nga Lira Merxhani

Mimozat dhe lulet e kumbullave të egra të Kodrave te Liqenit sjellin me vete gjithnjë shijen e përzier të jetës sime rishtare si grua e  martuar, si nuse xanxare dhe si bijë e mohuar. Në dhomën e madhe me një dritare të gjerë që binte mbi një pemë të vjetër qershie, unë eksploroja muajt e parë të dritëhijeve të njësimit fizik që nuk njihja deri atëherë veçse mjegullazi e verbalisht. Isha me një djalë-burrë të mprehtë e të bukur që donte ta niste mbarë ndaj kish gaz në zemër, por edhe ta kontrollonte jetesën e parë bashkëshortore, herë tinëzisht e me turp, herë me nerv arrogant, më shpesh me hamendje. Ishim mes njerëzish të moshuar që nuk njihja mirë e që i ndërtoja e rindërtoja mes paragjykimesh dhe mitologjish tiranase dhe ideologjish marksiste e anti-marksiste po aq ekonomiste sa të parat, e gjitha përsosmërisht anomale dhe hormonshëm tërbuese. Atëherë arratisesha pas pune, vetëm, nga Liqeni ku u merrja pa lejë pemëve mbushur dingas me pranverë, disa degë për dhomën time. Mes erës ndjellëse që trazonte papushim gjumin, natën përlyenim trupat me dashuri të re, me ndjesi për mua të paprovuara dhe shoqërisht të paaprovuara. I rrija dashurisë si një peshk do i rrinte biçikletës. Nuk e kuptoja, e ngatërroja, i afrohesha, i largohesha, e rrokja, i përlotesha, e neverisja dhe e doja. Tamam kjo përzierje marsi dhe prilli Tirane, jo veç aromash, më rreh flegrat e hundës dhe ato të zemrës, më ngacmon vulvën dhe korkoleps energjitë trunore sa herë del shkurti dhe toka nis e i shfaqet e turpshme nën dëborë qiellit. Unë heq me nxitim shtresat e ngrohta të dimrit dhe ndëshkohem rregullisht me të ftohtë pas të ftohti.

M’i rreh flegrat e hundës në mungesë, se ka gati 30 vjet që e nuhas në ëndërr përzierjen pranverore, nga largësia e papërballueshme e tulipanëve që u marrin borxh erën dafodilëve dhe zymbylave të praruar që u kreshpohen në krah, kur ndjekin së toku zvarritjen e diellit, të vdekura për pak dritë e ngrohtësi, se toka ende është e ftohtë nga dimri. Lulet e kumbullave i kam gjetur, sido që jo me të njëjtën erë si atëherë. Por s’kam gjetur dot mimozat. Kurrë. I porosita në një dyqan special lulesh një mars. Më erdhën. Dukeshin pak ndryshe nga mimozat tona: i kishin kokrrat e verdha, të vogla dhe si të turpëruara; dhe sidomos, nuk kishin erë mimoze. Shitësja e pakënaqur aprovonte me durim zhgënjimin tim. Sytë i thoshin: ku është shkruar që lulet të paskan thekë gufmues dhe erë?! Kështu që tani rrekem e gjunjëzuar t’i gjej pas parfumesh me erë mimoze… Bvlgari nxori para pak vjetësh një parfum në shishe violë që, herë-herë, në një temperaturë ambienti dhe gjendje lëkure  të caktuar, afrohej me aromën e mimozës. Por pasi e kam në trup për ca kohë, humbet në nënlëkurë dhe ndjesia e hershme më ikën e s’e kap dot. Më e keqja është se nën lagështi trupi e sulme bakteresh, era me hidhësinë pikante të mimozës transformohet në diçka tjetër, ndoshta gjithsesi erëmirë, por largësia nga ajo që kërkoj e bën të padurueshme. Mimozat e hajthme në dhomën blu të nusërisë sime të hershme qorre nuk nanurisnin, por bërtisnin e gjuanin me forcë aromë, ngjyrë, pjalm të bollshëm, mu në fytyrë. Dhe mbarsesha.

Është më i thellë kujtimi i erës së blirit. Është edhe më i hershëm e më trazues. Dikur më lëndonte. Tani nuk dhemb. Por e kujtoj rregullisht. Bliri ka erë të ëmbël. Jo si mimoza. Por të fortë e të prekshme, që të hyn nga çdo pore trupi e jo veç nga hunda. Derisa ta ka saturuar gjithçkanë. Tirana vende-vende kundërmon bli në qershor. E vogël, e doja fort këtë erë Tirane e u qasesha me gaz e mall atyre zonave që kishin bli. Besoj secili kishte hartën e vet të blirit në qytet. E dija përmendësh timen. Rrugë me bli, rrugë pa bli. Hije bliri, hije rrapi, hije pa emër. Bliri, në raport me mimozën, kish një të mirë të madhe: mund t’ia thaje lulet e t’i përdorje në dimër për çaj, që të risillte erën e ëmbël në netët e ftohta. Prodhonte një lëng me një ngjyrë ndryshku, të bukur e shtrigane, fare pa lidhje me ngjyrën e zbehtë tëbardhëveze të luleve.

Atë pranverë kanceri i mushkërive të gjyshit ishte i pakontrollueshëm. Mbaj mend numrin e spitalit, Spitali 4, ku u shtrua muajin e fundit të hekës, dhe ndenji deri sa e morëm në shtëpi të vdiste. Ishte i pari i vdekur që pashë. Pasi vdiq, ia lanë trupin në një dhomë që u transformua për këtë proces të posaçëm. Nuk më lanë të hyj se isha shumë e vogël. Besoj Spitali Katër kishte ai me funksionin e onkologjikut për Tiranën. Ndoshta e ktheva unë në të tillë sepse dëgjoja që i referoheshin si spitali i vdekjes. Po hyre te Katra… Sytë e rënë në të dy krahët me rremba të kuq, fytyra eshtake me lëkurë të rreshkur nga cigarja dhe rakia, kryet tërhequr pak përpara sikur t’i rëndonte tepër, dhe buzëqeshja gjithmonë e paçuar deri në fund e gjyshit thoshin se e dinte që ish fundi. Një ironi lozonjare pikonte nga fytyra e babagjyshit edhe kur ishte ende mirë. Nuk foli kurrë për sëmundjen e vdekjen. As për veten. Thua se jetonte disa nga ditët më normale të vetat. Gjyshi në të ri kish qenë një burrë i pashëm, e i mbahej ende në gojë në qytetin e vjetër hijeshia. I kujtoheshin edhe disa nga shprehjet tipike – t’mbajt e jotja! Ia kërkoja në fytyrë hijeshinë e hershme sa herë e dëgjoja këtë muhabet, por ishte aq i rrëgjuar në gjithë fotot, sa s’ia gjeta dot kurrë atë bukurinë e hershme. Thoshin që urrente të dilte në fotografi, që i pëlqente të bënte si i thoshte mendja, që jepte përgjigje të mprehta e që e boni pasunin rrush e kumlla për dynjo mo shumë se për vete. Për mua ishte karakter përralle më fort se gjysh. Rrinte shumë pak nëpër shtëpi. U sëmur pra dhe iku, kur unë isha 8 vjeç, ndaj nuk e njoha kurrë tamam. Dhe gradualisht i kam njësuar kujtimet e mia me pamjen që ka në ato pak foto të ngelura prej tij.

Shkonim shpesh ta shihnim në spital kur kishte orar pritjeje. Para hyrjes së pavijonit të tij kish një bli stërmadh – kurorëgjerë e degëngjeshur me hije përralle. Ishte qershor dhe bliri kish hapur burbuqet ngjyrë kremi që sumbullonin si fishekzjarrë aromash nga lart. Mbushesha me erën e blirit, pastaj hyja në spital ku ndieja një erë që vështirë të shpjegohet. Nuk ishte erë ilaçesh, apo alkooli, apo e ndonjë elementi të përcaktueshëm. Ishte një erë e thatë, pa trup por e rëndë. Vetëm ai spital kishte atë erë. Për mua ajo është ende sot era e kancerit. Nuk e sjell dot në mendje lehtë fytyrën e tim gjyshi, por ajo erë më vjen kollaj. Vjen fare pa e kërkuar, sa herë dëgjoj që dikush ka vdekur nga “një sëmundje e rëndë” ose “e keqe” siç thuhet ende në Tiranë për të mos ia zënë emrin me gojë tartakutit. Babagjyshi tani mezi lëvizte. Nuk e imagjinoja kurrë që ai burrë do rrinte shtrirë ashtu, pa lëvizur. Bëja rrugën e drejtë nga porta anësore e Spitalit, pastaj, nën bli që erëmonte mbi mua si shi. Zvarrisja aty këmbët nga pak, pastaj hyja në pavijonin e paevitueshëm ku era e kancerit shtynte fort tutje erën e blirit, e unë përpiqesha të mos merrja më frymë. Bliri, si erashkë erëmirë luftonte kundërmimin e kancerit që ndihej paksa që jashtë derës së pavijonit. Ishte një duel që ndiqja pa kërshëri, por me tifozllëk të skajshëm për blirin. Gjyshi mbante erë kancer gjithashtu; rrobat, lëkurën, kur më puthte mbi flokë, mendoja se ia kishte përpirë tashmë kanceri. Gjyshja ime i thoshte konseri, me theks mbi e. Por ajo rrallë e përmendte. Thoshte se i shoqi ishte i lig, që do të thoshte shumë i sëmurë. Ka smunjen e keqe. Familja e gjyshit nuk vinte nga Tirana, sido që ai vetë kish lindur aty. Por u martua me një nuse Tirone, e cila nuk e ndryshoi kurrë as gjuhën e as zakonet. Që pastaj i ndoqëm të gjithë në shtëpi.

Ditët iknin pa ndonjë ndryshim mes njëra-tjetrës. Ca thoshin se gjyshi keqësohej. I çonim çdo ditë vaktet e ushqimit të gatuar për merak. Një ditë, kur nga gjithë kalamajtë, që mes nesh dhe kushërinjve bëheshim një tufë, në shtëpi isha vetëm unë, më çuan të vetme t’i çoja ushqimin. Hyra në orarin e pritjes e s’më foli kush. Gjyshi m’u duk më mirë dhe më i qeshur. Dhe e mbaroi në ato pesë minuta që unë ndenja aty pjatën që i kisha sjellë, mish me narden e me bukë misri të shirë brenda që të zbutej -kombinim i preferuar prej tij. U ktheva gjithë shend në shtëpi e bërtita sa hyra: më duket se babgjyshi po shërohet. “Hëngri mirë, u kollit pak, dhe nuk ishte shumë i verdhë.” E pashë si u qeshën sytë, dhe pastaj sa shpejt iu fik të gjithëve buzëqeshja. Të nesërmen nuk kish më orar pritjeje për familjet. Por ushqimi gjyshit i çohej dy herë në ditë. Kushëriri im i madh Pranimi ishte në shtëpi. Tre vjet diferencë kishim, por Pranimi ish i gjatë dhe i ngrysur, dhe dukej shumë më i madh se ishte. Ndërkohë unë dukesha edhe më e vogël se moshatarët e mi. Por ndoshta, ngaqë një ditë më parë unë kisha sjellë lajme të mira, dhe gjyshi kish ngrënë pas shumë kohe që sa i shikojte gjellët, gjyshja insistoi që të shkonim të dy. Pranimi ishte shumë i bindur e i sjellshëm, sido që nuk shkonte hiç mirë në shkollë. E dëgjoja që diskutohej shpesh në shtëpi. Dhe kur ish më i vogël urinonte shpesh në shtrat. Unë, pa folur kurrë me njeri, siç ishte zakoni asaj kohe, i lidhja me një fill logjik aspak të provuar gjithë sa dëgjoja. Nuk e kuptoja pse i kishin vënë atë emër. Fjalën “pranim” e kam mësuar pas emrit “Pranim”, dhe hera e parë kur e mësova në klasë të katërt ma bëri lëmsh idenë që kisha për çunin e hallës. Kish shumë çuna me emra të ngjashëm që mbaronin me -im nëpër Tiranë, si Ndriçim, Gëzim, Fitim Përparim, Çlirim, Shkëlqim, Festim, Pajtim – të gjithë si allasoj, por këtë të çunit tim të hallës s’e kisha dëgjuar gjëkundi tjetër. E dija instinktivisht që Qazim dhe Naim nuk ishin të çuditshëm si këta të tjerët me po atë fund. Për ta bërë edhe më të çuditshme situatën e çunit të hallës, atë e thërrisnim shkurt, Nimi, që ishte po ashtu emër i padëgjuar kund. Tirana ishte plot me Çima, Tima, Pima, Xima, po Nim s’kisha dëgjuar kurrë. Ne ishim rritur bashkë, ndaj nuk e kuptoja as moshën, as pamjen, as tipin e Nimit, ashtu si diçka që nuk e vë re se ka qenë përgjithmonë afër. Ai e adhuronte mamanë e vet, hallën time që ishte gruaja më e bukur që kisha parë ndonjëherë. Nëpër shtëpi vërtitej një broshurë teknike në gjermanisht – që nuk hidhej ashtu si gjithçka tjetër që vinte “nga jashtë” – me siguri nga Gjermania Lindore, që kish në kopertinë foton e një gruaje të re serioze, flokverdhë me flokët topuz- e sykaltër që luajti për shumë vjet rolin e përsosmërisë femërore për mua. Kur më vonë mësova për Hitlerin dhe të dashurën e tij, atë fytyrë i vesha edhe Eva Braunit, që prandaj, pastaj, kur e pashë më vonë si dukej vërtet, më zhgënjeu. Sido qoftë, halla ime ishte edhe më e bukur se fotoja e broshurës. Por nuk dalloja asnjë bukuri të kish kaluar tek Nimi, për pamjen e të cilit shtyhesha të mendoja vetëm si pasojë e mahnitjes me fytyrën e hallës. Gjithsesi, ai ishte i drejtë dhe i pafjalë, ndaj, pa e ditur, e respektoja.

E bëmë 15-minutëshin e rrugës për në spital pa folur shumë, dhe arritëm tek porta e jashtme anësore, të dy me nga një torbë në dorë. Mua sakaq po më përgatiteshin shqisat për çikëlimet aromatike të blirit të oborrit që tashmë dukej tej, ndjekur nga era e pavijonit, që do e kontrolloja me kujdes e do e lejoja brenda mushkërive vetëm kur mos ia dilja më të rrija pa ajër. Kur po kalonim portën e rëndë prej hekuri mbi trotuarin e Unazës pa hyrë ende në rrethimin me mur të Spitalit, një portë e gjerë gri e monotone që rrëshqiste mbi një shinë por që ishte e hapur mjaftueshëm sa të na linte të kalonim të dy njëherësh, një zë i trashë burri majtas na tha të ndalonim se s’kish orar pritjeje. U stepëm dhe iu përgjigjëm që po i çonim ushqimin gjyshit dhe do dilnim menjëherë. Ishte roja e spitalit nga ajo hyrje, që rrinte në një si kolibe me deriçkë të gjelbër ndarë më dysh. Pjesa poshtë ishte mbyllur, e sipërmja e hapur si për të krijuar një banak, e mbi të, mbështetur, vëzhgonte i lodhur një mesoburrë me mustaqe të zeza spic, sy picërrues të tërhequr e buzë shumë të holla, veshur për çudi me përparëse të bardhë si të ish doktor. Na tha të afroheshim, me zë të përtuar. Na tha se nuk lejoheshim të hynim. Nimi tha se gjyshi nuk kishte ngrënë ende dhe ishte vonë. Unë nuk flisja. E ndieja që Nimi ishte i acaruar. Mirë, tha burri, ti vetëm shko e çoji bukën, dhe lëre këtë këtu. S’ka pse të shkoni të dy. Nimi tha se gjyshi duhet të më shihte. O shko vetëm, ose nuk shkon asnjëri, tha mustaqespici. Nimi më tha se nuk vonohej, dhe u nis.

Rruga nga porta e jashtme tek pavijoni ishte e gjatë dhe e drejtë, dhe mund ta ndiqja teksa ecte për atje fare në mes të rrugës së shkretë sikur donte të ishte sa më i dukshëm. Pas pak do të ishte nën bli. Pastaj në pavijon. Pastaj në kat të tretë në dhomën e gjyshit me atë erën e fortë të kancerit. Ndihesha mirë që s’do hyja në spital. Por edhe në faj. Roja, për çudi, hapi kanatin e poshtëm të derës e doli prej aty, e nisi të më pyesë në çfarë shkolle shkoj e sa vjeç jam. Iu përgjigja. Hajde prite vëllain këtu, e të tregoj diçka, tha, se edhe dielli aty është shumë i fortë. Nimi tashmë kish hyrë në pavijon. Hyri në kolibe pas meje edhe roja. Dhoma e rojes nxinte vetëm një njeri. Kish një copë minderi të vjetër ku ai u ul, pasi mbylli gjysmën e poshtme të derës. Kisha një ndjesi të keqe. Ishte ngushtë. Jashtë zukaste vapa. Do kisha preferuar erën e pavijonit. Nuk dija pse isha aty. Mbaje këtë trangullin, më tha e ma zgjati. E mora në dorë një kastravec të zakonshëm dhe s’po kuptoja pse. Do të të pres një copë? Jo, i thashë, nuk dua. Mirë, vazhdoi. Ma jep dorën, dhe më tërhoqi dorën. Rrija në këmbë veç pak centimetra larg tij. Provo këtë tjetrin, tha. Është më i mirë. Vura re që përparësen e bardhë e kish të mbërthyer vetëm lart. Nuk ia shihja fytyrën. Më kish kapur kyçin dhe më futi dorën nën përparëse. Çfarë preka nuk kish ftohtësinë e kastravecit. Një sekondë. Dy sekonda. Kokën e kisha të nxehtë. Çfarë preka ishte pjesë njeriu. Shumë pa kuptim. Roja ma mbante dorën fort. Më lëvizi dorën dhe preka një lloj qurreje. Tërhoqa dorën me ndot pa ditur tamam kujt i largohesha. Ma mbante fort. Nuk merrja frymë. Isha e çoroditur. E çmeritur. Tërhoqa trupin fort drejt murit që e kisha thuajse ngjitur. E dija që po më bënin një të keqe, një kob. E dija pa kuptuar mirë se roja ishte një qenie barbare e shtazarake. Si të dilja që aty. Nuk shihja mirë nga sytë. Besoj kisha lot. Trupin e kisha gur të rëndë. Trurin e kisha të topitur. Shqisat më ishin mekur.

Mirë, mirë, dil, se po të vjen edhe vëllai, më tha. Më hapi derën dhe dola pa ditur ku e si hidhja këmbët. Shkova sa më larg mundesha, atje ku muri përballë nuk më linte të shkoja më tutje. Mbaja fort lotët. Muri ishte i nxehtë. Nimi u afrua dhe e pa rojen vetëm një sekondë por vranët, dhe nuk foli. Ia çove drekën gjyshit? – pyeti roja pa teklif. Nimi belbëzoi diçka ngurrueshëm. S’di se si, por m’u duk sikur ndiente që diçka nuk shkonte. E ndieja që kuptonte më shumë se unë. Pastaj kapërcyem të dy shinën e portës pa ia hedhur më sytë rojës. Unë ende isha mes bunace. Shpirti dhe leqet e këmbëve më dridheshin njëlloj. Por ecja.

Pse ishe aty brenda tek roja, më pyeti Nimi rrugës. Më tha, i thashë, që të shkoja e të prisja aty për ty. Të tha ndonjë gjë kur ishe aty, më pyeti prapë Nimi. Jo, i thashë unë me sytë poshtë. M’u duk sikur Nimi më pa një sekondë më gjatë se zakonisht, si për t’u siguruar. Pastaj vazhduam të ecnim për në shtëpi pa folur më. Kur arrita, lava duart. Lava duart. Lava duart. Fjeta keq. Lava prapë duart. Lava duart. Era e blirit kish ngrirë.

Luleve të rrushit ua kuptova erën kur isha 48 vjeç. Ishte një erë aq e njohur. Isha rritur me atë erë, afër, por s’e kisha ditur që vinte nga rrushi. Pjergullat kur isha e vogël i kisha lart mbi krye. Ato zakonisht ishin horizontale e shumë më lart se kokat e fëmijëve. Natyrshëm nuk ua njihja lulet milimetrike. Dy vjet para asaj pranvere të dyzetetetë, kisha mbjellë një hardhi në verandën time që tani rrethonte gjithë hyrjen për në shtëpi. Ja që atë mëngjes fillimi vere, dal në verandë dhe hyj në magjinë e një arome aq të njohur. E pashë që atë mëngjes hardhia qe mbushur me tufëza lulesh të vogla e të komplikuara që do bëheshin bistakët e ardhshëm. Ishte një lloj epifanie zbulimi i asaj arome lulesh rrushi që më vinte nga larg. Desha t’i mbushja mushkëritë fort, si ajo që do ta shohë sa më nga afër veten të vogël. Por, pa lejen time, era e blirit dhe era e kancerit i bënë vend vetes po aq sa edhe era e rrushit që më rrethonte. Nuk kisha bli afër, dhe s’kish arsye të ndieja erën e Spitalit Katër të socializmit. Erërat nuk ndaheshin. U kujtova që ishte qershor.