ADN-JA E PERSISË

Peng i pezullisë prej mysafiri gjatë ditëve e sidomos netëve kaotike pas Revolucionit Iranian të vitit 1979, reporteri polak Ryszard Kapuscinski i kalon darkat në hotel, edhe duke kundruar fotografitë që ka me vete, për të vrarë kohën.

Më e vjetra foto në koleksionin e tij, rrëfen ai në librin e vet Shah-in-Shah (Universale Economica Feltrinelli, 2001), tregon dy burra: një ushtar dhe një civil. Ushtari e mban civilin të lidhur në vargonj. Ushtari duket i moshuar, shtatshkurtër, tipi klasik i fshatarit të përvuajtur dhe babaxhan. Madje i kujton, Kapuscinskit, Shvejkun.

Tjetri, i lidhuri, e ka kokën të lidhur me fasho dhe duket i plagosur.

Dicitura e fotos shpjegon se ushtari është gjyshi i shahut Mohammed Reza Pahlavi dhe quhet Savad-Kuhi, ndërsa i burgosuri është vrasësi i shahut Náser al-Din. Fotoja është nxjerrë në 1896.

Të dy burrat, edhe ushtari edhe i dënuari, duken të rraskapitur, ngaqë prej ditësh po e bëjnë me këmbë rrugën nga Qom-i në Teheran. Ashtu kanë ecur, në mes të pluhurit dhe një vape prej xhehnemi – ushtari prapa dhe vrasësi përpara, i lidhur në vargonj, si ata arinjtë që dikur i shëtisnin fshat më fshat.

Shpjegon Kapuscinski se Persia e asaj kohe ishte një vend pambarimisht i varfër: nuk ka hekurudha dhe ato pak karroca dhe kuaj i përdorin ekskluzivisht shtresat e larta – prandaj këtyre të dyve nuk u mbetet që ta arrijnë në këmbë vendin ku duhet të zbatohet dënimi.

Herë pas here ndalen në ndonjë fshat, dhe atje ushtari u thotë vendësve: ky këtu është ai që ka vrarë shahun. Dhe fshatarët e shohin vrasësin edhe me tmerr, edhe me admirim.

Nuk dinë nëse duhet të indinjohen, apo të bien në gjunjë, shkruan Kapuscinski.

Vrasësi i shahut quhet Mirza Reza Kermani; para se të bëhej vrasës, ishte zelltar i angazhuar në një lëvizje politike reformiste. Përdori, për të vrarë shahun, një revolver të vjetër dhe të ndryshkur, që mezi i shkrepi.

Kapuscinski thotë se ushtari në foto, gjyshi i shahut Mohammad Reza Pahlavi, kish urdhër ta shoqëronte robin e vet nga Qomi në Teheran; sepse ashtu ishte vendosur, që Mirza Reza Kermani të varej në litar në kryeqytet.

Sipas Google Maps, distanca mes Qomit dhe Teheranit është diçka si 150 km.

Shahun Násir ad-Din e vranë në Shahr-e Ray, një qytet dikur shumë afër Teheranit, por që sot është shkrirë me të.

Prandaj nuk kuptohet qartë se ç’bënte Mirza në Qom; burimet historike thonë vetëm se, pas atentatit, u orvat të kapërcente kufirin me Perandorinë Osmane; atje edhe e kapën.

Por dinamika e saktë e ngjarjeve zbehet, prapa fuqisë narrative të fotos: dy njerëz të kohës së tyre, një ushtar dhe robi i tij, ecin në shkretëtirë; i lidhuri me vargonj prin, ai që e mban tjetrin të lidhur, e ndjek.

Këtu nuk gjen njeriu as vullnet të lirë, as konflikt, as pasion; i njëjti zinxhir që nuk e lë Mirzën të ikë, nuk e lë as ushtarin që ta lëshojë robin të lirë. Bashkimi i tyre është më i fortë se e shkuara.

Te fotoja, kemi dy personazhe që pozojnë – jo në kuptimin që duan të duken bukur, hijshëm, dinjitozë a të frikshëm, por ngaqë komunikojnë me fotografin, të njëjtin që fshihet pas syve tanë.

Fotografi është i treti personazh, dhe ne e njohim, sepse me dinamika të tilla na kanë mësuar fotot e traditës; të themi Marubi, të themi Shota dhe Azem Galica.

Këto nuk janë momente aksioni të ngrira në pllakën fotografike, por pauza në realitet që pastaj transferohen si qetësi në produktin final.

Momenti është historik, por fotografi e përjeton këtë historicitet ndryshe nga dy aktorët në skenë. Sepse fotografi na vjen si personazh i nevojshëm i provincës, i cili tash e tutje do ta mbajë mend vizitën e kësaj dysheje demoniake mu nëpërmjet fotos që u ka bërë; ndërsa dyshja vetë e përfton historicitetin tjetërkund.

Prandaj edhe fotoja nuk dokumenton asgjë, por vetëm dëshmon.

Mirza gati merr trajtën e një homo sacer, i tillë që t’ia shtojë elektricitetin prej aure çdo ajri që zhvendos; ndonëse fashoja që ka mbështjellë rreth kokës është – në mënyrën e vet – edhe ajo “fotografia” e një goditjeje me gur, me çomangë, me hu, kushedi me qytë pushke.

Por aq e xhamtë është ngrirja në vështrimin e tij, sa të na bëjë t’ia perceptojmë vargonjtë si tespihe; në kuptimin që ai e mat temporalitetin e vet në marrëdhënie me Allahun, duke ia lënë kalendarin Savad-Kuhit dhe gatishmërisë së tij pingule.

Ashtu ushtari ia garanton momentit banalitetit, njëlloj siç ia garanton shah-vrasësi të njëjtit moment tejkohësinë.

Dhe ashtu revolveri që ka shkrepur Mirza, dhe në shkrepjen e të cilit tashmë ka ngecur, trashëgohet te pushka aq jo-kërcënuese e Shvejkut nga Persia.

Gjyshi i shahut të fundit të Iranit, Mohammad Reza Pahlavit, në atë kohë nuk ishte ende gjysh: nipi nuk do t’i lindte deri në tetor të vitit 1919.

Dhe mbase këtij gjyshi të ardhshëm nuk i shkonte në mendje se po udhëtonte, mes për mes shkretisë, jo aq me një të dënuar me varje, sa me vetë tabunë e shkelur e mbretvrasjes.

Regjicidit.

Një shestim të cilin nuk ka litar që ta varë a zinxhir që ta mbajë lidhur.

Kapuscinski nuk e thotë, por mbase kjo foto edhe fikson një formulë e cila sot e kësaj dite mund të përdoret, për të përshkruar dhe kuptuar Iranin: një trupëzim të shtetit, të veshur si mos më keq, me bustinën të shtrembër dhe jakën skiç dhe çizmet të rrjepura; një përfaqësues të pasionit fetar dhe politik, me vështrimin depërtues por të palexueshëm; dhe një palë vargonj që i mbajnë të dy këta djallëzisht të kombinuar.

Por ka më shumë energji dhe sakrificë te këmba e zbathur prej asketi e Mirzës, se te gjithë figura e anonimizuar e ushtarit gjysh të ardhshëm, të një shahu tjetër.

I dënuari, që e di se e pret litari, e ka pranuar fatin e vet dhe sikur është larguar para kohe nga kjo botë; ndryshe nga ushtari, i cili nuk e di se praninë e tij në botë e imponon nga e ardhmja shahu tjetër, ai që do të vijë pas gjysmë shekulli.

Kapuscinski shton se misioni për ta shoqëruar shah-vrasësin drejt Teheranit ka rëndësi jo aq ngaqë vendimi i gjyqit do zbatuar, por sepse Teherani nuk mund të privohet nga një spektakël i jashtëzakonshëm, si ai një varjeje publike në shesh.

Dhuna e atentatit kundër shahut do të rimerret, e formalizuar, në skenën e ekzekutimit.

Savad-Kuhi asgjë nga ato që ka veshur nuk e ka të vetën: as gjimnastiorkën, as pantallonat, as kapelën me shenjat e shtetit në kokë, as pushkën aq të shkrehur, me tytën të kthyer nga dheu. Roli i tij është të lajmërojë trekëmbëshin që e pret me durim vrasësin në Teheran; njëlloj siç është roli i vargonjve, për nga forma e nga funksioni, të lajmërojnë litarin. Varjen mund ta përfytyrojmë si fund të agonisë, por mund ta përfytyrojmë edhe si apoteozën e heqjes së lirisë.

Fotografia e fikson ekzekutimin në mënyrën e vet; duke na rrëfyer ne të sotmëve që ka ndodhur, por duke na e shfaqur para se të ndodhë. Të dy këta, ushtari dhe i dënuari – ky i fundit xhelat dje, dhe ekzekutor sot, ndërsa Savad-Kuhi një shoqërues a ndërmjetësues i gjesteve enigmatike të vrasjes politike – të dy këta, pra, mund të kishin qenë edhe miq në një rrethanë tjetër; mund të jenë bërë miq, ngaqë rruga do të ketë qenë tepër e gjatë, për t’u përballuar pa një miqësi.

Duke e ditur që Kapuscinski i jepte ndonjëherë dyfish flatra imagjinatës, gjasat janë që udhëtimi me këmbë nga Qom-i në Teheran të mos ketë ndodhur vërtet (“vërtet”); por fotografia është e tillë, që të ngulë këmbë se ai udhëtim duhet të ketë ndodhur.

Të njëjtin përfundim e sugjeron edhe fakti – këtë herë i besueshëm – se Mirza është i kapur mes dy shahëve: atij që vrau, dhe atij që do të vijë në botë pas gjysmë shekulli dhe që tani ekziston veç në trajtë vargjesh të nukleotidëve, në gjakun e ushtarit të mirë Savad-Kuhi.