NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (II)

(pjesa II)

Një ditë murgun rrëfimtar të romanit e lajmërojnë se ka bujtur në famulli[1] “një murg i çuditshëm me emrin Brokhard, që po kthehej në Evropë prej Bizantit, ku kishte qenë i dërguar me shërbim prej vendit të vet” (f. 57). Të ketë qenë ky personazhi historik Brocardus Monacus, i njohur edhe me emrin Frater Burchardus de Monte Sion, të cilit i atribuohet ndonjëherë edhe një dëshmi e hershme për shkrimin shqip, e përfshirë në dorëshkrimin Directorium ad faciendum passagium transmarinum (e njëjta dëshmi që, alternativisht, i atribuohet ipeshkvit të Tivarit Guillelmus Adae [2]? Dimë që Brocardus-i ka qenë aktiv në fund të shekullit XIII, ndërsa Adaeu ka vdekur në vitin 1341; në një kohë që ngjarjet e përshkruara në roman i përkasin vitit 1377, siç duket qartë nga ai pasazh ku thuhet se ngjarjet në roman zënë fill me një incident (“një kalimtari që s’e njihte kush në këtë anë i ra sëmundja e tokës”), “në fillim të marsit të vitit 1377” (f. 13).

Ka, pra, një mospërputhje kronologjike – në kufi të anakronizmit. Por autori që, siç e pamë, u referohet praktikave të shkrimit shqip edhe gjetiu në roman, me gjasë ngaqë dëshiron të tregojë – fiksionalisht – se shqipja shkruhej rëndom edhe gjatë shekullit XIV, e ka përfshirë Brocardus-in vetëm e vetëm ngaqë ai e plotëson sfondin tematik, duke e sugjeruar kontekstin kulturor të ngjarjeve në roman si burim ose shkas të citatit të mirënjohur. Edhe pse dëshmi që romani nuk mund të kategorizohet si mirëfilli historik, mospërputhja nuk është megjithatë “gabim”, pse i detyrohet licencës fiksionale të autorit.[3]

Nuk ndodh kështu në pasazhin e mëposhtëm:

Para ca vitesh, një murg holandez që vinte nga Afrika më kish treguar për një luftë vdekësore midis një krokodili dhe një tigri, të cilën ai e kish parë me sy, i hipur mbi një pemë.

Në Afrikën “reale”, tigra nuk ka pasur kurrë.

Tani, ose është fjala për një pamendje të autorit nga mospërfillja ose padija, ose për një orvatje për të krijuar një Afrikë alternative, ku jetojnë (jetonin) edhe tigrat. Shpjegimi i dytë nuk përligjet nga narrativa; dhe me gjasë, “Afrika”, në ligjërimin e rrëfimtarit, thjesht shënjon një vend të largët.

Ka edhe shpjegime të tjera, p.sh. që murgu holandez ta ketë gënjyer Gjon Ukcamën, siç e kanë zakon të gënjejnë disa udhëtarë të vendeve ekzotike dhe siç ndodhte kjo rëndom në Mesjetë, ku kronikat e udhëtimeve shpesh përmbanin histori takimesh dhe përballjesh me bisha fantastike; ose që Gjoni të jetë rrëfimtar i pabesuar (unreliable), ose thjesht mitoman. Por brisku i Occam-it na lejon që t’i lëmë këto hipoteza mënjanë.

Që bëhet fjalë për “pamendje”, këtë na e konfirmon edhe versioni frëngjisht i të njëjtit pasazh, në përkthimin e Isuf Vrionit:

Quelques années auparavant, un moine hollandais qui rentrait d’un voyage lointain m’avait décrit un combat à mort entre un crocodile et un tigre. Il y avait assisté, perché sur un arbre. [4]

Dhe ku Afrika zëvendësohet nga një vend i largët (murgu holandez “kthehej nga një udhëtim i largët”).

Ja edhe një shembull tjetër i një gabimi të ngjashëm. Gjatë bisedës së rrëfimtarit me mysafirin e vet, Brokhard-in, ky i fundit i thotë kështu:

Në Evropë, siç e dini, vazhdon lufta njëqindvjeçare. (f. 58)

Bëhet fjalë për një luftë në thelb mes dinastive europiane për të drejtën e fronit të Mbretërisë së Francës, që u zgjat nga viti 1337 deri më 1453. Kjo luftë do të quhej kështu, “njëqindvjeçare”, nga historianët që u morën më pas me periodizimin e konflikteve në Mesjetë; dhe gjithsesi, pas përfundimit të saj. Mysafiri i Gjon Ukcamës nuk kish nga ta dinte, që lufta do të vazhdonte njëqind vjet.

Përkthimi frëngjisht i pasazhit nuk lë shteg për interpretime të guximshme:

En Europe, vous le savez, la guerre entre la France et l’Angleterre se poursuit, et apparemment elle durera une centaine d’années.

(“Në Evropë, siç e dini, vazhdon lufta mes Francës dhe Anglisë, që me sa duket do të vazhdojë nja njëqind vjet.”)

Për të ndrequr gabimin, përkthyesi – ose redaktori i tekstit – e shndërron Brokhardin në largpamës.

Kjo pamendje e vogël logjike e autorit, që të bën të buzëqeshësh, mund të ishte shmangur nga redaktori edhe në botimin shqip.

Gjithsesi, një pjesë e madhe e “gabimeve” në roman janë anakronizma, inkonsistenca kronologjike, herë të qëllimshme herë të paqëllimshme. Ndryshe nga pamendjet e thjeshta, anakronizmat e karakterizojnë tekstin fantahistorik të Kadaresë, duke e larguar atë nga modeli i prozës historike, për ta afruar me alegorinë. Ashtu edhe do të themi se anakronizmat, te kjo vepër, sikurse edhe në romane dhe proza të tjera të atij autori, janë gungat në xhadenë e leximit, që e zgjojnë lexuesin nga transi rrëfimor, për ta bërë t’u vërë veshin pikëpamjeve të autorit si subjekt i shkëputshëm nga vepra.

Si rregull, këto anakronizma i gjen sa herë që autori, me gojën e rrëfimtarit të tij murgut Ukcama, kërkon të mbështetë mitologjinë kombëtariste shqiptare, e cila është, në fakt, produkt i një periudhe shumë më të vonë.

Kështu, gjatë një takimi me ndërtuesit e urës, “kryezoti ynë”

I dha urdhër shkronjësit të vet ta hidhte [marrëveshjen] në letër, në gjuhët shqip dhe latinisht. (f. 19)

Edhe pse shkrimi i shqipes në shekullin XIV nuk mund të përjashtohet, madje sugjerohet nga disa dokumente të mëvonshme, sërish nuk ka asnjë provë që ajo gjuhë përdorej si gjuhë kancelarie – siç përdoreshin greqishtja (edhe në Shqipërinë e Veriut), latinishtja dhe sllavishtja. Si gjetiu në Ballkan, për arsye të kuptueshme, gjuhët vendëse filluan të shkruhen në kontekste religjioze, jo kancelarike laike; por autori, i cili pak më vonë fut në tekst edhe një avatar të murgut Brocardus, kërkon ta shtyjë – me elemente të tilla – tezën se shqipja shkruhej që herët.

Më tej, Gjon Ukcama, duke folur për krushqinë e Aranit Komnenit me perandorin bizantin, shpjegon se ftohja mes këtyre nisi “për shkak të bazës së vjetër detare ushtarake të Orikumit, në Vlorë”, për të vazhduar:

Duke përfituar nga gjendja e vështirë e Bizantit, princi shqiptar nxori në dritë ca shkresa të vjetra, që vërtetonin se baza e Orikumit, para se të pushtohej dhe të riparohej nga Roma, i përkiste Illyrisë (sic), domethënë Arbrit të sotëm.

Një varg pyetjesh kërkojnë sqarim: A ka pasur vërtet bazë detare bizantine në Orikumin mesjetar?[5] A i ka përkitur ndonjëherë kjo bazë Romës? Po ilirëve? Dhe më në fund, a mund të përfytyrohet një murg i shekullit XIV, që e merr për të mirëqenë vazhdimësinë mes “Ilirisë antike” dhe “Arbrit të sotëm”?

Në fakt, për Orikumin e lashtësisë thuhet se ish themeluar nga grekët e Euboeas dhe se më pas u përdor nga Roma si bazë gjatë luftërave të Romës me ilirët dhe Maqedoninë (e përmend edhe Jul Qesari në librin e tretë të De Bello Civili). Në Mesjetë Orikumi (i njohur tashmë si Jeriko), bashkë me Kaninën dhe Vlorën, i përkisnin së njëjtës provincë bizantine. Por nuk kemi ndeshur në të dhëna, që Bizanti e përdorte limanin si “bazë detare” – edhe pse kjo bazë detare bizantine përmendet shpesh në roman.[6]

Biseda mes Brokhardit dhe murgut Gjon është e pasur me anakronizma të tilla.

I shpjegova, thotë yni, se ne jemi pasardhësit e Ilirëve dhe se latinët e quajnë vendin tonë Arbanum ose Albanum, apo Regnum Albanie, kurse vendasit arbanensen ose albanensen, që është e njëjta gjë. Pastaj i thashë se s’ka shumë vite që për vendin tonë ka nisur të përdoret një emër i ri nga vetë njerëzit tanë. Ky emër i ri është Shqipëria, që vjen nga fjala shqiponjë. Pra Arbri ynë quhet kohët e fundit edhe Shqipëri, që do të thotë, një tufë, një bashkësi, një shoqëri shqipesh, kurse vendasit quhen shqiptarë, që vjen nga e njëjta fjalë.

Po a mund normalisht ta mendojë një murg i shekullit XIV, se “ne jemi pasardhësit e ilirëve”? Hipotezën e prejardhjes ilire të shqiptarëve, të plotë, e formuloi i pari historiani suedez Johann Thunmann, në shekullin XVIII; më herët, e gjejmë këtë të cekur në letrat e njohura të Leibniz-it, kushtuar shqipes.[7] Nga këto letra mësojmë se, edhe në shekullin XVII, emri lingua illirica përdorej për të dalluar gjuhët sllave të Ballkanit.[8] Në atë kohë ishte më e zakonshme, megjithatë, që shqipja të quhej lingua epirotica (edhe Bardhi), dhe se, gjithsesi, lingua illirica nuk përdorej si emërtim i saj.[9]

Prandaj ky argument për prejardhjen e shqiptarëve nga ilirët, në gojën e murgut Gjon të shekullit XIV, tingëllon si anakronizëm.[10] Edhe emri më i vonë i vendit, Shqipëria, jo vetëm që i përket periudhës pas pushtimit osman (me gjasë, shekullit XVIII, kur edhe është dokumentuar), por edhe lidhja me shqipet dhe shqiponjat është etimologji popullore. Po aq anakronike tingëllon edhe fjala shqiptar në gojën e murgut, sa kohë që edhe ky etnonim është datuar si produkt i zhvillimeve historike kulturore të shekullit XVIII.

Mos do të thotë kjo, se Gjon Ukcama i thotë mysafirit të vet gjëra të paqena? Natyrisht jo. Ligjërimi i Ukcamës rimerr teza të njohura të historiografisë romantike kombëtariste, të shekullit XIX e këtej, për t’i zhvendosur disa shekuj më herët, ose në një epokë kur ato janë të pamundura. Kjo përftesë anakronike nuk synon që ta nxjerrë Ukcamën si të fantaksur, dhe as si profet; por vetëm që t’i japë legjitimim – sado fiksional – historiografisë dhe mitologjisë kombëtariste shqiptare të shekujve XIX-XX.[11]

Më pas, murgu mesjetar Ukcama i parashtron mysafirit tezën e autoktonisë së shqiptarëve:

Ai tundte kokën vazhdimisht, dhe, kur unë i thashë se ne, shqiptarët, jemi, bashkë me grekët e vjetër, popujt më të moçëm të gadishullit ballkanik, ai e mbajti lugën në dorë mendueshëm. Ne jemi rrënjës këtu, vazhdova, që nga kohët që s’mbahen mend. Sllavët, që kohët e fundit janë acaruar fort, siç ndodh shpesh me ardhacakët, nuk kanë veçse tre-katër shekuj që kanë mbërritur nga stepat e lindjes. E dija se duhej t’ia vërtetoja njëfarësoj këtë gjë dhe i fola për gjuhën shqipe. I thashë se ajo, siç thoshin disa nga murgjit tanë, është bashkëmoshatare, në mos më e vjetër se greqishtja dhe kjo, gjithmonë sipas murgjve, vërtetohej nga fjalët që greqishtja kishte marrë prej gjuhës sonë. Dhe s’janë fjalë dosido, i thashë, por janë emra perëndish e heronjsh. Atij i shkëndijonin sytë. Unë i fola për fjalët Zeus, Dhemetra, Tetis, Odhise, Kaos, të cilat, gjithmonë sipas murgjve tanë, rridhnin prej fjalëve shqipe zë, dhé, det, udhë dhe haes, dhe ai e lëshoi lugën fare. (f. 60)

Ideja se shqipja i ka dhënë greqishtes “emra perëndish dhe heronjsh”, të cilën Gjon Ukcama ua atribuon “disa murgjve”, i përket një lloj gjakimi filologjik të huaj për shekullin XIV, kur ndodh dialogu në fjalë, por që u bë i modës në një kontekst në thelb post-bizantin, më parë mes dijetarëve arbëreshë të shekujve XVIII-XIX përfshi edhe De Radën, dhe pastaj të ideologëve të tjerë të Rilindjes. Njëlloj anakronike është edhe ideja e fjalëve që një gjuhë ia jep tjetrës – gjuhësia mesjetare nuk operonte kështu. Ideja tjetër, që sllavët në Ballkan janë të ardhur, ndërsa shqiptarët dhe grekët “rrënjës”, i përket edhe ajo një epoke të mëpasme, të “zgjimeve” ballkanike, ose të nacionalizmit. Madje edhe veta e parë shumës, e thënies “ne, shqiptarët, jemi, bashkë me grekët e vjetër, popujt më të moçëm të gadishullit ballkanik” dhe thënieve të tjera paraprijëse është e pagjasë; një murg i shekullit XIV do të quante “ne” komunitetin e manastirit të vet, të urdhrit të vet, të klerit rregulltar në tërësi, ose fundja edhe të krishterët në përgjithësi; por nuk do të identifikohej si “ne shqiptarët”. Po ashtu, koncepti i “gadishullit ballkanik” u krijua nga gjeografi gjerman August Zeune në 1808, i cili gabimisht i pandehu malet Ballkan si sistemin malor kryesor të Europës Juglindore, që shtrihej nga Deti Adriatik në Detin e Zi[12]; emri “Ballkan”, për malet Haemus, u shfaq për herë të parë në një hartë arabe të fillimshekullit XIV, ndërsa në Perëndim u përdor në fund të shekullit XV: nuk ka shans që një arbër i shekullit të XIV ta ketë dëgjuar. Lidhur me këtë të fundit, Gjon Ukcama, në një kapitull të mëparshëm shpjegonte si Via Egnatia “tani [quhet] Udha e Ballkanit, sipas emrit me të cilin turqit kanë pagëzuar kohët e fundit krejt gadishullin e që vjen prej fjalës bjeshkë (f. 28)”[13], një shpjegim që nuk kuptohet mirë se nga vjen.

Anakronizmat e njëpasnjëshme të murgut Ukcama na shpalosin, dashur pa dashur, ideologjinë dhe bindjet e autorit Kadare, të cilat ai i ka parashtruar edhe gjetiu e drejtpërdrejt, në eseistikën e vet, shpesh duke ua atribuuar të tretëve të papërcaktuar. Një pjesë e mirë e këtyre hipotezave dhe besimeve kanë natyrë folk-linguistike dhe folk-historike, një pjesë tjetër i kanë rrënjët në një dije albanologjike të diskutueshme, një lloj turbo-albanologjie, e cila me gjasë e intrigon autorin për arsye më shumë estetike.[14]

(vijon)

NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (I)
NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (III)
NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (IV)

[1] Nuk kuptohet mirë se çfarë ka parasysh me famulli teksti; gjetiu thuhet se, nga bregu i lumit, “as muret e famullisë sonë nuk duken”, çfarë sugjeron një manastir ose kuvend, një kuptim jo i zakonshëm i fjalës. Edhe përkthimi frëngjisht i pasazhit të fundit, sugjeron se “famullia” nuk është veçse një vend ku jetojnë murgjërit, një manastir: On n’apercevait dans les environs aucune maisonnette, et les murs mêmes de notre monastère ne se voyaient pas.” Gjon Ukcama, gjithsesi, nuk banon në të njëjtën kështjellë/qytezë me Kontin. Mbetet e paqartë pse e quan Kadareja, në shqip, manastirin famulli, me një fjalë që, përndryshe, në shqipe, pritet të shënjojë “rrethin e shërbimit fetar të një prifti.”

[2] licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in usu et in omnibus suis libris

[3] Edhe ndryshimi i emrit nga Brocardus në Brokhard(us), ose shtimi i një h-je, mund të sugjerojë vullnetin autorial për shmangie nga realiteti historik me funksion jetërsimi.

[5] Nuk kemi gjetur gjëkundi informacion për ekzistencën jo vetëm të një baze bizantine, por as edhe të një porti bizantin në Orikum. Shihni John Karkazis, The Byzantine Navy, A Synopsis of Battles, Admirals and tactics, 2016. Në të njëjtin paragraf të romanit, flitet edhe për “plazhe të vogla private perandorake pranë [bazës]”, tjetër anakronizëm, me gjasë edhe ky i qëllimshëm, për të shënjuar natyrën fantastike, spekulative të veprës.

[6] Kjo, me gjasë, ka lidhje me interesin e Kadaresë autor për historinë e bazës, e cila kthehet në mollë sherri mes sovjetikëve dhe shqiptarëve, në fillim të viteve 1960 dhe te romani Dimri i vetmisë së madhe. Kjo lidhje intertekstuale, që i nënvendoset anakronizmit, gjen shpjegim edhe në rrëfimin e Ukcamës: “Thuhej se turqit kishin arritur më në fund ta detyronin Bizantin që t’u dorëzonte në muajt e ardhshëm pjesën e vet të bazës së Vlorës, domethënë gjysmën e saj.” Analogjia me bazën sovjetike të Pasha Limanit përvijohet qartë, aq sa gati të rrezikojë ta kthejë romanin në një “roman à clef”, një alegori, në mos një algjebër të historisë së Shqipërisë, të përfytyruar si përsëritje a rimarrje e të njëjtave narrativa elementare.

[7] Bardhyl Demiraj, “Si ta lexojmë Lajbnicin”, Studime Filologjike, No. 1-2, 2001.

[8] Këto të dhëna, këtu e më poshtë, nga artikulli i Demirajt.

[9] Te Dilemat e Arbrit, Pegi, Tiranë 2006, historiani Pëllumb Xhufi përmend dokumente, ku arbërorët e zbritur në Greqi në shekujt XIV-XV identifikohen, prej bizantinëve, si “ilirë” (ff. 304-305, por jo vetëm). Këto instanca jo vetëm janë të rralla, por edhe – në kontekstin historik – duhet të kenë pasur më tepër natyrë retorike, sipas një manierizmi të njohur, ku banorët e një zone thirren me emrin e banorëve të asaj zone në lashtësi, siç ndodh edhe sot, kur spanjollët quhen “iberikë”, ose zviceranët “helvetikë”; pa implikuar kjo ndonjë vijueshmëri kohore të etnisë, gjakut ose gjuhës.

[10] Anakronizmi ka të bëjë me konceptin e “pasardhjes”, jo me atë të marrëdhënies metonimike. Si edhe gjetiu, kemi të bëjmë me një anakronizëm të dyfishtë – nga njëra anë, përmenden “ilirët” në një kohë kur do të pritej të përmendeshin “epirotët e lashtë”, ose “maqedonët”; nga ana tjetër, flitet për prejardhje të “shqiptarëve”, një lloj preokupimi intelektual i huaj për Mesjetën, sa kohë që në atë kohë ishte zakon që prejardhja e lashtë t’u kërkohej – dhe t’u gjehej – familjeve feudale, jo popujve. Te Kronika e Gjon Muzakës, një dorëshkrim i vitit 1510 që u ka shërbyer çmueshëm historianëve të Arbërisë mesjetare, dhe që Kadareja, po të gjykojmë nga ca referenca intertekstuale, duhet ta ketë lexuar qëkur shkruante romanin Kështjella, na thuhet, mes të tjerash, se Muzakët e kanë trashëguar emrin nga vendi i Molosëve dhe se “qysh prej kohëve të lashta ne [Muzakët] kemi qenë sundimtarë të atij vendi”; autori i kronikës madje kuturiset në një shpjegim etimologjik dhe e nxjerr mbiemrin Muzaka nga një Molosaku. Pak më tutje, për Dukagjinët, shkruhet se “autorët e vjetër thonë se Dukagjinët e kanë origjinën nga Trojanët dhe se një ditë u shpërngulën në Francë…” (cituar sipas botimit të kronikës, të përkthyer, nga Pëllumb Xhufi, te Nga Paleologët te Muzakajt, Berati dhe Vlora në shekujt XII-XV, Shtëpia botuese 55, Tiranë 2009, ff. 423 dhe 442). Të vërehet se preokupimi gjenealogjik i Muzakës nis dhe mbaron me familjet feudale, madje në krejt kronikën ai autor lëviz në një botë kryesisht të populluar nga këto familje dhe të pasur me para-ardhës dhe pasardhës në marrëdhënie pronësie me vende, vendbanime dhe treva të cilat sipas rastit edhe ndërronin duar, trashëgoheshin ose kapeshin me luftë nga armiku – tek e fundit, kështu konceptoheshin dhe shkruheshin në ato kohë kronikat, dhe kërkimi i origjinave nuk kish aq natyrë heuristike siç do të kishte në shekullin XIX e më pas, sa ç’bëhej për të konsoliduar statusin e një realiteti të rrëfyer, në kuptimin që diskursi për origjinën ia shtonte çdo pohimi gravitas-in. Rrënjët e kësaj qasjeje, në thelb retorike, duhen kërkuar në diskursin historiografik bizantin, ku popujt dhe vendet quheshin me emrat e tyre të lashtë – prandaj në ligjërimin historiografik bizantin frëngjtë “galë”, serbët “triballë”, bullgarët “mizë”, rusët, mongolët, kumanët ose turqit osmanë “skithë”, etnonime të cilat shërbejnë si kostume, të cilat këta popuj duhet t’i veshin, para se të dalin në skenën e historisë. Edhe Pëllumb Xhufi, që e ka studiuar dhe përkthyer kronikën e Muzakës, vë në dukje “lidh[jen] e fortë kulturore me Bizantin, dëshmuar vazhdimisht në faqet e Kronikës, që vazhdonte të jetonte në ndërgjegjen e Muzakajve pavarësisht lidhjeve të forta që ata kishin pasur prej shekujsh me Perëndimin, përkatësisht me Mbretërinë e Napolit, me Venedikun e Papatin.” (vep.cit. f. 416, shënimi 2).

[11] Analizën më elokuente këtij deformimi historiografik ia ka bërë Doan Dani, te Shpika e mesjetës, Vetja dhe tjetri në medievistikën shqiptare, Pika pa sipërfaqe, 2016.

[12] Olga Miseska Tomic, Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features, Springer 2006, f. 35. Shih edhe këtu.

[13] Njëlloj si ca etimologë të kafeneve sot, edhe murgu Gjon nuk lë fjalë dhe emër pa e etimologjizuar nëpërmjet shqipes. Pak më tutje, kur flet për kalorësit e Urdhrit të Teutonëve, që në rrugën e kthimit nga Jerusalemi kaluan përmes trojeve shqiptare, murgu Gjon, duke iu referuar “plakës Ajkunë” (një tjetër anakronizëm, duke qenë emri Ajkunë, me gjasë, i huazuar në shqipe pas shekullit XV, nga kultura osmane), rrëfen si, “kur i panë aradhet e tyre të para, njerëzit filluan të thërrisnin, ej, po vijnë jermanët, po vijnë jermanët… […] po vijnë ata, që flasin si në jerm. Në të vërtetë, pleqtë e moçëm tregojnë se këtu ata u quajtën për herë të parë jermanë, pra njerëz që flasin si në jerm, si në kllapi. Mirëpo shumëkujt, siç duket, i pëlqeu ky emër, sepse thonë se po e përdorin tani kudo. Madje, sipas pleqve tanë, edhe vendi i tyre kështu ka nisur të quhet, Jermani, që do të thotë vendi ku flitet si në kllapi, ose thjesht tokë e jermit, por mua s’më besohet se ky emër vjen prej këndej.” Etimologjia është popullore, dhe mund të interpretohet si ngjyrim folklorik, po të mos përfshihej në obsesionin e Gjon Ukcamës me etimologjitë; edhe pse këtë herë ai e sheh të udhës të distancohet prej saj.

[14] Megjithatë, siç e vëren edhe Dani te vepra e cituar, narrativa historiografike e veprave të Kadaresë, në thelb e ndërthurur me atë të eseistikës së atij autori, ushtron ndikim edhe në formimin e kompetencës historike të lexuesit kadarejan, në kuptimin që ky lexues e merr atë historiografi për të mirëqenë; jo rrallë, Kadareja ka përfunduar i cituar si autoritet, në debatet me natyrë historiografike ose antropologjike.