Bashkëbisedim për letërsinë me Alket Çanin

 

Erlind Sulko – Çfarë është letërsia?

Alket Çani – Besoj se ti e di më mirë se unë që përkufizimet për letërsinë janë të panumërta. Besoj gjithashtu se asnjë prej tyre nuk mund të jetë shterues. Kjo, për shkak të vetë natyrës së letërsisë, e cila priret t’i largohet çdo kufizimi. Le të themi, duke u përpjekur t’i biem sa më shkurt, se letërsi mund të quhet një krijim gjuhësor që mbart një përmasë estetike.

S. – Ke shumë të drejtë kur thua se përkufizimet e letërsisë janë të panumërta, por kjo për mua vetëm vërteton domosdoshmërinë e përkufizimit të letërsisë në rrafshin shoqëror dhe vetjak. Ne nuk mund të rrimë dot pa i dhënë një trajtë letërsisë. Me këtë dua të them se çdo njeri që merret me letërsinë ka një përkufizim të letërsisë: të ndërgjegjshëm ose jo të ndërgjegjshëm. Nuk mund të ketë letërsi pa një kuptim të qenies dhe qëllimit të letërsisë. Prandaj, kundërshtimi që po të bëj vetëm sa më ndihmoi që të ta shtroj pyetjen ty edhe më qartësisht tani: çfarë është letërsia për ty? Jo çfarë ka qenë letërsia për dikë tjetër, por për ty. Përse shkruan? Përse nuk i lë dot ca gjëra të pashkruara?

Përkufizimi që më ke dhënë është përkufizimi i zakonshëm që bashkëkohorët e braktisur nga e hyjnishmja dhe plotësia parake i japin letërsisë: një përkufizim shekullar që nuk ftoh askënd, por as nuk ngroh askënd. Nuk duhet të harrojmë asnjëherë se sa ka ndryshuar kuptimi ynë i përgjithshëm i letërsisë, nga kuptimi i hershëm i letërsisë si një mundësi për të lejuar ardhjen e të hyjnishmes. Gjithsesi, shoh dy probleme madhore me këtë përkufizim të letërsisë si një krijim gjuhësor që mbart një përmasë estetike, që shpesh i jepet në një trajtë të ngjashme edhe artit në përgjithësi.

Problemi i parë është se ky kuptim i letërsisë e shndërron shkrimtarin në një zanatçi: thjesht në dikë që di të bashkojë fjalët mirë bashkë sikur të ishin tulla. Kjo e bën shkrimtarin të padallueshëm nga ata shërbëtorë të shkretë që shkruajnë fjalime për politikanët. Letërsia kthehet në një përsëritje krejt formale që në të ardhmen jam i sigurt që edhe një kompjuter mund ta bëjë.

Problemi i dytë është se ky përkufizim i letërsisë e bën letërsinë të padallueshme nga propaganda: letërsia kthehet thjesht në një zbukurim bosh. Edhe fjalimet propagandistike të politikanëve janë një krijim gjuhësor që kanë një përmasë estetike. Por do ta quaja një gabim të madh t’i quaje edhe ato letërsi, – sado joshëse të jenë për veshin. Ky është edhe një nga problemet thelbësore të letërsisë sot: sado e hijshme të jetë nga përjashta, në të oshtin zbrazëtia e përbrendshme. Letërsia nuk mund të kuptohet duke iu qasur asaj vetëm në rrafshin estetik. Letërsia duhet të kuptohet në plotësinë e saj vetëm si një shpallje e së vërtetës nëpërmjet së bukurës për hir të përsëritjes. Pas një periudhe të gjatë leximesh të shumta kam dalë në përfundimin se ajo që ia vlen të rilexohet, ajo që ke kërshëri ta mësosh përmendësh, ajo që të këndell e të përmbush pamasë është e vërteta, e bukura dhe e mira të bashkuara në një të vetme. Hiq njërën nga kjo trini hyjnore dhe e gjithë ndërtesa shembet. Hiq të bukurën, dhe e vërteta dhe e mira nuk të joshin më të bashkohesh me to. Hiq të vërtetën, dhe e bukura dhe e mira bëhen të zgavërta dhe të pakuptimta. Hiq të mirën, dhe e vërteta dhe e bukura nuk vlejnë më për t’u përsëritur.

Sigurisht që e vërteta, e bukura dhe e mira të bashkuara në një të vetme nuk janë çfarë është letërsia, por çfarë mund të jetë letërsia në përsosmërinë e saj më të lartë. Këtë përsosmëri hyjnore e ka arritur vetëm Besëlidhja e Re, prandaj dhe vitet e fundit u jam përkushtuar shkrimeve hyjnore më shumë sesa letërsisë bashkëkohore.

Më duket e kotë që të mundohesh t’i japësh një përkufizim universal letërsisë: gjithkush mund të shkruajë diçka që s’ia vlen as t’i hedhësh sytë dhe ta quajë letërsi. Mua më intereson vetëm se çfarë mund dhe duhet të jetë letërsia në përkryerjen e saj më të lartë: kuptimi im i letërsisë është një kuptim teleologjik.

Ç. – E pranoj me kënaqësi këndvështrimin tënd dhe, pse jo, do uroja edhe unë që letërsia të ishte kështu. Por, tani që më pyete “ç’është letërsia për ty?”, unë nuk e di ç’është letërsia. Kam ndjesinë se e dija ç’ishte deri përpara se të më pyesje dhe se tani që pyetja u bë, nuk e di më. Por me siguri që nuk e kam ditur as më parë. Nuk e kam të qartë përse shkruaj. Ndoshta është pasion. Por unë shkruaj shumë pak. Pra, mund të rri edhe pa shkruar. Dhe, për t’iu përgjigjur pyetjes tënde, duhet të them që lë shumë gjëra pa i shkruar.

Përkufizimin që dhashë, e që sigurisht nuk është imi por duhet ta kem lexuar ose dëgjuar diku, e dhashë meqenëse duhej një përgjigje dhe u përpoqa të gjej atë më përgjithësuesin, atë që do mund t’i përfshinte gjithë të tjerët. Ndoshta do ishte më mirë të mos thosha asgjë. Të bëja siç thotë Wittgenstein-i, që atë që nuk mund ta themi, duhet ta heshtim. Por nëse nuk e themi, nëse heshtim, kjo bisedë nuk do bëhej dot e mundur. Atëherë na duhet të themi diçka. Mendja e njeriut ka krijuar mjete të cilat i shërbejnë për të menduar dhe për t’u përpjekur të njohë botën dhe gjërat. Edhe e bukura, e vërteta, e mira dhe hyjnorja janë mjete të të menduarit. Ç’është e mira? Ç’është e vërteta? Ç’është e bukura? Ti, si studiues i filozofisë, e di më mirë se unë që njerëz të ndryshëm i përkufizojnë ndryshe, që disiplina të ndryshme i konsiderojnë ndryshe, që kuptimi i tyre ndryshon në epoka të ndryshme.

Nëse është kështu, a mund t’i përkufizojmë letërsinë dhe, në përgjithësi, artet, me anë të këtyre nocioneve abstrakte të cilat duhen përkufizuar për vete? Të cilat nuk janë të qarta e të pranuara njëherë e përgjithmonë nga të gjithë? Nga ana tjetër, nuk kemi zgjidhje tjetër. Mendjes i duhen njësi matëse. Jemi të dënuar që të mendojmë me këto njësi, me këto mjete, me këto nocione të vagullta, përderisa nuk disponojmë të tjera. Kështu që unë jam i gatshëm të pranoj çdo lloj përkufizimi për letërsinë. Le t’i shtojmë elementit estetik edhe ato elementet e tjera që ti përmende. Nuk kam asnjë kundërshtim. Por mendoj se përsëri përkufizimi do jetë i mangët. Sepse përkufizimi kufizon. Dhe ne duam që letërsia të jetë e pakufizuar, të mos i shterojë asnjëherë mundësitë e saj, të gjejë gjithmonë rrugë të reja, të rilindë pafundësisht nga hiri i vet.

Nga ana tjetër, përveç këtyre kategorive të mëdha e të vagullta, do mund të mendonim edhe me gjëra më konkrete, paksa më të qarta, me njësi matëse të tilla si harmonia, ritmi, tingulli, stili, ndjesitë, mendimet dhe mënyrat e të shprehurit të tyre. Do mund të përpiqeshim të zbulonim bukurinë. Bukurinë që nuk ndahet, siç donte të mos e ndante Platoni dhe siç do doje edhe ti, nga e vërteta dhe nga e mira. Por, me kalimin e kohës dhe të moshës, e kam pak të vështirë t’u besoj nocioneve abstrakte dhe tregohem shumë i kujdesshëm në përdorimin e termave që simbolizojnë këto nocione. Sepse nuk ua di kuptimin. Dikur, edhe unë mund të kem menduar si ty, që kuptimi i letërsisë duhet të jetë teleologjik. Por tani, pa përjashtuar sidoqoftë asnjë nga pikëpamjet e tua, mendoj që letërsia, nëpërmjet përmasës së saj estetike, mbi të gjitha duhet të na japë kënaqësi. Kënaqësi ndijore dhe intelektuale. Dhe në qoftë se, kur lexoj një tekst, përjetoj edhe kënaqësi shqisore edhe kënaqësi intelektuale, atëherë mendoj se ai tekst është edhe i bukur, edhe i mirë, edhe i vërtetë. Por kjo qasje mund të ketë edhe një shpjegim tjetër: ndoshta unë nuk e respektoj sa duhet letërsinë, ndoshta nuk i kushtoj asaj rëndësinë e duhur.

Besoj se jemi dakord që këtu po flasim për letërsinë artistike. Dhe zanatçiu që përmende, mendoj se është kushti i parë i domosdoshëm për të patur letërsi artistike dhe, në përgjithësi, vepër arti. Pa qenë zanatçi, sado ide e mendime të thella të kesh, nuk bën dot një vepër arti. Ti e di që jo pak filozofë kanë shkruar poezi; por askush nuk i mban ata për poetë të mëdhenj. Thjesht sepse nuk janë zanatçinj, sepse nuk e zotërojnë zejen e poezisë.

Për sa i përket shqetësimit tënd të dytë e që mendoj se është një shqetësim i drejtë, mund të them se askush nuk mund ta dijë sot se ç’do ndodhë në të ardhmen. Sot ne dimë ta dallojmë një fjalim propagandistik nga letërsia e mirëfilltë, sepse – edhe nëse fjalimi mund të ketë një përmasë estetike, siç thua ti, – mund ta dallojmë lehtësisht karakterin utilitarist të tij, teksa letërsia e mirëfilltë nuk është utilitariste dhe duhet të jetë e çinteresuar. Por pas një kohe të gjatë, në një epokë të caktuar, njerëzit e asaj epoke, që nuk do ta njohin kontekstin që njohim ne sot, fjalimin politik të sotëm mund ta konsiderojnë si letërsi artistike. Unë nuk jam specialist i antikitetit (dhe, xhanëm, i asgjëje tjetër), por kam ndjesinë se mund të gjenden me siguri disa tekste të antikitetit që në atë epokë janë shkruar për të tjera synime e që sot konsiderohen si letërsi artistike. Sigurisht, nuk do uroja kurrsesi që kjo të ndodhte, por nuk mund ta dimë se me ç’kritere vlerësimi do operohet në të ardhmen.

Mendoj gjithashtu se letërsia, ashtu si çdo formë tjetër e artit dhe ashtu si çdo krijim, mbart në vetvete një mister: diçka të parrokshme nga arsyeja, diçka të errët, të fshehtë, të panjohshme. Ndoshta ajo që ti ke parasysh me termin hyjnore dhe ajo që unë kam parasysh me termin mister mund të jenë e njëjta gjë.

Sidoqoftë, nëse do vazhdojmë të qëndrojmë në terma filozofikë, kam përshtypjen se jam i prirur ta konsideroj letërsinë më shumë si imanente sesa si transcendente.

S. – E pranoj edhe unë me kënaqësi këndvështrimin tënd: nëse letërsia nuk do të ndryshonte vazhdimisht, nëse vetë rrënjët e saj nuk do ishin në një dialektikë të pareshtur, atëherë letërsia do kthehej në një përsëritje të padurueshme. Jam i sigurt që edhe nëse nesër ky përkufizimi im i letërsisë kthehet në dogmë të pandërgjegjshme shoqërore, atëherë do lindte një lëvizje kundër saj. Kjo lëvizje kundër vetë asaj që unë e quaj të shenjtë, do ishte e domosdoshme: udhëtimi i vetë frymës së letërsisë është më i rëndësishëm se çfarëdolloj periudhe e përkohshme. Prandaj dhe jam i lumtur që kam mundësinë të bashkëbisedoj me ty, – në veçanti sepse ndajmë pikëpamje të ndryshme. Sa i mërzitshëm do ishte ky bashkëbisedim nëse unë apo ti thjesht do pohonim njëri-tjetrin: po këtë mendim kam edhe unë.

Nëse po të kuptoj qartësisht, ti e cilëson shkrimin një shtysë të pakuptueshme. Kundërshtimi ynë këtu qëndron jo në atë që besojmë, por në atë që bëjmë: qasja jote ndaj letërsisë është e një poeti që merret me poezinë, ndërsa qasja ime është e atij që shqyrton vetë thelbin e poezisë. Do ishte një gabim i madh nëse një punëtor do ndalonte në mes të ndërtimit të një shtëpie dhe të pyeste i habitur: çfarë është tulla? Apo çfarë është përbërja e përsosur e llaçit? Nëse punëtori shtron këto pyetje, atëherë ai asnjëherë nuk do ta përfundojë ndërtimin e shtëpisë. Në këtë kuptim, i bashkohem mendimit tënd. Por, pavarësisht kësaj, kjo nuk do të thotë se këto pyetje janë të parëndësishme: fundja fundit çfarë kuptimi do kishte harxhimi i tërë asaj kohe për të ndërtuar shtëpinë nëse tullat do ishin prej materiali të dobët dhe llaçi nuk do i bashkonte tullat në një tërësi? Me këtë dua të them që të dyja janë të nevojshme për hapjen e udhës së letërsisë së madhërishme: edhe shkrimtari i pandërgjegjshëm edhe shqyrtuesi i ndërgjegjshëm. Që të dy e pranojmë që shkrimi vjen si pasojë e një shtyse: për poetët kjo shtysë është e pandërgjegjshme, por për shqyrtuesit e poezisë ajo duhet të jetë domosdoshmërisht e ndërgjegjshme.

Ti thua: “Atëherë na duhet të themi diçka”. Unë them: atëherë na duhet të themi diçka medoemos. E para ishte Fjala, jo heshtja. Heshtja është vetëm një Fjalë e pathënë ende. Ky është edhe kundërshtimi im madhor me Wittgenstein-in: ajo që nuk mund të thuhet dot me fjalë, duhet të këndohet, pikturohet dhe vallëzohet. Heshtja e vdekjes nuk do mund asnjëherë ta tejkalojë Fjalën e jetës.

Ti thua se e mira, e vërteta dhe e bukura janë mjete të mendimit. Nuk besoj se është ashtu aspak: e mira, e vërteta dhe e bukura janë qëllime përfundimtare të mendimit, jo mjete. Jeta jonë është një mjet për të arritur ato dhe jo e anasjellta. Si arti dhe letërsia, ashtu edhe jeta mund të kuptohet vetëm teleologjikisht: nëpërmjet një rrjedhe që turret drejt një fundi. Ky fund është e hyjnishmja, e cila i bashkon të mirën, të vërtetën dhe të bukurën në një bashkësi të pandashme.

Ke të drejtë kur shtron kundërshtimin se ç’është dobia e përkufizimit të letërsisë nëpërmjet së mirës, së vërtetës dhe së bukurës, nëse edhe këto të fundit kanë nevojë për t’u përkufizuar në vetvete. Dhe se për këto besime thelbësore, si e mira, e vërteta apo e bukura, nuk ka një miratim të përgjithshëm se çfarë kuptimi kanë. Ky është në fakt edhe thelbi i skepticizmit të Montaigne-it dhe shtysa e tij për të rrëfyer gjërat vetëm ashtu siç i shikon ai nëpërmjet sprovave vetjake. Tundimi i këtij lloj skepticizmi është joshës, në veçanti në një periudhë të relativizmit të plotë, si kjo që po jetojmë ne. Pavarësisht kësaj, tani do shtroj unë kundërshtimin tim kundrejt këtij skepticizmi. Si fillim duhet të shkatërrohen terma të trashëguar të filozofisë si subjektiv apo objektiv. Përse? Sepse e mira, e vërteta dhe e bukura janë objektivisht subjektive dhe subjektivisht objektive. Me objektivisht subjektive dua të them se këto besime thelbësore ndodhen qenësisht brenda nesh, edhe nëse ne i mohojmë: ato janë shtysa e vetme. Edhe nëse dikush e përkufizon të vërtetën ndryshe, ai prapë shtyhet drejt së vërtetës, pavarësisht pikëpamjeve të tij për të vërtetën. Ai që pohon se e vërteta nuk është relative, po ashtu si ai që këmbëngul se e vërteta është relative, në mënyrë të pamohueshme është duke u shtyrë nga e vërteta: përndryshe që të dy do ishin të pakuptueshëm. Por bashkëbisedimi për të vërtetën është i kuptueshëm: nuk është si dy të çmendur që po këlthasin pasthirrma. Por edhe nëse e vërteta, e mira dhe e bukura janë vetëm pasthirrma, ato janë pasthirrma të nevojshme pa të cilat njeriu nuk mund ta drejtojë jetën.

E njëjta gjë që thashë më sipër për të vërtetën, është e vërtetë edhe për të bukurën dhe të mirën. A do mund ta kryenim këtë bashkëbisedim nëse nuk do kishim një kuptim të pandërgjegjshëm dhe të përbashkët për të vërtetën? Edhe ai që mohon qenien e së bukurës gjatë ligjërimeve universitare, kthehet në shtëpi dhe i zgjedh filmat në mënyrë të pandërgjegjshme nga kuptimi i tij i së bukurës. Edhe ai që beson se e mira nuk ekziston, e nënkupton atë vetë në rritjen e fëmijëve apo në dëshirën për të përsëritur një veprim në jetën e tij.

E pranoj mendimin tënd se çdo përkufizim i letërsisë do ishte i mangët, por ajo që po mundohem të them është se kjo është një mangësi e domosdoshme për të lejuar vetë zhvillimin e letërsisë. Përkufizimi nuk e kufizon letërsinë, por e çliron atë nga heshtja dhe shtysa e nënndërgjegjes. Pikërisht kur letërsia është një pamje e mjegullt, e pakuptueshme, që përherë ndryshon trajtën e saj atëherë letërsia është e burgosur nga mosqenia. Ajo kthehet në një trajtë aq të moskuptueshme saqë mohon vetë jetën e saj. Në vend të një kuptimi të mjegullt të letërsisë, na duhen përkufizime të qarta. Këto përkufizime të qarta do çojnë në kundërshtime të qarta. Dhe kundërshtimet do pasohen nga kundërshtime të kundërshtimeve. Kështu letërsia kthehet në diçka të gjallë, në diçka që ka një udhë që ka përshkruar: nuk është më një paqartësi e pandryshueshme, e vdekur. Prandaj dhe e përsëris sërish: përkufizimet çlirojnë çdo gjë nëpërmjet kufizimeve të tyre. Kam përshtypjen se që të dy kemi të njëjtin përfundim: se letërsia do rilindë pafundësisht nga hiri i vet. Kundërshtia ime këtu qëndron në mënyrën se si do mund të lejohej rilindja e përhershme e letërsisë.

Ti thua se kategori të mëdha si e mira, e vërteta apo e bukura janë të vagullta, ndërkohë kategori të vogla si harmonia, ritmi apo tingulli janë më të qarta. Mua më duket krejt e kundërta: gjëra si ritmi apo tingulli janë edhe më të ndërlikuara, edhe më të shumëllojshme. Ritme dhe lidhje të ndryshme tingujsh ka pafund. Në këtë fushë ka edhe më shumë mosmarrëveshje sesa për të mirën, të vërtetën dhe të bukurën. Për më tepër, koncepte si harmonia, ritmi apo tingulli, parakuptojnë të mirën, të bukurën dhe të vërtetën. Harmonia, ritmi apo tingulli janë vetëm mjete. E mira, e bukura dhe e vërteta janë fundi. Të shkruash për hir të harmonisë, ritmit apo tingullit më duket vetëkundërshtuese: është si një një njeri që e përzgjedh me hollësi stilolapsin, por nuk e përdor atë për të shkruar. Kam përshtypjen se arti bashkëkohor vuan më shumë seç duhet nga ky kthim përmbys i mjetit dhe qëllimit: artistët sot përdorin qëllimin për hir të mjetit, në vend që të përdorin mjetin për hir të qëllimit. I shohim nëpër galeritë bashkëkohore: piktorë që në pikturat e tyre hiqen se po shqyrtojnë vetë ngjyrën, në vend që ta përdorin ngjyrën për të pikturuar diçka. Të njëjtën gjë e shohim edhe tek poetët akademikë: ata i shkatërrojnë fjalët duke i rikthyer brenda vetes.

Bashkohem me mendimin tënd: letërsia kërkon mjeshtëritë e saj. Poezitë e Heidegger-it janë të palexueshme dhe të shpifura, pavarësisht se ai ngelet një nga mendimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë. Por, mua kjo më duket vetëm një skaj: skaji që anashkalon tërësisht mjeshtërinë e artit. Por, në anën tjetër kemi një skaj po aq të dëmshëm: skajin që anashkalon plotësisht qëllimin përfundimtar të veprës dhe përfundon vetëm në një mjet.

Më vjen mirë që pavarësisht qasjeve të ndryshme, ndajmë një themel të përbashkët: atë të besimit se letërsia ka diçka mistike, diçka hyjnore, diçka të fshehtë. Dhe kam përshtypjen pikërisht se kur ky besim tek misteri i letërsisë zhduket, zhduket edhe shtysa për të shkruar letërsi të mirëfilltë.

Ç. – Shtjellimi që i bën këndvështrimit tënd për letërsinë dhe, në përgjithësi, për artet, më duket i qartë, ndonëse ndonjëherë ke vënë nën autorësinë time gjëra që nuk i kam thënë ashtu, apo që nuk i kam thënë pikërisht ashtu (qesh). Por kjo nuk ka rëndësi. Do mund t’i kisha thënë edhe ashtu. E rëndësishme është shprehja e qartë dhe koherenca e mendimit. E rëndësishme është që lexuesi i këtij bashkëbisedimi të mos e ketë harxhuar kohën kot duke na lexuar. Dhe shpresoj se ato që kemi dashur të themi, kanë qenë të qarta, ose, së paku, të shprehura qartë. Edhe mua do më pëlqente që letërsia të kishte një qëllim final, por nuk besoj se mund të jetë kështu. Mendoj se nëse letërsia dhe artet kanë një qëllim final të pavetëdijshëm, ky qëllim mund të ishte prirja e njeriut për pavdekësi. Mos ndoshta kjo e fundit është e njëjta gjë me atë që ti e quan e hyjnishmja? Nuk e di.