Muzika e më pas fjala apo fjala e më pas muzika…?

nga Eda Zari

Ashtu si njerëzit, muzika ka dy anë: mendjen dhe shpirtin. Ky i fundit e shpie muzikën të shprehë atë për të cilën fjalët nuk janë të mjaftueshme. Mirëpo, nuk mund të mohohet se filozofët, poetët dhe muzikthurësit priren dhe marrin shkas nga ideologjitë e njëri-tjetrit për të përsosur qoftë tingullin e mendimit apo mendimin e tingullit!

Ca e ngatërruar kjo e fundit?

Pak kohë para Koronës, ndodhesha e ftuar tek kolegët në një koncert të stilit hard bop. Publiku m’u duk i aftë muzikalisht për të përballuar kërkesat jo dhe aq të asimilueshme të kësaj muzike. Në fund të koncertit siç e do zakoni, publiku thirri – Zugabe (encore) – saksofonisti nisi të luajë një kompozim të titulluar – për çudinë time – “Die Welt als Wille”. Kompozitori i referohej veprës “Die Welt als Wille und Vorstellung”^[1] të Schopenhauerit. Ishte interesante ngjizja e konceptit filozofik me linjën melodike dhe improvizimin hard bop po aq dhe xhaz modal. Mirëpo, tek vëreja interpretimin e muzikantëve – qoftë tingullin kolektiv apo atë solistik mejtova; a është më e lehtë të paraqesësh instrumentalisht një mendim apo filozofi pa nënshprehje verbale, sesa të ngresh një poezi ekzistuese në nivelin e një kënge duke lënë fjalën në vendin e duhur, si një formë që ruan veprat e mendjes – zbatuar me tinguj?

Saksofonisti më la shijen e muzikantit ithtar që do të flasë një gjuhë të përbashkët me filozofin.

“Bota si Vullnesë dhe Ide” – lehtazi kish yshtur frymëzimin e kompozitorit të njëjtësojë gjuhën e mendimit me atë të tingullit. Nuk është zbulim i ri se muzika instrumentale, shprehet pa u martuar me një libret apo tekst të shtrirë nën armature. Schopenhaueri ia rrit rëndësinë muzikëthurësit kur thotë: “Kompozitori zbulon rrënjën më të thellë të botës dhe shpreh mençurinë më të brendshme, përmes një gjuhe që arsyeja e tij nuk e kupton”! Mirëpo, sado entuziaste t´më bëjë filozofia e Arthurit apo të lëvdojë se; – “muzika është më e larta nga të gjitha artet”, po aq më bën të them se muzikëthurësit pa vramendje – jo pak herë e kanë shpërfillur peshën e mendimit, elementët apo fuqinë e thirrjes poetike. Nuk janë të pakta rastet kur muzika apo kompozitorët të ndjellin ndjesinë sikur gjuha poetike – fjalët – ende nuk ishin apo janë shpikur!

Në korrespondencën mes Richard Strauss dhe Clemens Krauss^[2] – referuar operës së fundit të kompozitorit me titull – Capriccio – vërejmë pikëpamjet e tyre kundërshtuese për marrëdhënien midis gjuhës dhe muzikës. Cila është parësore… – “Zuerst die Musik und dann die Worte” kundrejt “Zuerst die Worte und dann die musik” (“së pari muzika e më pas fjala” apo “së pari fjala e më pas muzika?”). Së fundmi Krauss bën të mundur të fitojë entuziazmin e Strauss-it, me zgjedhjen e një Soneti të Pierre de Ronsard^[3] për arien e Famandit. Ai krijon një ambient që simbolizon lidhjen midis muzikës dhe poezisë, një gjetje e mundimshme si mundi i Sizifit, por që gozhdoi rëndësinë e raportit mes poezisë dhe muzikës si vetë kategoria në të cilën emërohet kjo opera – “Pjesë bashkëbisedimi për muzikë”! Kuriozitet më vete është fakti se poezia “Les Amours” e Ronsard-it, kishte gjetur tashmë shumë më herët rrugën e saj muzikale në kompozimet e Antoine de Bertrand (1580 – 82) dhe Jean de Castro (1540 -1600). Sonetet e para nga Ronsard-i, u sollën në muzikë si një shtojcë e vëllimit poetik nga kompozitorët më të rëndësishëm bashkëkohorë të kësaj periudhe.

Sot, këto zhvillime muzikologët frankofonë i vlerësojnë si simbol i përpjekjeve humaniste për qëndrueshmërinë e veprave poetike të Rilindjen franceze duke kombinuar muzikën dhe poezinë.

Prej vitit 2011, e përrethuar në biotopin e fjalës së Lasgushit, kam kohë që bluaj idenë e ngritjes – jo vetëm të një poezie por shumë poezive të tij në një album të vetëm – në nivelin e këngës! Po aq yshtës dhe i rallë është rasti kur – Poeti përkthen Poetin – ndaj dhe poezitë e shqipëruara të Llazar Gushos – vëllimi me poezi  “Buch der Lieder”, Libra e Këngëve^[4] nga gjermanishtja e Heinrich Heine-s, janë xhevahire që s’dua kurrsesi t´u bëj bisht apo t´i mungojnë këtij albumi bilingual (i cili i vjen publikut në vjeshtë të 2021)!

Personalisht, nëse do kërkoja fjalën muzikë brenda poezisë ajo quhet Lasgush Poradeci!

Jam sot si vjet,
Jam mot si përgjithnjë.
Në trup,
Në zemër jam,
Në shpirtin t’ënd.

“Ewigkeit – Përjetësia”!

Ja tek rri, jo vetëm forma, por përsosmëria e veprës së mendjes – një Opus Magnum me fjalë profetike, nën kultin e një Triniteti kohor. Ai nuk dëshiron asgjë më shumë se të krijojë botë incognito, të stisë harmoni të reja, metrikë dhe ritëm vargu që i reziston çdo zamani apo trendi jetëshkurtër. Për ta bërë këtë, ai kap yjet dhe bërthamën e tokës – zemrën – në të njëjtën kohë. Poeti ka prirje gjigante në drejtim të jetëgjatësisë poetike si dhe të përsosmërisë së muzikalitetit në vargje. Thënë me fjalët e Tij: –”Poezinë e bën gjithashtu toni. Toni bën muzikën”.

Dikur e përfshirë në një diskutim, ngrita pyetjen nëse është gjetur tingulli dhe deri në çfarë mase është muzika – gjuha – që do mund të mbivendoset mbi gjuhën e poezisë së Llazarit?

Nga këngëzimet e krijuara me poezinë e Poetit, personalisht veçoj njërën prej nga estetika melodike si dhe bashkëveprimi specifik i muzikës me poezinë!  Kompozitori Josif Minga tek – Mora shoqezën përkrah – funksionin e fjalës (që rrit kujtimin intim mes dy të dashuruarve), e ngre vetëdijshëm duke përdorur harmoninë e kuartave. Jo më kot fillimi melodik nis me dy kuarta të pastra – një pas një – duke e futur këngën në terren minor, shumë vetjak, mu si një frazim Fado-je apo një lament prej Jacques Brel. Melodia është e kursyer, gati një cavatine^[5] që mbart tingullin modest ngjyer me mall, ogur po aq dhe fatgremisje. “Matmë rrugën ca nga ca” – kompozitori brenda një motivi përsërit kombinimin e kuartave që nëvizon qartësinë poetike lasgushiane^[6] – pa zu dita perëndoj, pa zu nata na mbuloi! E mandej duket se Minga pas progresionit të akordeve meazallah se denjon të veje në tonikë…Pse? Sepse akordi lihet enkas i pazgjidhur! “As rroj as vdes, po jam pa mend” – sipas meje, Minga përmes një pazgjidhjeje në tonikë, krijon një pushim inteligjent i cili frymon thellësi të dukshme emocionale harmonike! Përsëritja e temës këndohet një oktavë më lart, e vendosur ritmikisht në triolë, e frazuar me rubato. Kësisoj kompozitori përmes tingullit mbështet dekorin e kulmit të intimitetit, vendin, përjetimin e aktit hyjnor, gjithçka Poeti sheh në “liqerin femror”. Me një fizarmonikë apo bandoneon, thjesht në tempin a piacere, edhe dita sot kjo këngë do dhuronte ajër të ri dashurie;

“Kur sjell ndërmënd ah! atë vënd”!

Përulësisht, ballë veprës lasgushiane, do bërë kujdes për t´mos vajtur symbyllurazi me idenë se poezia dhe kënga e formojnë vetvetiu suazën idilike. Ndaj prirem t´i rri parimit se poezia është po aq e rëndësishme sa muzika – që ka të drejtat e veta. Ngritja e fjalës në linjë melo-ritmike nuk është vetëm rasti për të thurur një melodi a ritëm, me një orkestrim e dinamikë dosido, e më pas të justifikohet si: “liri krijuese e kompozitorit”! Mirëpo, në letërkëmbimin e tij me Kutelin, Poeti shkruan: “Artisti i vërtetë s’pyet, QË Ku e nxjerr lëndën brute të krijimeve të tija; ay pyet: A ka realizuar, prej kësaj lënde brute, një vepër Origjinale, Të re, Të fuqishme, Plot Ekspresivitet vetjak? Imitim -relevojnë eruditët! ; krijim i ri –relevon poeti! Krijimi i ri, prej lëndës së vjetër[…] Asnjë, nga të gjithë veprat artistike me jetë të përbotshme s’është origjinale, trupi i tyre është i huaj, vëtem shpirtin s’ua disputon dot njeri”.

Lasgushi favorizon vetëdijen krijuese jo paqëllim! “Artisti i vërtetë s´pyet […]

Pas kësaj, si padashur fundojmë në – “Capriccio”!

Literarisht dhe muzikalisht – duket sikur krijimtarisë i legjitimojmë liri veprimi të pafundme! Dihet se muzikëthurësi dhe poeti janë një klasë njerëzish me kokëfortësi të theksuar, paçka se qëllimi për të mbërritur tek përsosmëria – qoftë e tingullit apo e gjuhës – ua thyen atyre egon gjatë rrugës (moral që tanimë më mbudh prej kohësh). Ata ndërthurin dhe pajtojnë impulset e dy arteve të tyre – thelbësisht të ndryshme – ku forma ruan veprat e mendjes brenda tingullit!

Kam kuptuar se përpjekja për përsosmëri nis e bëhet ca herë sëmundje, gati pengesë thelbësore. Ndaj më lavjerren mejtimet përmbi rëndësinë e guximit krijues duke i thënë vetes pa zë: Thjesht do ta lë ashtu siç është dhe do të shkoj tutje. Përndryshe nuk do të mbarojë kurrë. Ose, krijimi do përfundojë në diçka që përsoset deri në vdekje: Pa asnjë ndjenjë dhe pa asnjë energji!

Në vazhdën e zhvillimeve të albumit tim, ku Lasgushi dhe Heinrich Heine me lirikën e tyre janë të gjithëpranishëm, më nevojitej t´i qasesha strukturave të bashkëpunimit mes Robert Schumann-it dhe Heinrich Heine-s. Dy düsseldorfianë – një poet dhe një muzikant – të cilët nuk ndajnë vetëm të njëjtin vit të vdekjes – 1856, por me ciklet “Dichterliebe” (Dashuria´ poetit) dhe “Junge Leid”^[7] nga “Libra e Këngëve”, ata ngritën famën e tyre botërore më të suksesshme poetike – muzikale të shekullit të 19-të.

Kompozime të shumta nga Robert Schumann u krijuan në shtëpinë e Schumann-ëve në Bilker Straße 15 (shtëpi muze) në Düsseldorf. Atje lexoj se terreni Schumann-Heine ishte pothuaj një tokë e minuar… Shpesh supozohet se Schumann-i nuk e kuptoi plotësisht ironinë dhe sarkazmën poetike të Heines. Por edhe nëse do të kish qenë kështu, mbetet të shihet nëse Heine origjinalitetin unik të muzikës së Schumann-it ishte në gjendje ta kuptojë! Nga perspektiva e artistit (sidomos në fushën e kantos) them se Schumann-i kish lartuar një estetikë muzikale, një tingull absolut – të vërtetë – për tekstet e Heines. Po të duam, njëfarësoj mund të rithemi se përsosmëria iu kthye Schumann-it në ideal sidomos kur bëhet fjalë për çuarjen e poezisë në nivelin e këngës. Në fakt, thelbi i problemit ishte lënda e errët e fjalës së Heines, mes ngjyrave të qivurit, infernos – ajo rezistencë pro dhe kundra dashurisë – sidomos tek cikli “Dichterliebe”. Por, si vishet muzikalisht kjo ironi “romantike”, trazirat dhe perceptimi i realitetit brenda kozmosit gjysmë hebre gjysmë gjerman të një poeti të hidhëruar – tashmë fillikat në ekzil si Heine-ja – në Parisin e vitit 1840?

Si vishet pra me tinguj, fjala vjen – një fjali si “Lass mich in Ruhe – Lërmë të qetë”…

Sërisht një kapricio?

Ky është rasti ku mund të ndodhin lehtazi përplasje midis fjalës dhe muzikës. Vallë Heinrich na shtron një variant agresiv apo vaj e lutje për dorëheqje? Cili tingull i përshtatet formës?

Schumann duket se është zhytur pingul në trupin e veprës së Heines, pa shtruar më pyetjen – zgjidh o njërën – Tingullin, o tjetrën – Poezinë. Ai nuk e sheh veten vetëm kompozitor, sepse ai në të ritë e tij por dhe me tej qe i zoti i penës dhe pat shkruar poezi. Po kështu mund të krahasohet Heine, i cili e kuptonte veten si një “muzikant”! Kompozitori duket se bën mund e përkushtim – jo për Heine-n por poetin. Ndaj Lasgushi thotë: “Hajne mbetet poet i madh se ka një vëllim me poezi shumë të mira. Kaq i mjafton.”!

Schumann krijon me gjuhën e tij mbi gjuhën e Heines diçka të pakrahasueshme nga forma vokale-instrumentale – aspak e njohur në Zeitgeistin e tij, si në rastin e këngës:

“Ich hab im Traum geweinet” – Në ëndërr po vajtoja!

Me një recitativ të përmbajtur vokal që nis në Mi ♭ minor, zëri dhe pianoja deri në strofën e fundit nuk luajnë njëkohësisht. Linja vokale plotësisht nënvizon vetminë e poetit. Ëndrra ngrihet mbi një ton që përsëritet (si ♭) ku sekonda e vogël – edhe pas zgjimit, poeti i braktisur – vazhdon syhapur të shohë ndarjen nga muza e tij. Netëve, ëndrrat variojnë ashtu sikundër edhe kryqëzimet e tonaliteteve në mes e fundëstrofa! Schumann me qëllim kompozon një lloj skice minimale pianistike, gjë që i jep këngës një efekt tingulli të thellë. Po kështu në këngën “Allnächtlich im Traume seh’ ich dich” – Për natë në ëndërr ty të shoh” shoqërimi në piano është po aq i thjeshtë, paçka se në manuskript, vërehet se linja e pianos ende duhet arranzhuar, por pak para se të çojë partiturat për shtyp – Schumann-i enkas heq dorë me të drejtë nga ideja e një “ridizajnimi” të pianos.

“Në ëndërr po vajtoja,
të pash se ishe në varr.
u zgjova dhe lotët e mia
Më binin nga faqet si zjarr”

(shqipëruar nga Lasgush Poradeci – cikli “Dichterliebe” – Prolog)

“Ich hab im Traum geweinet,
Mir träumte, du lägest im Grab.
Ich wachte auf, und die Träne
Floß noch von der Wange herab.”

Dhe vete më tej – teksa shikoja fjalën e shqipëruar nga Lasgushi – provova të frazoj në Shqip – “Në ëndërr po vajtoja” – në gjuhën e Llazarit… Fryma magjepse e fjalëtingullit të Lasgushit rrinte në melodinë e Schumann-it kaq mrekullisht. Ndaj na mbudh Lasgushi: “Dhe një njeri që e njeh poezinë, për shembull, do ta kuptojë: këtë e paska përkthyer Lasgushi. Të përkthesh një poezi në një gjatësi vargu tjetër është njëlloj sikur të përkthesh Evgjen Onjeginin, që është nëntërrokësh, në tetërrokësh. Kjo do të thotë t’i ndërrosh tonin poezisë, t’i japësh tjetër ton. Po, ç’e bën muzikën, notat? Jo! Po i ndërrove këtë ton, e ndërrove poezinë. S’ka gjuhë që s’mund të përkthejë, po ka poetë që s’dinë të përkthejnë, ashtu siç ka poetë që s’dinë të bëjnë poezinë.”

Po ta kapim majë më majë vë re se marrëdhënia midis gjuhës dhe realitetit theksohet nga fakti se poezia nuk është thjesht një art realist. Heine por edhe Nietzsche, në përpjekjet e tyre qoftë kompozitoriale^[8] qoftë linguistike për t´i afruar këto dy arte, nuk sollën një zgjidhje përfundimtare të problemit; përkundrazi, gjithmonë duket sikur ata përpiqen të gjejnë probleme të reja. Ndofta ky është qëllimi filozofik; mendo më tej për të ngritur pyetje të reja se problemin e zgjidh tingulli.

Nietzsche lëvdon: “[…] pas të gjith´ fjalëve të ftohta fërgëllon një shpirt i dëshiruar, e dëgjoj tek këndon, sepse shpirti im këndon kur preket”.

Për të gjetur një shembull adekuat për këtë të fundit, më vjen në ndihmë një letër e Felix Mendelssohn-it ku shkruan se: “gjuha midis dy njerëzve mund t’i mashtrojë ata, por muzika, si një shprehje e drejtpërdrejtë e zemrës, nuk është e aftë të mashtrojë, d.m.th. ndjenjat midis njerëzve, të shprehura përmes tingullit janë të lira!”…

Gjatë i rashë e s´po sos dot! Kuptoj se kam nisur të gjej hijeshinë e veçantë mbi këtë temë të mbrujtur me maja birre kontradiktash dhe kapriçosh. Ndaj – le të jetë e para ajo që dëgjuesi ndjen e i fal emocion. Të kufizohesh vetëm në një gjë ose në tjetrën do të thotë që të mos jetosh në përputhje me shpirtin e kohës. Duket sikur shpirti riformulon po aq kapriço të njëpasnjëshme njësoj si Muzika dhe Fjala – Fjala dhe Muzika!

 “Arti ka misteret e veta, që as artisti vetë s’di t’i shpjegojë”– kështu Llazari.

 

Düsseldorf, 16 Prill 2021

(c) 2021, Eda Zari. Të gjitha të drejtat te rezervuara.

Kopertina: John Cage – Aria – Poster (Shënim: Kjo arie u kompozua për Cathy Berberian)

Shënim: fotot e librave janë pronë vetjake e Eda Zarit.

---

^[1] “Bota si Vullnesë dhe Ide” – vepër e filozofit gjerman Arthur Schopenhauer. Dhe më tej, meqënëse rasti e solli – në lidhje me titullin e veprës në fjalë, bëj çudi! Përse formulohet  titulli i veprës në Shqip – “Bota si Vullnet dhe Përfaqësim”, teksa Schopenhauer ka parasysh Idenë  (Vorstellung) – citoj; “E gjithë bota përreth nesh është një ide të cilën ne e formojmë me shqisat dhe mendjen tonë”. Po kështu dhe Kanti. Pra ide, imagjinatë, përfytyrim jo përfaqësim. Fakti që në anglisht fjala në fjalë është – representation (por edhe Idea) nuk ligjon të drejtën e përkthimit fjalë për fjalë në Shqip – Përfaqësim!

^[2]  Klemens Krauss – dirigent austriak, si dhe formulues i libretit të operës “Capriccio” të R. Strauss

^[3] Ronsard konsiderohet poeti më i rëndësishëm francez i gjysmës së dytë të shekullit të 16-të. Pierre de Ronsard mbetet përfaqësues i Petrarkizmit gjatë periudhës së Rilindjes franceze.

^[4] Sendet ndaluara të ngjallin më fort dëshirën për t´i patur. Me censurën që pësuan shkrimet e Heines, interesi publik për veprat e tij nisi të shtohej, ndaj botuesit gjetën mënyra dhe mjete për të anashkaluar censurën. “Libra e Këngëve” u bë suksesi më i madh lirik i shekullit të 19-të. (Deri para fikjes së Heines numërohen 30.000 ekzemplarë të shitur)

^[5] Cavatine – është një tjetër formë e Aries – ariete, e cila veçanërisht këndohet si një recitativ për të shprehur dashurinë, ndjenja si malli, pasione të formuluara nga urrejtja, shpresa, kujtimi etj.

^[6] Papo thotë Lasgushi: “Cila nga poezitë e mia s’është e qartë? Cila nga poezitë e mia është e errët? Cila nga poezitë e mia është e pakuptueshme? Asnjë!”.

^[7] Lasgushi, ky “sundues” i gjermanishtes e shqipëron “Libra´n e Këngëve” mjeshtërisht! Ndaj thotë:”Përkthimi i poezisë është i vështirë, se vetë poezia është e vështirë. Edhe më e vështirë është ajo në përkthim. Në origjinal e bën vargun vetë, si do ti, kurse ai i huaji nuk të lë, do të vesh sipas stilit të tij…”

^[8]  “Hymnus an die Freundschaft” – Hymni i miqësisë – është kompozimi i fundit i Nietzsche-s, 1872-1875.