënyrë përfundimisht të përkohshme, ngadalësimin deri në ngecje të kohëzgjatjes së një udhëtimi që vetëm nis, por nuk arrin të ndodhë; një freeze-frame konceptuale, aq e nevojshme për të kuptuar se edhe hapësira më kalimtare, më e paspikatur, më anonime mund të shërbejë si seli e agonisë të atyre që kapen rob atje, kur janë duke ikur.
Ka një lloj dorëzimi ndaj fatit, në sjelljen e protagonistëve në video; jo aq dëshpërim sa fatalizëm. Liria e tyre, ajo pak liri që gëzojnë, i ka lejuar që t’u ngjiten shkallëve, por nuk mund t’i çojë më tutje, sepse nuk mund të bëjë që t’u rriten flatrat për të marrë qiellin. Në makinën gjigante të teknologjisë së udhëtimit diçka nuk ka punuar si duhet; dhe një shkallë-platformë ka mbetur e braktisur në mes të aeroportit. Me imagjinatë, mund të mendojmë se diku gjetiu ka edhe një avion që pret të mbushet, me derën të hapur, por i mbetur pa shkallë. Lëvizje të filluara, por të lëna përgjysmë – radha e pjerrët e “pasagjerëve” duket sikur ka ngecur, por po ta këqyrësh me dashuri dhe për një kohë të gjatë, do ta vësh re se një farë zhvendosjeje përpara, papërfillshëm e ngadaltë, i ka mbijetuar; qoftë edhe vetëm për inerci; e ngjashme me rrjedhjen tejet të ngadaltë të një akullnaje që varet poshtë shpatit të malit. Më shumë se ngecur, radha ka ngrirë.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi pa leje.
Kopertina: i jam mirënjohës autorit Adrian Paci që më lejoi ta përdorja këtë fotogram nga videoja.
[1] Mua më kujton edhe titullin e një kënge të njohur të Franco Battiato-s, Centro di Gravità Permanente.
