nga Erlind Sulko

Në punimin e Artan Hajrullahut të vitit 2019 (treguar më poshtë), na shfaqet një burrë dhe një grua të zhveshur pranë një luleje shtatlartë të mbjellë në vazo. Gjethet e mëdha të lules ju kanë mbuluar fytyrat dhe dorën e djathtë. Kjo na shfaqet në mënyrë objektive dhe nuk mund të përgënjeshtrohet. Por a mund të themi se e kemi kuptuar këtë punim duke shqyrtuar vetëm atë që nuk mund të mohohet? A na flet diçka ky punim nëse kundrojmë vëmendshëm vetëm ngjyrat e trajtëzuara? A mund ta vëzhgojmë shpirtin e këtij punimi vetëm duke bërë një shqyrtim të hollësishëm të kompozimit gjeometrik të trupave dhe ndjesive që na jep ndryshimi i ngjyrave? I shtroj këto pyetje pasi kam besimin e plotë që e kundërta qëndron: ky punim është i pakuptimtë nëse anashkalojmë traditën, fenë, filozofinë, kulturën dhe historinë e mendimit. Siç do mundohem të tregoj edhe më poshtë, ky punim na flet vetëm nëse shihet si rrjedhojë e mundësisë që ajo ka për të bashkëbiseduar me Frymën e përgjithshme.

Kjo dëshirë për të qartësuar vetë themelet e bisedës nuk është një lojë fjalësh mes filozofëve, por ka një rëndësi të jashtëzakonshme. Ne jetojmë në gërmadhat e kuptimit të rrënuar: mes shkatërrimit të trajtave kuptimplota në shprehjen vizuale, mes shndërrimeve të trupave në ngjyra, mes përdhosjes së kalimit të ngjarjeve në gjendje, mes copëtimit të lëvizjes në qëndrim. Ky rrënim kuptimi është i dyanshëm: si nga prodhimi ashtu edhe qasja jonë ndaj atij prodhimi. Është e pamundur të hysh në galeritë e arteve bashkëkohore pa u mallkuar nga ky shkatërrim kuptimi, pa u rrethuar nga tablo të mëdha memece me dy ngjyra. Ato janë të pamundura të flasin, përveç një ndjenje të mjegullt e të shterpët. Arti abstrakt është një abstraksion i panevojshëm, që përherë shoqërohet nga përshkrime akademike edhe më të panevojshme. Flet vetë ngjyra, na thonë. Ngjyra e parë zë një të tretën e tablosë, ndërsa ngjyra e dytë zen dy të tretën, na thonë. Gjë që pikërisht na çon tek ana tjetër e kësaj bjerrje kuptimi: shqyrtimi tërësisht formalist i veprave. Asgjë nuk e shfaq më mirë këtë formalizëm të tepruar se sa fusha e re e neuro-estetikës, me ligjet e saj të shumta të asaj që na josh. Por ajo që më tërheq më shumë se çdo gjë tjetër tek ky punim i Hajrullahut është mundësia që ajo më lejon të bashkëbisedoj me të, jo për ndonjë bashkim ngjyrash apo për zbatimin e ndonjë algoritmi gjeometrik. Kuptimi i plotë i veprës nuk shfaqet as në brendësi të veprës, as nuk është diçka tërësisht e huaj që unë ngjis mbi të. Përkundrazi, ka një udhë të tretë: kuptimi i veprave artistike ndodhet në vetë ballafaqimin e veprës me kundruesin, në dialektikën e asaj që vepra është dhe asaj që vepra mund të jetë. Shkencorizimi bashkëkohor i artit po e shndërron atë pak nga pak në një ndjenjë pëlqimi të drejtpërdrejtë që mund ta shpjegojnë “ekspertët” nëpërmjet ligjeve të tyre të ndjesive shqisore. Në këtë kuptim, formalizmi shkencor po e shndërron artin shumë e më shumë në propagandë: në një mënyrë për të joshur dikë, pavarësisht kuptimit që vepra përmban.

Le të kthehemi tani tek vepra e Hajrullahut. Në këtë punim nuk na shfaqet thjesht një burrë dhe grua, por vetë Adami dhe Eva, burri dhe gruaja e parë. Historia e tyre mitike na rrëfehet në pesë kapitujt e parë të Librit të Zanafillës. Në këtë libër, Hyu e krijoi Adamin nga pluhuri, ndërsa Evën nga brinja e vetë Adamit. Dhe Hyu i la ata të jetonin në një kopsht ku gjendeshin dy pemë: pema e jetës së amshuar dhe pema e njohjes e së mirës e së keqes. Duke mos iu bindur Hyut dhe nga dëshira për të qenë zotërues të vetvetes, Adami dhe Eva hëngrën frutin nga pema e njohjes e së mirës dhe së keqes dhe u kthyen në vdekatar. Një libër i tërë mund të shkruhej për kuptimin e thellë të kësaj historie mitike, ku na shfaqet një kuptim parak i ndërgjegjes njerëzore, e prapë nuk do të shterohej. Gjithsesi, për hir të qëndrimit tek kuptimi i veprës së Hajrullahut duhet nënvizuar diçka që na shfaqet në Librin e Zanafillës para se Adami dhe Eva të mëkatonin: “Njeriu dhe gruaja e tij ishin të dy krejt të zhveshur, por nuk u vinte turp” (2:25). Turpi dhe ndërgjegjja e lakuriqësisë ju erdhi njerëzve vetëm pasi ata hëngrën nga pema e dijes. Më përpara vetë lakuriqësia ishte pjesë e pandashme e tyre. Prandaj, dhe gjëja e parë që kryen Adami dhe Eva, pasi u bënë të ndërgjegjshëm për të mirën dhe të keqen, është mbulimi i lakuriqësisë së tyre duke bashkuar disa gjethe fiku. Ndërgjegjja e të qenit lakuriq kthehet në një barrë të papërballueshme për njeriun: një barrë aq e rëndë saqë njeriu ka edhe turp të bisedojë me Zotin i pambuluar. Kur Zoti e thërret Adamin, Adami i përgjigjet: “kisha frikë dhe u fsheha nga ti, sepse jam lakuriq” (Zanafilla 3:10).

Në punimin e Hajrullahut na shfaqet Adami dhe Eva pas mëkatimit: burri dhe gruaja bashkëkohore. Ata nuk janë as të veshur e as të zhveshur: këtu qëndron paradoksi i mrekullueshëm i këtij punimi. Gruaja ka veshur taka, ndërsa dora e tyre e djathtë dhe fytyrat e të dyve janë të mbuluar nga gjethet e një luleje në vazo. E prapëseprapë gjithë pjesa tjetër e trupit është e zhveshur. Çfarë është vërtetësia e këtij paradoksi, e kësaj lakuriqësie të mbuluar? Këtu përgjigjja ime është kjo: ky punim i Hajrullahut na shfaq frymën ku ndodhet njeriu bashkëkohor. Ne përherë joshemi të kthehemi tek ajo gjendje fillestare e njeriut, tek thjeshtësia e njeriut pa turp. Asgjë nuk na e mundëson më shumë shijimin e përkohshëm të kësaj ndjenje të jetës së amshuar se sa bashkimi në marrëdhënien erotike: njeriu e humb ndërgjegjen e lakuriqësisë dhe mund të arrij të prodhojë diçka më shumë se vetja. Pikërisht këtë gjë na shfaq edhe Adami dhe Eva në punimin e Hajrullahut: ata janë munduar të rikrijojnë zanafillën e tyre nëpërmjet lakuriqësisë së jetës seksuale. Ka diçka tej mase erotike në qëndrimin epshndjellës së këmbëve të gruas apo në trupin me muskuj dhe trekëndësh të burrit. Dhe mbrapa lules duket sikur burri dhe gruaja kanë bashkuar duart. Ata duken sikur janë duke bërë seks edhe pa e kryer atë.

Por kthimi i njëmendtë është i pamundur: pasi çdo kthim është vetëm një ardhje. Ka diçka qesharake në dëshirën tonë për ta rikrijuar jetën e amshuar: si në takat e gruas apo në shtirjen e natyrës nëpërmjet vazos së lules tek punimi i Hajrullahut. Adami dhe Eva nuk qëndrojnë më pranë pemës së jetës apo pemës së dijes në thellësi të Qenies: por pranë një luleje që e kanë mbjellë ata vetë. Sa herë e dëgjojmë ne sot atë shpirtin e lodhur romantik që do të kthehet tek natyra? Sa fundjava jemi arratisur në qetësinë e përkohshme të ndonjë pylli apo mali? Por e vërteta e trishtueshme është se ne nuk mund të kthehemi tërësisht tek natyra: natyra për ne tani mund të jetë vetëm ajo që është për të tërë ne, thjesht një çlodhje e përkohshme. Ky kthim i romantikëve të lodhur tek natyra është përherë i lidhur me një rikthim tek erosi. Por njëlloj si me kthimin tek natyra, ne mundohemi të rikrijojmë diçka të pamundur kur mendojmë se ajo ndjesia e përkohshme erotike do të mund të na rikthejë në jetën e amshuar. Jeta erotike zgjat vetëm një çast dhe jeta jonë është e pamundur të kthehet në një përsëritje të pasosur të atij çasti. Në këtë botë, në mbretërinë e njeriut, ne jemi të ndarë nga jeta e amshuar: kjo është edhe e njëmendësia e madhe e Krishtit.

Ka diçka të pazakontë tek Adami dhe Eva i Hajrullahut. Lulja në vazo, takat dhe epshi i tyre trupor na sugjeron se jemi në periudhën e njeriut pas mëkatimit, pra në periudhën e njeriut të ndarë nga jeta e hyjnishme. Në Librin e Zanafillës, ne shohim se si turpi i Adamit dhe Evës qendron tek lakuriqësia e pjesës së poshtme të trupit, jo fytyrës. Kur Hyu e thërret, Adami nuk i përgjigjet jo se ka turp të shihet sy ndër sy,- por se ka turp nga pjesa tjetër e trupit. Adami dhe Eva nuk mbuluan fytyrën me gjethet e fikut. Siç e shohim edhe në shumë pikturime të mëparshme të Adamit dhe Evës, turpi i tyre qëndron tek organet e tyre seksuale. Gjethet përdoren nga Adami dhe Eva për të mbuluar mundësinë e tyre të vetme fizike për jetën e amshuar.

(Adami dhe Eva nga Albrecht Dürer, 1507)

(Adami dhe Eva nga Lucas Cranach i Vjetri, 1533)

Ndryshe nga përfaqësimi i zakonshëm i Adamit dhe Evës që kanë mbuluar organet e tyre seksuale, në veprën e Hajrullahut Adami dhe Eva kanë mbuluar vetë fytyrat e tyre me gjethet e lules. Prandaj duhet të shtrojmë pyetjen: çfarë është kuptimi i këtij mbulimi? Përgjigja ime është: Adami dhe Eva mbulojnë me gjethe thellimin e tyre të mëtejshëm në mëkat. Dhe mëkati nuk është asgjë më shumë se sa ndarja nga marrëdhënia me Hyun. Në këtë mënyrë mund ta ndajmë historinë mitike të njeriut në tre gjendje: 1) njeriu i amshuar para mëkatit i cili nuk e njeh ndjesinë e turpit; 2) njeriu vdekatar pas mëkatit i cili është i turpëruar nga mundësia e tij e vetme për amshim; 3) njeriu i thelluar në mëkat, i ndarë tërësisht nga Hyu, i vetëkënaqur me vetveten dhe idhujtar i një Zoti të ri. Njeriu në periudhën e mbrame është pikërisht Adami dhe Eva në punimin e Hajrullahut: në paraqitjen e këtushme të Adamit dhe Evës nuk ka asgjë hyjnore, gjithçka kundërmon nga era e njeriut. Ata nuk e kanë tejkaluar gjendjen e turpit: ata thjesht e kanë zhvendosur turpin në vetë fytyrën e tyre. Ata kanë frikë të shfaqen thelbin e tyre dhe e gënjejnë veten të vetëkënaqur nëpërmjet lirisë seksuale. Këtu qëndron edhe gjenialiteti i Hajrullahut: ai ka arritur ta kapë këtë paradoks të madh të bashkëkohësisë. Seksi ka anën e vet çliruese po aq sa ka anën e tij shkatërruese: nëpërmjet bashkimit tërësor, ai na jep një mundësi për t’u humbur, por në të njëjtën kohë shprish edhe vetë thelbin tonë. Në një periudhë të ndarë nga e hyjnishmja, ne mund ta arrijmë një ndjenjë të përkohshme të së hyjnishmes vetëm nëpërmjet një vetëshkatërrimi – jo një përplotësimi. Barazimi i seksit nuk e shëlbon individin, por e shkatërron atë. Adami dhe Eva në punimin e Hajrullahut duken njerëz pa ndonjë karakter, ata nuk shprehin ndonjë individualitet të caktuar: ata mund të jenë edhe aktorë në ndonjë film porno.

Fytyrat dhe shpirtrat e Adamit dhe Evës bashkëkohore në veprën e Hajrullahut janë të fshehur. Por çfarë i fsheh ato? Çfarë është kuptimi simbolik i kësaj luleje në vazo? Nuk mundem të mos e shikoj lulen në vazo si një idhujtari të një Zoti të huaj: adhurimin bashkëkohor të Nënës Natyrë. Ka diçka të shtirur në këtë lutjen e shumë kulteve neo-pagane: paganët e hershëm besonin në shumë perëndi të natyrës mes shumë perëndive të tjera. Por, neo-paganizmi bashkëkohor panteist beson në një përbindësh tjetër: në Natyrën mbi gjithë gjërat natyrore. Por kjo Nëna Natyrë nuk është asgjë më shumë se sa një krijim njerëzor, një metaforë gjuhësore e ripërsëritur: vazon e Nënës Natyrë e kemi vendosur ne, jo Nëna Natyrë. Në punimin e Hajrullahut shohim se si lulja është ajo që e bashkon Adamin dhe Evën, si fizikisht ashtu edhe shpirtërisht. Duart e Adamit dhe Evës bashkohen nëpërmjet lules: gjërat natyrore për ta dhe për ne janë kthyer në një zgjatim të epshit tonë seksual. Idhujtaria neo-pagane e Nënës Natyrë është në thelb një idhujtari e vetvetes: neo-paganët adhurojnë lulen që kanë mbjellë vetë.

Por një pyetje edhe më e rëndësishme ka ngelur pa përgjigjur: jo çfarë fsheh lulja, por çfarë fshehim ne tek lulja? Adami dhe Eva në punimin e Hajrullahut kanë fshehur fytyrën e tyre mbrapa gjetheve të lules. Këtu na shfaqet pikërisht braktisja tërësore nga Hyu. Ndërkohë që në Librin e Zanafillës Adami kishte turp të bisedonte me Zotin për shkak të lakuriqësisë, këtu Adami e ka të pamundur të bisedojë me Zotin për shkak të pafytyrësisë së tij. Kjo mungesë e fytyrës shpall zhbërjen e plotë të shpirtit: Edhe nëse Huy ju shfaqet, a do të mundë të bisedojë Hyu me trupa epshakë pa kokë? Të braktisur nga shpresa dhe Hyu si Adami dhe Eva, ashtu edhe ne si pjesëtarë të tyre, fshihemi në ndonjë pjesë të “virgjër” të natyrës, të lodhur nga jeta shoqërore. Ne jemi të pafuqishëm për ta ndryshuar realitetin, të mbingopur nga shtirjet dhe shkatërrimet njerëzore, prandaj dhe gjatë pushimeve me zor presim të largohemi prej tyre. Arratisja e përkohshme e njerëzve nga qyteti në natyrë shpall pamundësinë tonë për t’u ballafaquar me anët e errëta të qytetërimit. Prandaj dhe ne fshehim vetë thelbin tonë nëpërmjet arratisjeve në natyrë, si Adami dhe Eva fytyrëmbuluar në punimin e Hajrullahut.

(c) 2020, Erlind Sulko. Të gjitha të drejtat të rezervuara.