Kaq herë u bëra të them një fjalë edhe unë, në këtë debat që ka nisur për tekstet e këngëve të lehta – dhe veçanërisht fort u tundova, kur vura të dëgjoj, për Vit të Ri, albumin Abbey Road të Beatles-ve, dhe më filloi Come Together,

me vargjet e mëposhtme:

Here come old flat-top, he come groovin’ up slowly
He got ju-ju eyeball, he one holy roller
He got hair down to his knee
Got to be a joker, he just do what he please

Dhe pastaj, sikur këto të mos mjaftonin:

He wear no shoeshine, he got toe-jam football
He got monkey finger, he shoot Coca-Cola
He say, “I know you, you know me”
One thing I can tell you is you got to be free

Të cilat nuk deshifrohen dot jo më nga unë, që nuk jam veçse një parvenu në lëmin e anglishtes kriptike të blues-it beatlesian, por edhe nga ekspertët e mirëfilltë, ata që ia dinë John Lennon-it deri edhe numrin e syzeve.

E megjithatë, Come Together është – e mbajnë – për një nga kryeveprat mes kryeveprave të muzikës së asaj kohe.

Për mua, teksti i një kënge nuk mund të përkufizohet, as mund të “normalizohet”; sepse nuk ka një mënyrë të kodifikuar, si mund të shkruhet.

Ka tekste që i mvishen muzikës, ka muzikë që i mvishet tekstit. Duke qenë teksti poezi, edhe pse jo gjithnjë dhe jo doemos, prozodia i bashkohet ndonjëherë ritmit të muzikës.

(E gjithë kjo pa u futur fare tek elementi performativ: gjestet e këngëtarit, pamja e tij e jashtme, veshja, manierizmat dhe, më e rëndësishme akoma, vallëzimi ose shoqërimi i të kënduarit me lëvizje ritmike të trupit. Këngës nuk e cenohet integriteti i brendshëm, edhe kur ky element mungon – p.sh. kur kënga dëgjohet në CD ose në streaming ose në radio.)

Ka këngë ku zëri nuk merr pjesë veçse si një instrument tjetër muzikor – shumë nga ne do ta mbajnë mend The Great Gig in the Sky, të Pink Floyd:

për mua, një nga ato maja të rock-ut psikadelik, ku zëri arrin të komunikojë me ty, dëgjuesin, përtej gjuhës; duke të afruar në transhendencë.

Ndjekësve të muzikës klasike do t’u kujtoj Vocalise, të Rachmaninov-it.

Një funksion të ngjashëm, me magjinë e zërit pa tekst, luan gjuha e huaj, e pakuptueshme. Të gjithë, besoj, sot e kësaj dite, dëgjojmë muzikë dhe shijojmë muzikë, pa i kuptuar gjithnjë tekstet.

Sërish ndjekësve të muzikës klasike, u kujtoj një nga majat më të larta, të muzikës së të gjitha kohërave, Requiem-in e Mozart-it. Ja një fragment (Agnus Dei):

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,
dona eis requiem.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,
dona eis requiem sempiternam.

Nuk ka nevojë të dish a të kuptosh latinishten, për t’u ngjethur nga kjo muzikë.

Edhe një herë: ka këngë, ku muzika i shërben tekstit; ka këngë të tjera ku teksti i shërben muzikës. Sikurse ka këngë ku të dyja këto komponente janë të balancuara.

Çfarë nuk e përjashton kritikën e një teksti kënge – sepse mund të ndodhë që teksti të jetë i thjeshtë, madje i reduktuar në rrokje të tipit ta-da-da, me synimin për të theksuar ritmin; e megjithatë të dështojë; sikurse mund të ndodhë që të vësh në muzikë një vjershë të Rilke-s, e megjithatë të nxjerrësh sytë.

Arti poetik i tekstit nuk mund ta shpëtojë, i vetëm, një këngë; duhet harmonizim dhe shije, si në çdo formë tjetër sinkretike.

Kush e ndjek muzikën e lehtë italiane, do të ketë dëgjuar autorë të mëdhenj, si De André dhe Pino Daniele, të këndojnë në dialekt.

Ja De André, me Creuza de mä:

Umbre de muri, muri de mainé
Dunde ne vegnì duve l’è ch’ané

Da ‘n scitu duve a l’ûn-a a se mustra nûa
E a neutte a n’à puntou u cutellu ä gua

E a muntä l’àse gh’é restou Diu
U Diàu l’é in çë e u s’è gh’è faetu u nìu

Ne sciurtìmmu da u mä pe sciugà e osse da u Dria
E a funtan-a di cumbi ‘nta cä de pria

Ja edhe Pino Daniele, me Quanno chiove:

E te sento quanno scinne ‘e scale
‘E corza senza guarda’
E te veco tutt’e juorne
Ca ridenno vaje a fatica’
Ma poi nun ridi cchiù.
E luntano se ne va
Tutt’a vita accussì
E t’astipe pe nun muri’.

Dy këngë që mua më sjellin edhe sot lot në sy, pa çka se ende nuk ua marr vesh mirë fjalët.

Përgjigjja këtyre pyetjeve – disa prej të cilave nuk i bëra – duhet kërkuar, besoj unë, te natyra intime e gjuhës së folur, e cila i kapërcen kufijtë e racionalitetit dhe të funksionit komunikativ.

Mbase kjo ka të bëjë edhe me esencën e muzikës vetë, si melodi e të folurit – e distiluar në rrjedhë të shekujve, e vjetruar në bodrumet e pavetëdijes kolektive; për të na përcjellë pastaj, të kulluar, atë nivel që në gjuhë e kapim vetëm tërthorazi, si me bisht të syrit (nëse kjo metaforë e përzier ka ende kuptim).

Çfarë edhe do ta shpjegonte pse disa këngë mund të këndohen vetëm në dialekt: dhe jo sepse ai dialekt i ka përftuar, por sepse janë ai dialekt.

Të mos harrojmë edhe këtë: poezia, si zhanër letrar, ka dalë nga kënga. Ose, për ta thënë me zhargonin e mësuesve tanë të marksizmit: kënga është primare, poezia sekondare.

Dhe po dua ta mbyll këtë trajtesë me një aforizëm të Stanislaw Lec-it, e cila në fakt më nxiti përfundimisht që t’i shkruaja këto radhë:

(po e citoj nga frëngjishtja, ku edhe e gjeta; duke e shoqëruar me përkthimin tim)

L’opéra n’a pas encore exploité toutes ses possibilités ; trouvez-moi en effet une bêtise qui ne puisse se chanter.

Opera ende nuk i ka shfrytëzuar të gjitha mundësitë e veta: më gjeni, në fakt, një hajvanllëk që të mos këndohet dot.

Çfarë nuk e bën Casta Diva-n më pak casta dhe më pak diva mes arieve.

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht riprodhimi.

Shënim 1: imazhi në kopertinë, Draper Herbert Janes, Ulysses and the Sirens

Shënim 2: të gjitha mbresat muzikore që kam shprehur më lart, personale a të përgjithësuara, duan marrë gjithnjë në kontekstin kulturor përkatës. Një ujgur a një innuit nuk është e thënë të reagojnë njëlloj ndaj Mozart-it a ndaj Pino Daniele-s. Por ndoshta kjo lidhet edhe me rolin e eksperiencave muzikore për ta krijuar dhe mirëmbajtur këtë lloj konteksti dhe duhet trajtuar më vete.