ARTIFIC, SATIRË, DIALEKT

Në polemikat e tanishme, rreth shfaqjes – “rileximit” – të komedisë “Prefekti” nga Teatri Kombëtar janë ngritur gjëra jo gjithnjë në lidhje mes tyre: fati i veprave të Realizmit Socialist, qëndrimi ndaj figurave historike më parë të dënuara nga regjimi totalitar, etika e përqeshjes së personave realë në skenë, vendi i dialektit në letërsi, fërkimet kulturore dhe gjuhësore mes Jugut dhe Veriut pas vitit 1945, stereotipizimi negativ i banorëve të Shqipërisë së Mesme nga një lloj mendësie “elitare”.

Nuk di se çfarë “rileximi” ia kanë bërë komedisë së Besim Levonjës në përshtatjen e tanishme; ndërsa për talljen me një figurë historike edhe pse me dritëhije të forta si Qazim Mulleti mendoj se i përket një periudhe historike të caktuar, në kuptimin që flet më shumë për frymën kulturore të kohës kur mori popullaritet “Prefekti”, se për personin vetë; prandaj edhe nuk më duket etike, në kuptimin që, edhe sikur të vendosnim t’i ktheheshim për ta gjykuar prefektin e Tiranës fashiste dhe pastaj naziste, do të duhej ta bënim me instrumente të tjera, jo me të qeshura; meqë nëse qeshim ende tani, jemi më shumë duke qeshur me veten.

Por kam mendimin tim, më të artikuluar, për çështjen e dialektit “tirons” që përdoret në atë komedi. Dhe çfarë më shtyu të shkruaj, ishte ky pasazh i një shkrimi nga Gjergj Erebara, të botuar në “Panorama” (Prefekti nuk është tallje vetëm me Qazim Mulletin):

[“Prefekti”] është një komedi që supozohet se tallet me Qazim Mulletin, zyrtar fashist i Luftës së Dytë Botërore, por në fakt komedia stereotipizon të gjithë popullsinë e njohur konvencionalisht si “tiranasit e vjetër”, duke përdorur në skenë dhe në ekran dialektin e tyre shumë vite pasi dialektet u shpallën të paligjshme në kongresin e anti-gjuhës shqipe në vitin 1972.

Në fakt, këtu ngatërrohen disa gjëra. Vendimet që mori Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, të mira a të pamira, nuk kishin të bëjnë drejtpërdrejt me dialektet e shqipes, por me shqipen e shkruar; dhe nëse në Kongres u vendos që të përdorej tash e tutje “shqipja standard”, kjo kish të bënte me gjuhën e shkruar dhe shkonte në dëm të varianteve letrare (kosovarishtja, elbasanishtja, shkodranishtja), jo të dialekteve të shqipes si të tilla, të cilat i përkasin një rrafshi gjuhësor tjetër, atij të folur. Aq më pak Kongresi mund të ketë “shpallur të paligjshme” dialektet, dhe jo vetëm sepse që të shpallësh diçka të paligjshme duhet të kesh ligjin përkatës; por edhe ngaqë shqipja standard ose e njësuar, ashtu siç u sanksionua nga vendimet e Kongresit, do të përjashtonte variantet e tjera të shqipes së shkruar, jo ato të shqipes së folur.

Dhe në realitet dialektet e shqipes nuk patën ndonjë efekt negativ nga imponimi i rregullave të drejtshkrimit të shqipes dhe detyrimi për të përdorur shqipen e njësuar në botimet e reja – meqë mbijetesa e një dialekti varet nga faktorë si shkalla e alfabetizimit, e urbanizimit, e lëvizjeve të popullsisë, e përzierjes së popullsisë, etj., por jo nga normëzimi i gjuhës së shkruar, përfshi edhe atë formë të shqipes së folur publike që mbështetet në tekstin e shkruar. Të njëjtat dialekte të asaj kohe i gjen në përdorim sot e kësaj dite, sado të përshtatura me rrethanat e reja dhe të dëmtuara nga lloje të tjera diferencimi gjuhësor, si dialektet sociale.

Aq më pak mund të ndikonte negativisht Kongresi i Drejtshkrimit në përdorimin e dialekteve në skenë, si në teatër, në estradë, në variete dhe deri-diku në film; siç e provon edhe shqipja që dëgjoje nga estrada e Shkodrës, estrada e Tiranës, estrada e Elbasanit, estrada e Durrësit, estrada e Fierit, e kështu me radhë – ku dialekti lokal inskenohej (simulohej) dhe shërbente si pjesë e efektit skenik. Dialektin shkodran e dëgjoje rëndom edhe në pjesë teatrale jo-satirike që i referoheshin jetës së malësorit (“Toka jonë”, sa për të sjellë një shembull). Në kontekste të tilla, roli i dialektit është të sjellë një “efekt të reales”, nëpërmjet natyralizmit; por edhe duke ndjekur një model në thelb folklorik të artit skenik, të njëjtin model që e gjeje, në rrethanat e tjera, në festivalet folklorike.

Por ky “dialekt” në skenë nuk është identik me dialektin në mjedisin e vet të natyrshëm, ose në oralitet; meqë është gjithnjë fjala për një artific, nëpërmjet të cilit loja skenike krijon një hapësirë ekskluzive, në komplicitet (bashkëfajësi) me publikun. Aq më tepër kur, siç është rasti i komedisë “Prefekti”, vënia e saj në skenë i pat paraprirë me dekada Kongresit të Drejtshkrimit dhe standardizimit të shqipes publike, përfshi edhe atë në veprat letrare të botuara rishtas (“Prefekti” u vu në skenë në fund të viteve 1940, madje edhe me angazhimin e një regjisori rus, Kriçko, i cili ndihmoi për të hedhur themelet e artit teatral në Shqipërinë e Pasluftës; “në atë kohë ne nuk e dinim ç’ishte mjeshtëria e aktorit”, thotë Mihal Popi, që e pat luajtur prefektin 106 herë; “atë filluan të na e mësojnë regjisorët e ardhur nga Bashkimi Sovjetik”; lexoni më shumë këtu, ku mes të tjerash përvijohet edhe preokupimi estetik, i autorëve të shfaqjes atëherë, përfshi edhe aktorët, me natyralizmin, deri edhe fotografizmin, ose mundimin për ta riprodhuar realitetin “siç ka qenë”; Mihal Popi thotë se i verifikonte zgjidhjet e veta aktoriale me një punëtor që pat punuar te Qazimi).

Te një shkrim i rëndësishëm, i botuar këto ditë në Peizazhe të fjalës (Ç’jena qell’ mër ja hu), Sait Saiti përmend një traditë letrare para-totalitare të letërsisë dialektore satirike, me autorë si Hafiz Ibrahim Dalliu, Mit’hat Araniti, Ibrahim Hasnaj, Xhemal Farka dhe Mustafë Greblleshi; të cilëve unë do t’u shtoja edhe ndonjë vepër si “Siç më thotë nënua plakë” të Musine Kokalarit, një lloj letërsie të cilën e quajnë ndonjëherë “etnografike”, por ku elementi satirik mbetet i spikatur.

Duke u bazuar efekti komik i dialektit në skenë në kontrastin me normën gjuhësore, forca e tij shprehëse nuk mund veçse të vinte duke u shtuar, sa kohë që norma vetë po kristalizohej gjatë viteve të totalitarizmit; madje duke shërbyer si suport, sado rudimentar, i një “teksti letrar” alternativ. I dëgjuar në skenë, dialekti shënjon tani popullin, në kontrast me elitat, dhe kaq mbase edhe do të mjaftojë si potencial subversiv. Me sa mbaj mend, deri edhe vetë Qazim Mulletin personazh të “Prefektit” publiku të paktën në Tiranë e shihte me një farë dashamirësie, dhe jo vetëm ngaqë e gjente zbavitës. Kjo mbase do të ndihmojë për të shpjeguar edhe popullaritetin e jashtëzakonshëm të estradës së Shkodrës, estradës së Fierit dhe estradës së Tiranës në vite.

Por nuk ka gjë për t’u habitur. Anembanë Europës gjen shembuj elokuentë të teatrit dialektor, veçanërisht në vende si Italia dhe hapësira gjermanofone, ku dialektet janë fort të pranishme dhe të rrënjosura në krahinat. Ky teatër i kundërvihet teatrit konvencional, në italishten ose gjermanishten standarde, duke ofruar një alternativë edhe estetike dhe duke u folur drejtpërdrejt segmenteve specifike të publikut.

Prandaj besoj se duhen trajtuar veçan dialekti në skenën e “Prefektit” dhe përqeshja që ia bën komedia Qazim Mulletit; meqë kjo e dyta vetëm sa e shfrytëzon të parën, duke e gjetur të gatshme; dhe sa kohë që dialekti, në skenën e komedisë dhe në përgjithësi në satirë, ka një traditë të vetën jo vetëm në modelet europiane të teatrit shqip, por edhe në vetë kulturën shqiptare të para-1945-ës.

Efekti – në mos suksesi – i komedisë “Prefekti” në Tiranën (dhe Shqipërinë) e viteve të totalitarizmit nuk ka të bëjë aq me qenien e saj vepër e Realizmit Socialist, dhe as me “pasqyrimin” prej saj të luftës së klasave a të personazheve historike sipas këndvështrimit dhe gjykimit të anshëm të regjimit, sa me raportin mes dialektit që flitet aty dhe publikut të qyteteve të mëdha, duke filluar nga Tirana, ku të ardhurve nga Jugu, pas vitit 1945, iu desh të përballen me vernakularin lokal dhe t’i gjejnë vend në sistemin e tyre të komunikimit oral. Komikja në dialektin tirons, veçanërisht kur e dëgjuar në skenë, ishte edhe një mënyrë për të çliruar tensionin mikrosocial mes të ardhurve dhe vendësve, nëpërmjet humorit; ose një formë efikase e integrimit të komuniteteve.

E megjithatë, edhe në qoftë i mirëqenë interpretimi im, kjo nuk e përjashton që komedia në fjalë, e shfaqur tani për një publik që nuk është më ai i Pasluftës dhe as ai i gjysmë shekulli më parë, të japë një efekt tjetër nga ai i synuari prej autorëve të shfaqjes dhe të shërbejë si mjet për poshtërimin e dialektit dhe të “tironasve të vjetër”. Efektet e një vepre arti nuk kanë gjithnjë lidhje logjike me synimet e autorëve dhe as me traditën e pritjes së kësaj vepre në vite. Do të ishte e trishtuar, sikur publiku i sotëm ta shijonte “Prefektin” si qesëndisje me kulturën lokale të Tiranës a si poshtërim të gegëve të Shqipërisë së mesme, sikurse do të ishte provë e analfabetizmit kulturor të brezave përkatës. Në çdo rast, kur një publik nuk arrin të diferencojë mes artificit të dialektit në skenë dhe të njëjtit dialekt në jetën reale, ky është dështim për teatrin vetë, siç është dështim edhe për kulturën. Nuk jam në gjendje të them nëse po ndodh vërtet kështu, pse prirem të besoj që reagimet e sotme – në media dhe në rrjetet sociale – ushqehen më shumë nga nevoja për polarizim dhe zemëratë (outrage), e cila i mban gjallë këto lloj komunikimesh dhe manipulimesh sot.