ARKEOLOGJIA E NJË SIMBOLI

Si simbol, drapri dhe çekani më ka dalë përpara që i vogël – shpesh në shoqëri të yllit pesëcepësh dhe të sfondit të kuq. Ishin fillimvitet 1960, kur Tirana nuk e kish zhveshur ende gjimnastjorkën sovjetike. Mbaj mend që më turbullonte pak fjala çekani, të cilën e krahasoja me çekiçi, meqë veglën në shtëpi dhe në rrugë e quanim gjithnjë çekiç.

Sakaq do të mësoja edhe se shprehja drapri dhe çekani vinte e ngrirë dhe nuk mund të ndryshohej: drapri dhe çekiçi nuk do të kishte kuptim, nuk do të lejohej, madje mund të krijonte keqkuptime. Mbase prandaj edhe u mësova me idenë që çekani si fjalë kishte diçka proletare, prej pllakati me punëtor llërëpërveshur, ndryshe nga çekiçi, i cili nuk merrte pjesë, të paktën haptazi, në simbolikën klasore.

Drapri dhe çekani mund të ishin vërtet vegla pune, por kombinimi i tyre aq i shtangët në sintagmën “drapri dhe çekani” kish diçka nga disiplina ushtarake, nga detyrimi për të mos dalë nga rreshti.

Këtë disiplinë e ndiqte edhe imazhi, forma, orientimi dhe përpjesëtimet e të cilit përcaktoheshin me ligj. Sikurse përcaktohej me ligj vendi që do të zinte në raport me sende të tjera, për shembull në flamur ose në stemë. Sikurse nuk thonim dot çekani dhe drapri ashtu edhe nuk mund ta afishonim simbolin të modifikuar ose me veglat të shkryqëzuara. Loja krijimtare me simbolet kishte pasoja – mjaft të kujtohet se kryqi kokëposhtë dhe ylli (pentagrami) kokëposhtë mbahen si simbole të satanizmit.

Asgjë për t’u habitur: edhe logot e kompanive trajtohen rëndom në këtë mënyrë dhe shkelësit mund të paditen në gjykatë. Në të gjitha herët, qëllimi është që të mos pengohet identifikimi i pandërmjetëm, intuitiv, në mos instinktual. Por të vërehet sa ndryshon kjo, kur është fjala për shkronjat – të cilat mund t’i vizatojmë si të duam, me kusht që tjetri të na i kuptojë.

Në shkollë na patën mësuan se drapri dhe çekani përfaqësonte aleancën mes “klasës punëtore dhe fshatarësisë kooperativiste”, çfarë edhe shpjegonte pse ishte përdorur në flamurin dhe në emblemën e Bashkimit Sovjetik. Thuhet se, për të vendosur se ç’simbol do të përdorej në shenjat e shtetit, komisionit të posaçëm iu desh të zgjidhte mes çekanit nga njëra anë, dhe sfurkut, grabujës e plugut nga tjetra; çekani nuk vihej në diskutim, për shkak të një shoqërimi tradicional me punëtorët anembanë Europës.

Formën përfundimtare simbolit ia pat dhënë një vizatim nga artisti grafik Jevgeni Kamzolkin. Ra menjëherë në sy ngjashmëria me një simbol tjetër, të përdorur shpesh në heraldikë dhe të njohur me emrin hammer and pick (më rrallë hammer and chisel), “çekani dhe kazma”, që përfaqëson xehetarinë ose minatorët. Një version i kësaj kazme do të shfaqej pastaj te kazma dhe pushka, versioni enverist i draprit dhe çekanit.

Hammer and pick ngjan vizualisht edhe me simbolin e dy çekanëve të kryqëzuar, që përdor lëvizja politike fashistoide, te filmi The Wall (Pink Floyd).

Marshi i çekanëve, te “The Wall”

Është vërejtur edhe se të dyja këto vegla, edhe drapri edhe çekani, kryesisht presin, çajnë dhe shkallmojnë, por pa ndërtuar asgjë, çfarë i largon disi nga heraldika dhe filozofia masonike. Nga ana tjetër, nëse lidhjet e draprit me të korrat në bujqësi dhe idenë abstrakte të frytit të punës, çekani zuri vend mirë edhe në simbologjinë socialiste të farkës, farkëtarit dhe farkëtimit, si vegla simbol i edukimit komunist, që do t’i jepte formë njeriut të ri, në “bashkëpunim” me kudhrën.

Të simbolizuara, veglat e punës gjithnjë e përcjellin një predikativitet, sepse i referohen asaj çfarë mund të bëhet me to, një pune ose zanati (një “foljeje”), ndryshe nga simbole të tjera më abstrakte, si ylli, dielli, gjeografia, kafshët ose bimët (që sillen si “emra”).

Për këtë arsye, ka qenë më e lehtë të kalohet nga puna ose zanati, te shtresa ose “klasa” e atyre që e ushtrojnë; dhe vegla e punës të fillojë të përfaqësojë një masë njerëzish në bazë të punës që ata bëjnë ose të funksionit që kanë.

Nga shumë përdorime të draprit dhe të çekanit që më kanë shoqëruar në fëmijëri, mbaj mend veçanërisht logon e gazetës Zëri i Popullit, ku figuronte si versioni vizual i thirrjes “proletarë të të gjitha vendeve bashkohuni.”

Në rrjedhë të kohës, është folur edhe për ngjashmërinë formale mes draprit dhe gjysmëhënës, sidomos në kontekste ku janë analizuar marrëdhëniet mes leninizmit dhe Islamit.

Kjo përtej kombinimit të gjysmëhënës me yllin, të cilin e gjen në flamurin e Perandorisë Osmane, por që dikur nga mesi i shekullit XX filloi të përdorej edhe si simbol i Islamit dhe i komunitetit mysliman – edhe pse shumë dijetarë të Islamit nuk e pranojnë këtë.

Në esenë “Ikja nga Bizanti”, Josip Brodsky – gjatë një vizite në Stamboll – reflekton për ngjashmëritë mes perandorive dhe kujton si Sulltan Selimi, gjatë fushatës së Egjiptit, pat thënë se ai, si zotëruesi i Konstandinopojës, ishte edhe trashëgimtari i Perandorisë Romake dhe kish të drejta ndaj të gjitha trojeve që në të kaluarën i kishin përkitur Romës. A janë justifikim këto fjalë, pyet poeti, apo profeci? Apo edhe ashtu edhe kështu? Dhe a nuk dëgjohet e njëjta muzikë, vazhdon ai, katërqind vjet më pas, në zërin e Ustrjalovit dhe të sllavofilëve të Romës së tretë, flamuri i saj i kuq, i ngjashëm me pelerinën e jeniçerëve, ia bashkonte volitshëm një yll gjysmëhënës së Islamit? Po ai çekan, a nuk është një kryq i stilizuar?

Drapri dhe çekani si “fuzion” i gjysmëhënës Islame dhe kryqit të Krishterë: të jetë kjo një fantazi e çartur e një poeti, që e deshifron botën me kode metaforash dhe simbolesh?

Në fakt jo.

Kur Papa Jorge Mario Bergoglio, i njohur si Papa Françesku, vizitoi Bolivinë në 2015, presidenti i vendit pritës, Evo Morales, i dhuroi një drapër e çekan të stilizuar, me çekanin në trajtën e një krucifiksi, me gjithë figurën e Krishtit.

Morales shpjegoi, në atë rrethanë, se skulptura riprodhonte një krijim të Luis Espinal Camps, kineast, gazetar dhe klerik jezuit me origjinë spanjolle, të cilin e kishin vrarë bandat paraushtarake, për shkak të impenjimit të tij social në Bolivi kundër padrejtësisë sociale dhe abuzimeve të sistemit. Vetë Papa kish bërë homazhe, pak më parë, afër vendit ku e patën gjetur kufomën e të vrarit.

Zëdhënësi i Vatikanit, Federico Lombardi, sqaroi edhe se gjesti i Moralesit nuk duhej interpretuar në mënyrë ideologjike, meqë ai dizajn figuron edhe në medaljen Espinal të Kongresit bolivian.

Megjithatë, ka dyshime se Papës nuk i pat pëlqyer ky sinkretizëm kaq kaba.

Përtej fantazisë së Espinal Camps-it dhe përpjekjeve për ta paraqitur skulpturën e tij si simbol të dialogut mes “Krishterimit dhe Marksizmit”, ata që pikasin ngjashmërinë mes draprit dhe gjysmëhënës do të pikasin edhe ngjashmërinë mes çekanit dhe kryqit, siç i ndodhi Brodsky-t, edhe pse në një mjedis të pasur me sugjerime simbolike, si ai i Stambollit.

Çekani sovjetik i stilizuar i ngjan më shumë të ashtuquajturit kryq françeskan, ose Tau-t.

Përndryshe, me pak imagjinatë si të Brodsky-t, mund të përfytyrohet Krishterimi si tezë, Islami si antitezë dhe komunizmi si sintezë, që rikthehet te Krishterimi por pasi ka absorbuar trashëgiminë islame – çfarë e konfirmon edhe thirrja për bashkim që i shoqërohet simbolit drapër e çekan (proletarë të të gjitha vendeve, etj.).