nga Teuta Toska
(për një lexim të “Dy rrugë” të K.Idromenos)
Në Galerinë Kombëtare të Arteve këto ditë mund të marrësh pjesë në një ngjarje të rrallë kulturore: ekspozita e njërit prej piktorëve më të mëdhenj të pikturës shqiptare, Kolë Idromenos. Të jepet mundësia që ato kryevepra aq të njohura, të cilat i sheh aq shpesh në libra shkollorë, guida turistike, pulla poste, fletëpalosje veprimtarish dhe në internet në imazhe me cilësi të mirë ose jo, të mund t’i shikosh nga afër, të dallosh përmasat e vërteta të pikturës, ngjyrat e vërteta, penelatat, dritëhijet, mijëra hollësi mjeshtërore të padukshme nga ekrani i teknologjive të ndryshme. Kështu, ke mundësi të jesh përballë krijimit në marrëdhënien e vet më të mirë: ti, vepra e artit, hapësira ku ajo rri dhe autori si mosprani, por me gjurmën e vet.
Më interesuan veçanërisht në këtë ekspozitë pikturat dhe skicat që kishin një përmbajtje fetare, të krishterë. Është fort e rrallë në pikturën shqiptare të kemi subjekte të tilla, të konceptuara për të dhënë një mesazh etik fetar. Në 4 prej tyre subjekti biblik (a i krishterë, a katolik) është fare i qartë. Flasim për “Dy rrugë[1]”, “Kur hyn dreqi në shtëpi”, “Betimi në rrenë” dhe një “Skicë për tablo”. Këto imazhe herë krijojnë pamje nga Vendi i Dënimit të Përjetshëm (“Betimi në rrenë” dhe “Skicë për tablo”), herë janë shfaqje e realitetit të padukshëm shpirtëror a frymëror, i cili ndodh përkrah realitetit të dukshëm prej të gjithëve në këtë botë, para vdekjes së njeriut. Për shembull, te “Kur hyn dreqi në shtëpi” po përshkruhet, sipas meje, një skenë ekzorcizmi[2]: piktori “na hap sytë” për të parë atë që ndodh përtej asaj që mund të shohim me sytë fizikë në realitet, na shfaq të dukshmen dhe të padukshmen[3]: gruaja e lebetitur duarmbledhur nga tmerri, një fëmijë i tmerruar edhe ai, që i kapet tek beli; një grua tjetër, në gjunjë, e tmerruar edhe ajo, me lot në sy. Që të dyja shohin të demonizuarin, d.m.th. njeriun e pushtuar nga demonët. Ngjyra e lëkurës së trupit të tij është e njëjtë me atë të demonëve. Edhe figura e priftit, me kryq në dorë dhe me shikimin lart në qiell, duke u përgjëruar në lutje, i përket realitetit të dukshëm. Ndërsa 7 figurat e tjera që popullojnë pikturën janë shfaqje e shpirtërores së padukshme. Engjëlli në të bardha, në krah të priftit, që me njërën dorë ka kapur të demonizuarin dhe me tjetrën tregon qiellin. 6 figurat e tjera janë shpura e Dreqit: ngjyer në të zezë, në kafe të errët, jeshile të errët – (1) Vdekja me kosë në njërën dorë dhe në tjetrën një sahat xhepi; (2) një demon që shënon me gisht në një libër (Librin e veprave të liga); (3) një tjetër që mban në dorë një qese me para, gjerdan fishekësh dhe pushkë; (4) një qenie demoniake fare afër kokës së të demonizuarit, që tregon me gisht nga gruaja dhe fëmija; (5) një qenie tjetër demoniake me kokë qeni, që tregon edhe ai me gisht nga gruaja dhe fëmija, si për të treguar arsyen e dënimit (6) një dragua, që mban lidhur me zinxhir personazhin kryesor të tablosë në qendër të saj: të demonizuarin.
E njëjta gjë ndodh edhe te “Dy rrugë”, pikturë tek e cila dua të ndalem. Kjo pikturë më ka interesuar posaçërisht sepse është një rast i përveçëm në historinë e pikturës shqiptare, ku kemi një bashkim kaq të fortë, një “martesë” kaq të qartë dhe me ngarkesë kaq të madhe estetike mes shqiptares dhe simbolikës së krishterë, biblike. Autorë të ndryshëm kanë lexuar dhe analizuar në këtë pikturë elementet artistike, estetike, etnografike, historike, fetare, të mjedisit historik dhe gjeografik shkodran etj. Por, pavarësisht nga tipologjitë e ndryshme të leximeve dhe interpretimeve, desha të qëndroj tek leximi më i dukshëm, më i qartë edhe kryesori i kësaj pikture, dhe, duke qenë një njohëse e mirë e tekstit biblik, desha të rendis simbolikën biblike që qëndron pas zgjedhjeve të subjektit të Idromenos, dhe për rrjedhojë të bëj një lexim thuajse etik.
Nuk synoj ta shteroj këtë lexim, edhe pse mendoj se vepra e artit në thelb është një enigmë, një mister i bukur, e cila të magjeps pikërisht edhe prej procesit të zbulimit të saj, që mund të jetë gjithnjë i ndryshëm, në secilën prej shtresave të saj (niveleve të tekstit) dhe se misteri i saj është pjesë e qenësisë estetike të saj.
Realiteti që përshkruhet këtu është ai tokësor, i kësaj bote, ndodhte atëherë dhe ndodh edhe tani. Në pjesën më të madhe të sipërfaqes së pikturës nuk është Ferri e Parajsa, Qielli apo Gropa e Zjarrit. Idromenoja po na “hap sytë” për të parë realitetet e padukshme të së përditshmes, ashtu si ndodh me ngjarjen që rrëfehet tek 2 Mbretërve 6:17, kur profeti Elise u lut që Zoti të hapte sytë e shërbëtorit të vet. “Atëherë Zoti ia hapi sytë të riut dhe ai pa; dhe ja, mali ishte plot me kuaj dhe me qerre të zjarrta rreth e qark Eliseut”.
Ajo shpalos përpara nesh një realitet të padukshëm, një realitet shpirtëror, ku ndodh lufta mes Perëndisë dhe Djallit, e zbërthyer edhe në prani të engjëjve dhe demonëve; një realitet ku shfaqet dukshëm kontrasti mes së mirës dhe së ligës me skena që i paraqesin njerëzit në vepra të së mirës, në virtyte të krishtera, dhe në skena që rrëfejnë vepra të së ligës, mëkate. Në disa prej këtyre skenave të së keqes njerëzit shoqërohen nga demonë, në ato të së mirës prej engjëjve (edhe pse në rrugën për parajsë shfaqet aty-këtu ndonjë demon).
Piktura është konceptuar si një tekst i përbërë nga shumë mikrotekste, ose si një tablo me shumë nëntablo ose skena brenda saj. Një skenë paraqet një ose disa personazhe dhe rrëfen (inskenon) kryesisht një mëkat ose virtyt. Secila prej skenave është një mikrobotë, një tablo më vete. Kam numëruar 17 skena në rrugën e parë dhe 17 në të dytën.
Ndryshe nga pikturat e tjera të famshme të Idromenos, në këtë pikturë ka shumë lëvizje. Edhe kur personazhet e shumta të saj janë duke qëndruar, ata janë të përfshirë në tërësinë e lëvizjes që e dallon të gjithë panoramën e cila shpaloset përpara nesh. Shikuesit të tablosë i duhet të lëvizë në çdo centimetër të saj për të përfshirë dhe për t’u përfshirë në ngjarjet që rrëfehen aty. Edhe këtë nuk mund ta perceptosh nga ekrani i asnjë mediumi. Duhet të jesh përballë saj. Të lëvizësh ti kësaj radhe. Jemi përballë një pikture me kaq shumë narrativë.
Siç edhe mund të kuptohet nga titulli që kanë zgjedhur për pikturën, makrostruktura e saj na paraqet dy rrugë, ose më mirë një rrugë që gjarpëron përpara nesh, por me dy drejtime: që shkon në ferr, që e ka drejtimin për poshtë, në thellësi të tokës, edhe që shkon lart në qiell, në parajsë, me drejtimin për lart. Tek Fjalët e Urta 15:24 shkruhet: “Njeriun e matur rruga e jetës e çon lart në mënyrë që të evitojë Sheolin poshtë”.
Kundërvënia topologjike në pikturë lart-poshtë i përgjigjet kundërvënies biblike lart-poshtë, edhe asaj etike mes së mirës dhe së keqes. Lart është rruga për në mal: vendi ku njeriu ka takuar Zotin në Bibël, dhe ku Krishti ka marrë për një çast Natyrën e Vet Hyjnore (në Malin e Transfiguracionit, në praninë e Pjetrit, Jakobit e Gjonit). Lart është qielli, nga ku Krishti u mor dhe do të vijë. Poshtë për kundërvënie është i Ligu dhe vendi i tij, Sheoli, Hadesi, Ferri.
“Rruga” a “rrugët” është një metaforë aq e pranishme nëpër gjithë tekstin biblik. Bibla herë flet vetëm për një rrugë dhe herë për dy rrugë. Rruga, ajo e vetmja është e dallueshme, e shquar, në kuptimin e vetë jetës, zhvillimit të saj, bashkimit që ndodh mes ekzistencës së njeriut dhe kohës që kalon, e lidhur me mënyrën se si ai “lëviz” moralisht në këtë qenësi të tij. Ajo e duhura edhe e vërteta është Krishti, edhe ai njëjtësohet me këtë rrugë. Te Gjoni 14:6 ai thotë: “Unë jam udha…”.
Por Bibla flet shpesh për dy rrugë: rruga e mirë, rruga e jetës dhe, nga ana tjetër, rruga e së keqes, rruga e vdekjes. P.sh. tek Jeremia 21:8 shkruhet: “Dhe këtij populli do t’i thuash: Kështu thotë Zoti: Ja, unë vë para jush rrugën e jetës dhe rrugën e vdekjes.”
Por teksti që e ka formësuar pikturën në tërësi është, sipas meje, ai që lidhet po me një thirrje të Krishtit. Tek Ungjilli sipas Mateut 7:13-14, në atë që njihet si Predikimi në Mal (edhe te Luka 13:24) Jezusi po u flet dishepujve, por edhe turmës që ka përballë: “Hyni përmes derës së ngushtë, sepse e gjerë është dera dhe e hapur është udha që të çon në humbje, edhe shumë janë ata që hyjnë nëpër të. Sepse e ngushtë është dera dhe shtrënguar është udha që çon në jetë. Dhe pak janë ata që e gjejnë!”.
Krishti po flet për një vendim moral që njerëzit e marrin në këtë botë. Pra, nuk jemi ende as në ferr apo në parajsë. Dyert janë pjesë e kësaj bote, edhe pse të padukshme[4]. Autorët e ndryshëm që kanë shkruar për këtë pikturë flasin për “një frymëzim dantesk të Idromenos”[5]. Por Dantja rrëfen në Komedinë Hyjnore një udhëtim brenda në Ferr dhe në Parajsë. Skenat e përshkruara nga Dantja janë ato të strukturës së Ferrit e Parajsës. Te “Dy rrugë” skenat qendrore janë jashtë dy Vendmbërritjeve të Fundit të njeriut.
Simbolika e këtyre dy vargjeve nga Mateu na bën të kuptojmë makrostrukturën zotëruese të kuadrit që ka dashur të na japë Idromenoja, dhe mbi të cilën ka vendosur narracionin dhe narracionet e tij: dera e gjerë, udha, njerëz që hyjnë nëpër të, dera e ngushtë, udha e “shtrënguar” dhe njerëz të paktë që ecin nëpër të. Kemi në këtë pikturë metafora biblike që bëhen realitet, ose më mirë që merren si mjete për të na paraqitur të vërtetën dhe për të na shpjeguar realitetin.
Dy dyert janë vendosur aq afër njëra-tjetrës në pikturë. Afërsia e tyre ndriçon kontrastin e madh mes tyre. Dera e hyrjes për në ferr është e gjerë, një strukturë arkitekturore madhështore, një ngrehinë e zezë, si një hark triumfi, me dekore force (figurat e demonëve që e qarkojnë atë, të vendosur në qëndrim gati për sulm) dhe fitoreje (3 flamujt e kuq dhe kurorat me lule).
Në këmbët e saj ka hare e gëzim dhe vargonj njerëzish që shtyhen për të hyrë. Vargu i njerëzve vjen nga dy drejtime: zbresin nga lart dhe vijnë edhe nga prapa portës. Dera tjetër, ajo e ngushta, është një ndërtim i thjeshtë prej guri. Duket e bardhë. Më fort se një derë, përngjan me një altar gurësh. Hyrja e saj është aq e ngushtë, sa mund të hyjë vetëm një njeri dhe ky mund të kalojë nëpër të vetëm trupin e tij: asgjë tjetër s’mund të mbartë. Mbi këtë ndërtim të thjeshtë është një kryq. Dera, kjo derë që shpie në qiell është një figurë e Krishtit. Ai ka thënë te Gjoni 10:9: “Unë jam dera”. Kryqi i thjeshtë mbi të duhet ta kujtojë shikuesin e pikturës se hyrja nëpër atë derë është përmes Krishtit.
Dy njerëz që i janë drejtuar derës së ngushtë kanë mbi supe nga një kryq: një grua e mbuluar që ndodhet në prag dhe një burrë që bëhet gati të hyjë. «Atëherë Jezusi u tha dishepujve të vet: ”Në qoftë se dikush do të vijë pas meje, ta mohojë vetveten, ta marrë kryqin e vet dhe të më ndjekë.» (Mateu 16:24)
Marrja e kryqit dhe ndjekja e Krishtit, drejtimi për nga Ai është një simbolikë që na shoqëron përmes Rrugës së Mirë. Ua shohim kryqin qartë dy prej tyre, të cilët janë ndalur dhe e kanë lëshuar ose po bëhen gati ta lëshojnë përtokë. Këta dy udhëtarë të lodhur kanë afër një demon që po i nxit ta lëshojnë ose të kthehen mbrapsht. Madje, duket se në këmbët e demonit dhe të burrit që ka lëshuar tashmë kryqin e vet fillon një shteg që të nxjerr në udhën e gjerë që çon në ferr.
Ky shteg është si figurë e një mësimi etik se gjithnjë ka rrezik ta braktisësh Rrugën e Mirë, të kthehesh është gjithnjë e lehtë. Ky shteg është edhe barra e rëndë e gjendjes së lirisë që njeriu e gëzon në këtë jetë: lirisë për ta zgjedhur e ndryshuar kurdo e deri në vdekje drejtimin e jetës së vet.
Kryqi duket edhe tek tre udhëtarë që janë fare afër hyrjes për në qiell, fitimtarët, dhe sigurisht një kryq i madh, kryqi i Tij, e dallon Birin nga Ati në mes të Kupës Qiellore.
Peizazhi i Rrugës së Jetës është shkëmbor dhe udha e ngushtë, e zhveshur dhe e vështirë. Vetëm një pemë shfaqet nëpër itinerarin e saj. Ndërkohë që Rruga e gjerë që shpie në ferr është e gjelbëruar dhe madje duket edhe një pyll i dendur, për ta bërë edhe më të kënaqshëm dhe sugjestionues peizazhin. Kuajt, këta shoqërues të njeriut në udhëtime të gjata, kanë ndalur për të pushuar pak nga lodhja e udhëtimit. Kali në Bibël është kafsha që njeriu përdor në luftë. Në këtë udhë të ngushtë, njeriu gjendet në një betejë të padukshme me të ligën. Ka një ndryshim mes kuajve të peizazhit lart, me peizazhin poshtë. Ata poshtë kanë nga një kalorës në shpinën e tyre. Një kalë i bardhë kokulur dhe një kalë gri ecin krah për krah njëri-tjetrit. Kuajt duket se ecin me pahir nën komandën e zotërinjve të tyre.
Kafshët e tjera që shfaqen në peizazhin lart janë delet, të cilat u kundërvihen cjepve që duken afër hyrjes për në ferr. Madje nga pas dy cjepve një njeri po i shtyn ata drejt Zjarrit. Delja është simbol i besimtarit në Bibël, ndërsa cjapi figurë e jobesimtarit, kjo nga një tekst tek Mateu 25:31-33 “Dhe kur të vijë Biri i njeriut në lavdinë e tij, bashkë me të gjithë engjëjt e shenjtë, atëherë do të ulet mbi fronin e lavdisë së vet. Dhe të gjitha kombet do të mblidhen para tij; dhe ai do ta ndajë njërin nga tjetri ashtu si i ndan bariu delet nga cjeptë. Dhe delet do t’i vërë në të djathtën e tij dhe cjeptë në të majtën.”
Qentë, gjithashtu, janë kafshë që në Bibël konsiderohen si figurë e jobesimtarit, paganit, të pëgërit[6]. Një tufë me 3 qen i kanosen një malësori me pushkë që ka në krah një tjetër malësor kokëmbuluar, dhe një tjetër qen i zi ka zhytur turirin në shkurren përballë kësaj skene. Ndërsa qeni që duket në Rrugën e Jetës pushon i qetë në këmbët e zotërisë së vet, që po bekohet prej një fëmije në shoqërinë e një engjëlli.
Në qendër, lart, në mes të një qielli me re shtëllungore të zeza shfaqet e bardhë parajsa, poshtë, në qoshe të pikturës, në të djathtë është Ferri, si një hapësirë me flakë zjarri ku qëndron në mes Djalli krahëhapur. Nga flakët e kuqërreme të zjarrit duken koka njerëzish në vuajtje. Është “furra e zjarrit” (Mateu 13:42) ose “liqeni i zjarrit” (Zbulesa 20:14).
Qielli hapet dhe ne kemi mundësi të shohim si e mendon Idromeno parajsën: e populluar nga Zoti dhe shenjtorët, kemi po ashtu trinitetin, me Atin, Birin dhe Frymën e Shenjtë në trajtën e një pëllumbi në mes të qiellit të hapur (si te Luka 3:21-22). Nga pëllumbi dalin rrezet që e bëjnë atë qendrën e energjisë hyjnore. Ndër figurat e para që shfaqen të ulura në parajsë studiuesit kanë dalluar 4 ungjilltarët, sipas objekteve simbol që mbajnë në dorë (nga një libër dhe në këmbët e tyre një shqiponjë, një luan etj). Në këmbë janë engjëjt mikpritës dhe Maria dhe Jozefi, ndërsa mijërat e mijërave që popullojnë qiellin janë të ulur, në prehje.
Piktura nuk duket se jep ndonjë lëndë a të dhënë historike: dhe është e natyrshme – ka për subjekt një temë të përjetshme. Edhe prania e piktorit në një grup miqsh që po zbaviten të ulur, me violinë në dorë, nuk duket se ka si qëllim t’i japë pikturës kontekstin historik.
Duke qenë se tema e pikturës është gjykimi etik për jetën njerëzore, nuk mund të mungonte aty vetë autori, me një prani të dytë të tijën, përveç asaj së parës me “gjurmën” e tij – e gjithë piktura. Kësaj here prania e Idromenos është e dukshme. Prania e parë lidhet me thelbin e tij, piktorin, e dyta me një nga dukjet e jetës së tij: kënaqësitë e tij të paspunës. Është si një kundërvënie mes qenies së tij dhe pasioneve të tij të fshehta. Ndoshta duke i rrëfyer kështu në publik, po bën aktin e gjykimit të jetës së vet, e kështu aktin e pastrimit.
Por, sipas meje, e vetmja e dhënë historike, që i vendos krejt ngjarjet në një kohë dhe hapësirë të caktuar, që e merr pikturën nga tema e saj e pakohësisë, përjetësisë, dhe e hedh në një kohë dhe hapësirë të caktuar, është prania e një çifti fare të ndryshëm në veshje e dukje nga gjithë popullata e pikturës. Ky çift afër derës, me qëndrimin gati të hyjnë në derën e gjerë është, siç edhe dihet tashmë, Edit Durhami, e shoqëruar nga një zotëri francez a anglez[7].
Vendosja e këtyre figurave është një çelës për të marrë një mesazh tjetër nga ai i dukshmi, ai i drejtpërdrejti, nga mesazhi fetar. Hyrja e tyre nëpër këtë derën e gjerë, që përkon me ardhjen e tyre në Shqipëri, duket se i jep pikturës një kontekstualizim të plotë: dera e gjerë dhe rruga për në ferr, bëhet hyrja për në Shqipëri, dhe e gjithë panorama e rrugës për në ferr është një Shqipëri në miniaturë.
Në këtë pikë, piktura jo vetëm merr funksionin e një shpalljeje të një mesazhi etik, fetar, një ungjilli të paraqitur përmes paraqitjes me imazhe reale të metaforave, virtyteve, mëkateve, veseve, urdhërimeve, të cilat bëhen ngjarje në këtë pikturë, një realitet i shpirtërores, një “zbulesë”. Por autori po bën edhe një gjykim tjetër që lidhet me vendin e tij: Shqipëria ishte një vend i drejtuar në rrugën për në ferr në kohën kur Perandoria Osmane ishte duke u shpërbërë.
Kolë Idromeno, përveçse na jep një mesazh etik të krishterë, realizon një vepër arti, e cila mund të lexohet në mënyra të ndryshme në kohë të ndryshme: ajo mund të lexohet njësoj sot, për shkak se mesazhi etik i krishterë ka natyrë të pandryshueshme, mund të lexohet si shenjë e kohës së vet: te veshjet, personazhet, qëndrimet, dukjet, sjelljet e tyre, peizazhi etj.; por për shkak të shumësisë së pashembullt të skenave që përmban brenda një skene të madhe, ajo mund të bëhet objekt i shumë leximeve të tjera. Ekspozimi i saj dikur në Muzeun Ateist të Shkodrës tregon për fuqinë interpretuese të saj, shumëllojshmërinë e qasjeve estetike që mund të marrë shikuesi, mbi të gjitha për magjepsjen dhe soditjen (etike-estetike) që shkakton sa herë je para saj. Flet, gjithashtu, edhe për udhët e pahulumtueshme të Providencës Hyjnore, që nuk e lë Veten pa dëshmi pikërisht aty ku duket e pamendueshme, në vendkultin e mohimit të Tij.
(c) 2019, autorja. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Ose “Rrugët e jetës”.
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Exorcism_in_the_Catholic_Church
[3] Për një rast të ngjashëm në pikturë shiko “Shën Françesku i Borxhas në shtratin e vdekjes së një të papenduari” i Francisco Goya-s http://www.artchive.com/artchive/G/goya/goya_borja.jpg.html
[4] Besi Bekteshi shkruan se këto dy porta janë: “…porta e purgatorit e cila është e vogël, në krahasim me portën e ferrit që është gjigante dhe tipizuese si diçka turke.”, gjë që s’mund të jetë e vërtetë, sipas interpretimit biblik të vargut. (Guximi i rilindasit Idromeno, në kryeveprën “Dy rrugët e jetës, Postuar: 20/10/2013)
[5] Eleni Laperi («Kolë Idromeno – i pari i tragjedisë së pikturës realiste shqiptare» dhe «‘Dy rrugët’ si çlirimi i Kol Idromenos»), Besi Bekteshi (tek artikulli i cituar më sipër); Suzana Varvarica Kuka («“Dy rrugët” e Idromenos: Të mahnitesh, por edhe të dyshosh»). Të gjithë artikujt lexohen në internet.
[6] Tek Filipianëve 3:2 Pali shkruan: “Ruhuni nga qentë, ruhuni nga punëtorët e këqij, ruhuni nga të prerët”. Tek Zbulesa 22:15 ndërsa tregohet se cilët do të mbesin jashtë Qiellit dhe pranisë së Zotit, shkruhet: “Jashtë janë qentë, magjistarët, kurvarët, vrasësit, idhujtarët dhe kushdo që do dhe zbaton gënjeshtrën”.
[7] Studiuesit e përmendur më lart thonë se ai është Konsulli francez në Shkodër Aleksander Degrand. Ndoshta bëhet fjalë për H.W.Nevinson-in, një korrespondent britanik gjatë Luftës së Parë Botërore. Sevastia shkruan në “Kujtimet e paharruara”, botuar në “Yll’i mëngjesit” në 1917 dhe rrëfen për ngjarjet e Luftës së Parë Ballkanike (1912). “Kur i afronem portës, ç’të dëgjonj? Disa njerëz që flasin anglisht. Më një grimë herë, furtuna e brendëshme zu të qetësohet. Pyes cili është? Dhe kur u sigurova se zëri ishte zë gruaje, hapa portën dhe ç’të shoh? Miss Durham dhe zoti H.W.Nevinson, miqtë e mij të vjetër!” Durhami nuk ka udhëtuar vetëm, apo jo?
Sa here qe kisha rast te shkoja ne Shkoder, kthehesha te Muzeu ateist dhe shihja kete pikture. Dhe gjithmone pyesja veten nese ishte vertet rastesi qe ata tre flamujte e kuq mbi porten e Ferrit ngjajne si flamuj shqiptare…
… por nderkohe ka nevoje te qartesohen fraza te tille si: “Shqipëria ishte një vend i drejtuar në rrugën për në ferr në kohën kur Perandoria Osmane ishte duke u shpërbërë…” Potencialisht, me terheqjen e trupave turke, ekzistonte vertet nje rrezik coptimi nga fqinjet, por nuk dua te besoj se me kete tablo Idromeno donte te thoshte, rrini aty ku jeni, se ja se çfare ju pret!
Hapja e një shtegu lidhës mes rrugës lart (për në parajsë) dhe asaj poshtë (për në ferr), diku para dy udhëtarëve me kuaj të bardhë, zë vend thuajse në qendër të pikturës dhe bie edhe më fort në sy për shkak të dy malësorëve që zdërhallen në përtaci, bash në krye, aty ku zë fill shtegu.
Ai shteg nuk kalon nga kisha, por mund t’i çojë në parajsë malësorët që para syve e kanë, por s’e zgjedhin… Idromenos do t’i duhej kurajo e madhe të vendoste një personazh që provonte të ngjitej nga ai shteg. Ndoshta edhe e ka menduar, por është ndalur duke e përmbledhur idenë në gjestin e përmbajtur, thuajse të druajtur, të dorës së njërit prej malësorëve që dëfton nga shtegu dhe diçka i thotë tjetrit që tymos duhan i zhytur në mendime.
Ç’po thonë ata dy malësorë, përtacë, fjalëshumë e punëpak?
Gjenden aty për të përcjellë imazhin e një bisede të vështirë e nguruese, përmes së cilës Idromeno ia ka rritur gradët e lirisë krijimit të tij, ngase gjithkush është i lirë ta deshifrojë atë që po flitet sipas përvojave dhe bindjeve të veta.
Po aq të lirë janë soditësit e pikturës të përfytyrojnë përfundimin e bisedës: “Tymosësi” do i jetë bashkuar grupit të ahengut, ca më tutje – atij medoemos i ka pëlqyer të shijojë edhe kënaqësi të tjera, veç duhanit. Po ai tjetri që ka ngritur dorën? Ka provuar të dalë nga apatia dhe të ngjitet në shteg, apo ka ndjekur në heshtje shokun e tij?
Ju shkruani:
“…dera e gjerë dhe rruga për në ferr, bëhet hyrja për në Shqipëri, dhe e gjithë panorama e rrugës për në ferr është një Shqipëri në miniaturë.”
Ndryshe nga ju, mua më duket se E GJITHË piktura zhvillohet në një peizazh tipik shqiptar, pra është e gjitha një Shqipëri në miniaturë.
Shumëkujt që ka udhëtuar në veri, masivet shkëmbore ndanë rrugës për në parajsë mund t’i duken thuajse “të fotografuara” në malësitë e Krujës, a të Lezhës. Po konstatimi juaj ndoshta ka të bëj me qasje të ndryshme ndaj realitetit që jetojmë, për të cilin piktura e Idromenos shërben si një prizëm ku hyjmë për të kuptuar dhe përfundojmë të zbërthyer. Ne vetë, prej pikturës së tij. Me të gjithë spektrin e ndjesive, pasigurinë, apo bindjet që karakterizojnë kohën tonë. Ky është sekreti i mjeshtrit, të cilit soditësi i dorëzohet pa e vënë re.
Është e njëjta magji që të bën të përsëdytësh në kujtesë biseda të largëta mes miqve apo të panjohurve në internet (si kjo këtu https://peizazhe.com/2017/12/04/vizite-ne-manastir/#comment-35080), ku dikush, ndoshta për snobizëm, s’ngurron ta quaj flamurin kombëtar të pabukur: Ç’kërkon ai shpend i zi në mes të gjakut?!
Jemi të lirë të zgjedhim mes të qenit mohues e rrënjëdalë, ose ngulmues e transhendentë. Jemi të lirë që me pak përqëndrim dhe imagjinatë të shohim tek flamuri ynë ndoshta jo thjesht një shpend, por konturin e shqiponjës në fluturim që gjakon të qëndrojë lart. E zeza abstrakte e saj është një ftesë solemne për të lëvizur dhe jo për t’u shtangur në vend e për t’i soditur puplat. Një piktor i njohur i joni, e krahason me gjurmën që lë gjilpëra e kompasit mbi letër. Kur i mëshon jo me frikë, po me të gjithë forcën e dashurisë, pa druajtjen a përtesën e atyre malësorëve në shtegun prej nga penelatat e Idromenos dëshmojnë praninë e përhershme të cytjes për të zbritur, ose… për t’u ngjitur.
Pa asnje dyshim qe edhe peizazhi i rruges qe ngjitet per ne qiell, Rruges se Jetes, eshte peizazh shqiptar. Edhe Besi Bekteshi, edhe Eleni Laperi, edhe Adrian Paci, edhe Suzana Varvarica e kane thene kete.
Por ne fjaline qe keni cituar me siper, une po them se vendosja e Edit Durhamit ne ate vend dhe me ate drejtim e ka nje kuptim, apo jo? Ka dashur te na thote dicka Idromeno me kete shenje. Hyrja e saj ne Deren e Gjere perkon me ardhjen e saj ne Shkoder e Shqiperi.
Sa per flamurin, desha ta rrefej se zemra ime rreh dhe shpirti im mallengjehet sa here e shoh flamurin e vendit tim te valevitur ne kremtime te ndryshme. Por jo se shpirti im e percepton si te bukur, ashtu si perceptoj “Dasmen shqiptare” apo Portretin e gruas se Idromenos. Jane ndjenja te nje natyre tjeter. Shpresoj ta kuptoni kete, pa menduar se jam te kategoria e mohuesve dhe rrenjedaleve
Po vazhdoj me flamujt, të cilët sikurse çdo lloj simboli tjetër kombëtar, nuk besoj se mund t’i nënshtrohen kritereve të njëjta estetike me ato që përdoren për gjykimin e një vepre arti.
Gjithsesi, sipas konceptit biblik, kjo botë sundohet nga e keqja/djalli, apo jo? Në Shqipëri e keqja ka fituar terren pikësëpari nëpërmjet përçarjes së krijuar nga mbjellja e tre besimeve të ndryshme fetare. Këtë ndoshta duan të thonë ata tre flamuj të kuq mbi derën e madhe që me formën e saj simbolizon triumfin e ndasive. Idromeno është kujdesur t’i bëj të kuq flamujt, por pa shqiponja. Sepse nuk janë të shqiptarëve. Shenjojnë gjakime të kota e të dëmshme, por jo ngjitje lart. Janë flamujt e përçarjes mes vedit. Fitorja u përket djajve që galdojnë e koloviten aty pranë.
Në leximin tim, dera e gjerë simbolizon hyrjen për në Shqipëri po aq sa e ngushta lart (nëse i referohemi një ferri e parajse tokësore dhe jo të përtejme), por për Idromenon, Edit Durhami s’mund të kalojë përmes hyrjes së sipërme, sepse nuk e viziton Shqipërinë si besimtare katolike. Fatin e saj, ai e ka lënë të papërcaktuar, njëlloj si atë të gjithë tollovisë njerëzore që gjendet në pragun e derës së gjerë, sepse logjikisht (dhe këtu besoj ndërhyn logjika e ftohtë e Idromenos urbanist e arkitekt) rruga e vërtetë për në ferr fillon kur merr kthesën tatëpjetë dhe humbet nga sytë shtegun lidhës mes rrugës lart e asaj poshtë. Duke ditur ç’bëri për Shqipërinë E. Durhami dhe nëse përdorim “sintaksën” e simbolikës së pikturës në një zhvillim post-Idromeno, mund të thuhet se me siguri Miss Durhamin e kanë çuar këmbët vetë tek shtegu ngjitës, apo “rruga e shkurtë”.
Së fundi, kam zgjedhur të diskutoj dhe jo të etiketoj kërkënd në PtF e aq më pak ju, si autore e shkrimit. Preferencat për leximet ndryshojnë me kohën. Në fillimet e veta besoj se shumëkujt i ka ndodhur të ngazëllehet sa herë ka hasur të shkruara, të zezë mbi të bardhë, pikërisht ato ide që i mbante si të vetat, por që… Lo and behold! Njëlloj mendonte edhe autori/ja e preferuar që rrëmbente kështu kërshërinë dhe entuziazmin për t’u ndjekur më tej.
Vjen më pas një kohë kur të intereson të lexosh jo vetëm “të ngjashmit” e tu, por edhe ata që sfidojnë të vërtetat e tua, për të cilat të ka bindur jeta, apo leximet. Kjo është një përballje që për nga dobia ngjason me zjarrin që pastron metalet e çmuara dhe, ngandonjëherë, i tejkalon të mirat që vijnë nga të lexuarit e një shkrimi/komenti me të cilin je 100% dakord. Shpresoj të jetë kështu edhe për ju.
Jam aq e kenaqur qe me keni lexuar me vemendje. Nuk guxoj te them se kam bere nje studim arti, nuk i afrohem as te merrem me historine e artit shqiptar. Jam perpjekur te mbetem ne ujera qe i njoh mire dhe “te notoj’ vetem aty. Pra, kam dashur te pershkruaj emocionin dhe veshtrimin sodites te nje njeriu qe e njeh mire simboliken e tekstit biblik (jo te krishterimit ne pergjithesi, fushe tejet e gjere ajo). Pra, kam bere nje lexim, midis shume te tjereve.
Nderkaq ju falenderoj per gjithcka qe keni shkruar per Idromenon. Eshte nje udherrefim i mire per tek bukuria e krijimit te tij.
Në fakt, dua t’ju falenderoj unë, sepse shkrimi juaj u bë shkak që ta vizitoj ekspozitën (është e hapur deri më 8 shtator) e të rishoh pikturën në fjalë dhe disa punime të tjera të Idromenos që nuk i kisha parë.
A ka dikush ketu informacion mbi keto pune te Idromenos?
Ishin te porositura?
Te shitura? Te dhuruara? Te bera brenda nje viti apo gjate gjithe jetes se tij?
Faleminderit shume per cdo info qe mund te ndani dhe drejtim qe mund te jipni.
Dikur kam degjuar te flitet se K.I e ka bere kete tabllo te mrekullueshme sipas kerkeses se nje frati, qe kerkonte t’u mesonte deleve te tij se fati i tyre ne anen tjeter varej nga sjellja ne kete ane ( jete). Diçka si ilustracion biblik. Nuk kam te dhena te tjera, por jam i sigurte se frati i ngrate do te kete vrare veten duke u hedhur nga kembanorja, kur ka pare rezultatin.
Artikujt e Eleni Laperi dhe artikulli i Besi Bekteshit, qe une i kam permendur te referencat e artikullit, japin nje pergjigje per pyetjet tuaja.
Përkthyesi shqiptar… prapë.
XhaXhai e di, unë nuk i kam dhe shumë besim përkthyesit shqiptar por, kur vjen fjala për tekstin Biblik jam gati të ndez turrën e druve. Çështja e përkthimit të një teksti të kësaj natyre, nga ku besimtarët gjejnë etikën, moralin dhe presin edhe shpëtimin e tyre është pak e komplikuar, edhe pse teksti nuk është i tillë. Siç kisha shkruar dikur prapë këtu tek Peizazhet, teksti është i thjeshtë, me solicizma, se edhe njerëzit ishin të thjeshtë; peshkatarë, apo nëpunës të ulët, me arsim minimal, dhe u drejtohet po njerëzve të thjeshtë. Përkthimi ama do kujdes, përkthimi nuk do thjesht një noter që bën përkthime certifikatash në bashki, përkthimi nuk do madje thjesht një filolog të përsosur. Përkthimi i tekstit biblik do një qasje multi-disiplinore. Të do edhe klasicist, të do edhe helenist, të do edhe jurist, të do edhe papirolog, edhe historian, edhe teolog. Të paktën. Gabime në përkthim jo thjeshtë kanë ngjallur kokëçarje, keqkuptime, apo nonsense, kanë lindur herezi të tëra!
Atëherë, le të kthehemi tek teksti më lart dhe pasazhet biblike që ka sjellë autorja. Natyrisht nuk kam asgjë me autoren, veçse do ishte mirë të tregonte nga janë marrë këto pasazhe. Normale që teksti qarkullon në internet, në dhjetëra faqe ku të garantojnë se përkthimi është bërë nga ORIGJINALI, pra Dhjata e Vjetër nga hebraishtja dhe Dhjata e Re nga greqishtja. Frankly, this is bullshit. Që të dy tekstet janë përkthime nga anglishtja por nuk do zgjatem tek kjo pikë. Veçse ka diçka protestante në këtë histori. Kjo gjëja protestante është fakti se njerëzit mendojnë se Bibla është si çdo libër, pra do futen një ditë në një librari dhe do e blejnë (textus receptus). Jo, Bibla është një produkt i një botimi kritik, i një kanoni, dhe i një tradite të KISHËS (ku po njerëzit e kishës ishin ata që ruanin e kopjonin dorëshkrimet). Kisha gjetur edhe një meme fantastike mbi këtë ku debatonin dy veta, një protestant dhe një ortodoks: “Is your church based on the Bible? My church isn’t based on the Bible. Your Bible is based on my church.”
Kështu që ky përkthim shqip ku bazohet? Nga kush është aprovuar? Unë p.sh. me njohuritë e mia (thuajse modeste) të greqishtes bazohem në botimin kritik të V. Antoniadis (një version më i arritur nga Nestle-Aland) që përdor Kisha Ortodokse Greke për DhR dhe për DhV në Septuagintën. Dikush, një katolik p.sh. mund të përdorë Vulgatën e Hieronimit. Unë preferoj version e LXX sepse është me afër origjinalit, por është edhe teksti standard i citimeve në Dhjatën e Re. Teksti masoretik NUK është origjinal, por kjo është një temë tjetër. Pra, lexon shqiptari “Njeriun e matur rruga e jetës e çon lart në mënyrë që të evitojë Sheolin poshtë”. Hajde gjeje çfarë është ky Sheolin. Teksti LXX ka: ὁδοὶ ζωῆς διανοήματα συνετοῦ, ἵνα ἐκκλίνας ἐκ τοῦ ᾅδου σωθῇ, Vulgata ka: semita vitae super eruditum ut declinet de inferno novissimo dhe versioni KJ ka: the way of life is above to the wise, that he may depart from hell beneath. Sheolin poshtë? Çfarë është kjo? Stacion i metrosë? Jo, është përkthim i anglishtes (gjoja origjinali masoretik): “The path of life leads upward for the wise, to keep him from going downward to Sheol” (World English Bible).
Deri këtu autorja pa faj. Por, këtu: “Qentë, gjithashtu, janë kafshë që në Bibël konsiderohen si figurë e jobesimtarit, paganit, të pëgërit” autorja hyn në ujëra shumë të turbullta, nga ku duhet një njohuri e fortë e greqishtes që t’ia dali mbanë apo të nxjerri të tilla përfundime. Në të dy pasazhet, ashtu si edhe në Deuteronom (Ligji i përtërirë), 23,18 (=LXX, 23,19), nuk bëhet fjalë për qenin si kafshë, këtu fjala greke κύνες ka kuptimin e të degjeneruarit (jashtë gjinisë së vet, pra homoseksualit). Dhe sidomos tek Zbulesa, 22,15 është shumë e qartë se bëhet fjalë për njerëz dhe jo për kafshë. Nuk mund të bëhemi si Filoni, Josepi dhe elita e helenizuar e hebraike e Aleksandrisë që “korrigjonte” moralin biblik!
Me vjen kaq mire qe kemi ne realitetin shqiptar njerez qe te kene pasion per Biblen dhe perkthimin e saj ne shqipe. Eshte e qarte qe njohuria juaj, qe e manifestoni ne komentin lart, eshte e nje niveli shume te larte. Faleminderit qe e keni lexuar artikullin me qellim qe te veshtroni Fjalen e Zotit!
Tani disa qartesime per perkthimin. E mendova ta kisha dhene si reference perkthim ku jam mbeshtetur, por, te them te drejten, pastaj ndryshova mendje meqe shkrimi nuk lidhej me ceshtje gjuhesore dhe te perkthimit; m’u duk nje informacion shume i hollesishem ky.
Teksti qe kam perdorur per vargjet e cituara nuk eshte perkthimi im. Ai eshte marre nga teksti “Bibla e Studimit”, Albanian Bible Society, Tirane, 2009. Per cilesine e perkthimit te tij mund te diskutojme gjate, por mund te them se eshte teksti me i perhapur sot nder shqiptaret. Dmth eshte teksti qe gjendet gjeresisht. Kete tekst perdor edhe Kisha Ortodokse per Dhiaten e Vjeter. Sepse per te Rene perdorin perkthimin e Kristoforidhit (edhe Psalmet, Fjalet e Urta, po nga ai). Kisha Katolike ka perkthimin e vet prej Dom Simon Filipajt.
Sigurisht qe kete tekst ne shqip (megjithese botimi te cilit i referohem une ka disa permiresime drejtshkrimore) mund ta gjesh ne internet ne portalin me te madh te Bibles online https://my.bible.com/sq/
Ne kete portal gjen 1907 versione ne 1317 gjuhe. Eksporim te mbare!
E ku ka me mire se Fjala e Zotit te arrije kudo dhe me cdo menyre?
Gjithashtu, desha t’ju them se sot ne shqip nuk e kemi perkthimin e te gjithe Bibles nga gjuhet e origjinalit. Ne fakt, vetem Dhiata e Re eshte perkthyer prej greqishtes se vjeter. Ai perkthim nuk eshte i fjaleperfjalshem, por dinamik. Po flas per perkthimin “Se bashku”, te Shoqerise Biblike Nderkonfesionale, te cilin mund ta gjesh ketu: https://my.bible.com/bible/292/MAT.1.al
Por Dhiata e Vjeter ne shqipe nuk eshte perkthyer ende nga hebraishtja. Megjithese, me sa di une, jane 2 grupe perkthyesish qe po punojne per kete dhe shpejt do ta kemi edhe kete perkthim prej origjinalit.
Nga origjinali ose jo, te vertetat themelore per shpirtin e njeriut tashme i kemi prej kohesh ne shqip.
Tani, edhe pse m’u duk periferike si ceshtje, sepse une ne fakt po flisja per nje pikture dhe per simboliken e krishtere/biblike aty, kur behet fjale per Biblen, ia vlen te qendrosh, edhe gjate.
Tani per kete koment: “ka diçka protestante në këtë histori”. A ka rendesi kjo per temen e shkrimit? Une nje tekst per citim do te perdorja, apo jo? Perdorimi i Dom Simon Filipajt do te me bente “katolike”?
Tek 1 Korintasve 8:1, pjesa e fundit e vargut thuhet: “njohuria krekos, dashuria nderton”.
Nuk e di nese e thote edhe origjinali ne greqisht kete keshtu. Them se po.
…Përdorimi i fjalës “Sheol” (pra, “Bota e të Vdekurve – e pacilësuar në shkojnë atje vetëm të mirët apo të këqijtë), në përkthimet në gjuhën shqipe është korrekt, sepse anglezët nuk kishin në mendje (dhe mirë bënë) konceptet greke (o Adhis – Hadi, në këtë rast) por hebreje, kuptohet, dhe nomenklaturën e kësaj gjuhe. Ndonëse Besëlidhja e Re (parapëlqej këtë term shqiptar, pagan) u shkrua në greqishten e asaj kohe, mentaliteti i shkruesve ishte hebre. Referimet, ngjyrimet, nuancat, lokucionet, idiomat, shprehjet frazeologjike, konotacionet, figuracioni, stilistika etj. na çojnë domosdoshmërisht tek Besëlidhja e Vjetër dhe tek realitetetet hebraike. Kjo ngjason me këtë: sikur shkrimtarë shqiptarë të nisnin e të shkruanin në anglishte (lingua franca-n e sotme), pa dyshim që në tekstet e tyre do të mungonin ndërtimet e stërholluara të mjeshtrave të kësaj gjuhe… Kështu që më mirë do t’i kuptonin shqiptarët që flasin anglisht, sesa vetë anglishtfolësit native.
Le të kthehemi tek çështja e mësipërme: është e sigurt që kur përmendet “qen/të” nuk bëhet fjalë për kafshën por për njerëz me moral të ulët. “Qentë” përmenden edhe në vende të tjera (p.sh. ata i lëpinin plagët Lazarit, tek Luk. 16), por në kuptimin figurativ ndeshen tek Filipianëve 3:2 “Ruhuni nga qentë…” dhe Zbulesa 22:15 “Por jashtë janë qentë, magjistarët, kurvarët…” (raste te cituara nga artikullshkruesja). Pra, rasti tek Filipianëve e hedh poshtë pretendimin tënd se “qentë” janë homoseksualët. Interpretimin se kur përmendet “qentë”, nëkuptohen “jobesimtarët, paganët”, e vërteton fakti historik që dikur në tempull shkruhej: Ndalohet hyrja për gratë dhe për qentë! Ku, në lidhje me “gratë”, urdhërimi vinte nga Perëndia (gratë dhe fëmijët e vegjël kishin një hapësirë të posaçme në oborrin jashtë tempullit), kurse për jobrehenjtë (kupto: paganët = qentë) ky ishte një zhvillim i mëvonshëm (siç qenë dhe farisejtë, saducejtë etj. etj.) Kurse sa për “qen/të” (gr. κυνες) = homoseksual/ët, kjo nuk qëndron as etimologjikisht, pasi fjala e vjetër për këta të fundit ishte “κιναιδιος”, me një etimologji të errët, parahelene. Në Besëlidhjen e Re për këtë kategori njerëzish përdoret fjala “αρσενοκοιτης” (1 e Korintasve 6; 1 e Timoteut 1).
Do t’ju lutesha të gjithëve që u përfshitë në këtë fill, që të mos e vazhdoni më tutje diskutimin se si është përkthyer Bibla në shqip. Autorja e shkrimit e sqaroi se cilit përkthim zyrtar i është referuar. Çdo diskutim për atë përkthim nuk e ka më vendin poshtë një eseje ku flitet për një pikturë. Tema e përkthimit të teksteve të shenjta vetë është me shumë interes – mbase të interesuarit, duke filluar nga Tannhäuser, mund të dërgonin ndonjë ese tek ne për botim, që ta vazhdonim pastaj diskutimin atje. Por jo këtu. Eseja e Teutës është aq e pasur me spunto interpretative, sa të meritojë vëmendjen totale të lexuesit, në hapësirën që i kemi dhënë.
Po bëj një koment të fundit në lidhje me këto pikat e fundit që kemi prekur për të mos devijuar me shumë nga tema. Komenti im i parë ishte në fakt periferik, por i domosdoshëm nga ana ime në momentin që hynë në temë interpretime të autores mbi pasazhet biblike. Prandaj edhe kam shkruar: autorja hyn në ujëra shumë të turbullta, nga ku duhet një njohuri e fortë e greqishtes që t’ia dali mbanë apo të nxjerri të tilla përfundime. Në të dy pasazhet, ashtu si edhe në Deuteronom (Ligji i përtërirë), 23,18 (=LXX, 23,19), nuk bëhet fjalë për qenin si kafshë, këtu fjala greke κύνες ka kuptimin e të degjeneruarit (jashtë gjinisë së vet, pra homoseksualit). Pas këtyre erdhi edhe komentuesi Good Glory (amen!) i cili bëri edhe ai interpretimin e tij, në mbrojtje të autores, me dëshmi të greqishtes, pra fjala “qen” ka kuptimin “jobesimtar”, “pagan”.
Këtu hyjmë prapë në atë meselenë protestante që fola më lartë. Vjen një komentues i tretë që lexon Peizazhet, le të themi edhe një jobesimtar, pse jo dhe administratori i faqes dhe mendojnë: Tannhauser thotë se “qen” = homoseksual, TT dhe GG thonë “qen” = jobesimtari, se në Bibël thotë homoseksuali del si κίναιδος dhe αρσενοκοίτης. Atëherë kush ka të drejtë. Hapim një fjalor të greqishtes, u pa kjo punë. Normale që jo! Normale që jo! Dhe meseleja protestante (në fakt i gjithë botëkuptimi protestant) është se interpretimi mund të bëhet nga kushdo. Jo, dhe rezultatin e shikojmë në ShBA ku afërsisht çdo kod postar ka edhe një Kishë ku pretendon se interpreton drejt Biblën. Atëherë si i bëhet? Është fundja fundit Bibla për të gjithë apo vetëm për “scholars”. Natyrisht për të gjithë, por disa gjëra kërkojnë specialistin e vet. Në këtë mes Ortodoksët apo Katolikët e kanë një privilegj pasi për rreth 2000 e gjithë literatura e tyre nuk është gjë tjetër veçse interpretimi i Biblës. Kështu që kur unë thashë “qen” = homoseksuali, shpreha në fakt një dije të arritur, një dije për mua elementare, jo natyrisht interpretimin tim, se nuk u linda me një fjalor biblik në dorë.
Kështu që edhe pa qenë kushedi ndonjë specialist i fushës (disa njohuri modeste kam… edhe këtu), e di që përkthimi i fjalës hebraike keleb në LXX dha κύνες dhe tek Deuteronomi përshkruan homoseksualin dhe më konkretisht homoseksualin pasiv që funksiononte si prostitutë mashkull. Kështu thirreshin në gjuhën hebraike në epokën e DhV, kështu ngeli forma e të thirrurit në DhjR. Këto i gjen çdokush duke hapur një fjalor biblik të greqishtes apo të hebraishtes. Po sjell edhe disa lidhje (pavarësisht denominacionit) vetëm që të kuptohet ajo që thashë më lart; se kjo është një dije e arritur, një “common knowledge”.
http://moses.creighton.edu/JRs/2000/2000-6.pdf
https://imgur.com/a/XCPLOBe
Nje rruge, e mira dhe e keqja, ca zotera e djaj antropomorfe, asgje me shume. Ah, ndoshta ndonje qeleshe, sa per pak autenticitet.
Duket sikur robi, kudo qofte, nuk lodhet kurre se veneruari te njejtat perralla nga Epi i Gilgameshit, qe ne rastin me te mire mund te vene disa kalamaj te flene gjume.
Qe ky te ishte art i ndritur ca shekuj me pas edhe e besoj, qe te na shitet ende sot per te tille, kur per murgj e hoxhe degjojme vetem kur ka ndonje skandal seksual a ndonje predikues te ISIS, me duket qesharake.
Art simplist, naiv, redundant.
PS : E di e di, rruges per ne Sheol jam nisur.