Anëtarët e shoqatave të marshuesve u ngjajnë pak gjuetarëve. Kanë qejf të takohen me njëri tjetrin dhe të tregojnë histori të çuditshme ku, le ta themi këtë midis nesh, nuk mungon edhe pak aromë mitesh… Kështu kur shoqatës sonë i erdhi një ftesë nga një shoqatë belge, që t’i ngjiteshim të hënën që shkoi malit Saint Aubert, ne pa vonesë dërguam miratimin tonë dhe shprehëm kënaqësinë e madhe se do të ngjisnim një mal për të cilin nuk dinim asgjë.

Në origjinë qëllimi i shoqatave është që të mbajë në « gjendje pune » antarët e saj, të vërë në provë kapacitetet e tyre para se secili të vendosë për t’u nisur drejt Santiagos së Spanjës, një udhëtim ky që kur nuk kryhet me etapa, mund të zgjasë dy deri tre muaj.

Pika e grumbullimit është në fshatin Kain, në Valoni. Por vetëm kur mbërritëm aty, kuptojmë se bëhet fjalë për një ritual të vjetër që vendasit e njohin me emrin “marche à bâton”, pra i vetmi kusht është që të mbash një dajak në dorë. Mali e ka fituar shenjtërinë e tij që në kohët romake, kur vendësit, tashmë pjesë e asaj perandorie, ngjiteshin aty e i blatonin dhurata perëndeshës Minerva. Dikur pastaj një ditë aty kishte ardhur dikush me emrin Aubert të meditonte. Më tej vendasit i kishin dhënë emrin e tij.

Gerald D., një nga veteranët e grupit tonë, që atë ditë kishte ardhur aty me të shoqen, pyeti një prej organizuesve vendas se sa i lartë ishte ai mal. 150 metra iu përgjegj ai, me theksin e tij valon, por pa lënë të pikonte gjësendi për të kuptuar se sa serioz ishte në ato që thoshte. Pastaj shtoi: saktësisht është 149, por ne besojmë se nuk e ekzagjerojmë kur themi 150 m.

Ne u përpoqëm të kontrollonin çdo grimasë të mundshme, por edhe ndonjë shprehje të tepruar habie për atë lartësi marramendëse. Mali vërtet është disi modest (dhe me sa dukej kjo shpjegonte faktin që ende nuk po e shihnim gjëkundi ku ishte), por siç thotë një fjalë e këtyre anëve, secili bën aq sa mundet me atë që ka. Ishim të bindur se po të kishin gjësendi tjetër më të lartë, ata nuk do të na e mbanin fshehur. Do të na e propozonin, me zemër në dorë.

Nëpër rrugë rendnin dhjetëra e qindra vetë, shpesh në grupe familjesh të tëra, që ndiqeshin me entuziazëm edhe nga qenushët e shtëpisë, të cilët edhe ata e ndjenin se ajo ditë do t’u blatonte qejfe të pazakonëshme. Bashkë me ne lëvizte me nge edhe një diell i bukur, i ngrohë, gjithë lezet dhe i shkujdesur derdhte mbi peizazhet e Valonisë një dritë refleksesh të florinjtë që na përçonin tej e tej të gjithëve, si të qemë të tejdukshëm e pa asnjë hije të dyshimtë.

Për t’u ngjitur deri në majë komisioni ka përcaktuar tre itinerare, njëri 6 km., tjetri 12 dhe një i tretë 20 km. i gjatë. Eshtë e tepër të themi se për ne, një rreth i vogël “profesionistësh”, është rezervuar itinerari i tretë. Dhe të fakt ishim të vetmit sepse edhe mikpritësit tanë vendalinj, parapëlqyen të na lënë vetëm dhe zgjodhën një tjetër më të shkurtër, por pa harruar të na inkurajonin duke në thënë se me të arritur atje lart na priste një vezë e zier falas.

Edhe pse kishin pika ku priteshin, të tre itinerarët ndiqnin pista të veçanta. Po të niseshe nga fshati poshtë e t’i ngjiteshe drejtpërdrejtë majës, bëheshin vetëm tre kilometra, tre të tjera shtoheshin në të kthyer. Pra, që të plotësonim 20 kilometërshin tonë neve na duhej t’i binin plotësisht rrotull malit, si çifutët Jerikos (natyrisht pa buritë e tyre) dhe vetëm pasi të kishim plotësuar kilometrazhin tonë do t’i drejtoheshim majës së tij. Dhe ishte vërtet diçka ngazëlluese të ndiqje rrugët e shtigjet që kalonin përmes kullotave të mrekullueshme, rrugëve këmbësore, ca zonave të pyllëzuara dhe anash kopështve që u ngjanin veprave të artit, ku protagoniste ishin pemët që sapo kishin çelur lule, veçanërisht qershitë, të cilat ngjanin si fyshekzjarre që kishin shpërthyer me të gjitha ngjyrat dhe ashtu kishin ngrirë në ajër, në pritje të na tregonin se një bukuri e tillë ekziston edhe jashtë sfondeve të ekranit.

Majës që kulmohej nga kambanorja e kishës mua dhe grupit të miqve me të cilët kisha ardhur, na qëlloi t’i ngjteshim nëpërmjet një rruge të ngushtë me kalldrëm, që një tabelë e ngulur në anë të saj na mëson se quhet: Rruga e poetëve. M’u duk i veçantë e mjaft vlerësues një homazh i tillë, edhe pse në një fshat që nuk e dija se ekzistonte.

Por kishte ende gjëra të tjera për të parë. Madje, shumë. Diku nga mesi i asaj rruge sytë më zunë ca pllaka guri apo çimentoje që pa përjashtuar funksionin e kalldrëmit të cilin e kryenin me devotshmëri dhe pa u ankuar, në kurriz mbanin edhe vargje poezish. Ishin kryesisht vargje poetësh belgë bashkëkohorë, një pjesë e mirë e të cilëve kishin jetuar a vazhdonin të jetonin në qytete të ndryshme të Valonisë.

Asgjë për t’u habitur, në të vërtetë. Belgjika e vogël ka nja dymbëdhjetë çmime Nobel e midis tyre nuk mungojnë edhe shkrimtarët.

Dhe ajo lojë drite e hijesh që luante nën këmbet e mia sikur më shndërruan në një nxënës shkolle që nxitonte nga një pllakë te tjetra për të lexuar e kuptuar atë univers poetik që ishte shfaqur aq befasisht. Kisha kaluar diku aty pranë me qindra herë me makinë (pak më tutje kalon një autostradë evropiane që zbret nga deti i Veriut e deri në Mesdhe), por kurrë nuk do ta besoja se mund të ekzistonte edhe një rrugë e mbushur plot me vargje.

Së pari u përkula mbi një varg të tillë: Nues, sous un manteau des paroles (Lakuriq nën një pallto fjalësh) Poshtë tyre ishte emri i poeteshës Anne-Marie Derese.

E kemi njohur, më thanë Gerald D. dhe e shoqja, Marie-Yvonne. Dhe ishin ata që pastaj më treguan se ruanin në shtëpi edhe një libër me autografin e saj. E kishin njohur gjysmë shekulli më parë dhe thanë se kishte qenë një grua e bukur.

Ky detaj më shtyu të gjej një fotografi të sajën e ta sjellë këtu. Thjesht për të kuptuar si e mbanin mend miqtë e mi.

Pastaj ishte vargu i një poeti simbolist, Georges Rodenbach, që kishte lindur në qytetin e bukur Tournai, diku jo larg prej aty. Les rêves sont des clés pour sortir de nous-meme… (Endrrat janë çelsa për të dalë nga vetja jonë).

Tu crois finir, tu commence (Ti kujton se mbarove dhe ti fillon nga e para), thonin vargjet në gur të Liliane Wouters.

Një pllakë më lart shkruhej: Dans l’haleine des nuits/l’âme continue de veiller. (Në frymën e natës/ shpirti vazhdon të përgjojë. Ishin vargje që i përkisnin A. Ayguesparse.

Ndërsa më tej Gaspard Hons thoshte: Nous signeron toute pact avec un brin d’herbe (Nënshkruajmë çdo pakt me një fije bari)

Diçka më gjatë, madje shumë më gjate ndenja mbi vargun e Bernadette Bodson-Mary-së: Ton ombre ne sera jamais mienne (Hija tënde kurrë nuk do të bëhet imja).

Nuk do t’i uroja vetes të identifikohesha me personin të cilit i drejtoheshin ato vargje. Se e vërteta është se ai duhet të ekzistojnë diku, në natyrë. Eshtë e pamundur që një varg i tillë të dalë nga një shpirt që nuk ka provuar diçka që kërkon ta harrojë sa më shpejt. Por që nuk do të mundë kurrë…

Viellir avec la minute d’un vol de cigogne (Të plakesh me përkujdesjen e fluturimit të lejlekut), thotë diku më tutje Jean Dumortier, ndërsa Paul Mahieu i drejtohet një regjistri tjetër tingujsh: Tu touches la peau/ et c’est l’âme qui vibre (Prek lekurën dhe është shpirti që drithëron)

Nga Colette Nys Mazure (që më thonë se edhe ajo nuk banon larg prej aty), kanë sjellë vargjet: Célébrer les silences et leur ouvrir les ailles (të kremtosh qetësitë dhe t’u hapësh krahët).

Një pllakë më lart që sjell vargun e një poeti më të ri në moshë, Otto Ganz, lexoj: Nous gravimes le niveau pour nous retrouver (Ngjitemi lart që të takohemi). Varg i mrekullueshëm! Nuk e di se si mund të japësh më thjeshtësisht nevojën për t’u ngritur e lartësuar shpirtërisht që të mund të qëndrosh në nivelin e një dashurie të denjë për t’u quajtur e tillë, mund të jetë një nga interpretimet e saj.

Pastaj kthehem nga vargjet e Marianne Kirsch, Philippe Mathy, Gilbert Delhaye, Maurice Carems, Jean Tordeur, Carl Norac, Louise Janson- Scheidt (ka shkruar me pseudonimin Louis Dubrau), Roger Foulon, Géo Librecht…

Por e kam të vështirë të shkëputem menjëherë nga vargjet e Marc Dugardin: Une rumeur doucement desarme la memoire (Një llomoti ngadalë çarmatos kujesën). Përfytyroni dikë që dëgjon diçka (e vërtetë apo jo) për një qenie të rëndësishme për të. Dhe befas, si dëm i parë anësor, nis e preket ana funksionale të kujtesës, qelizat ku është rregjistruar gjithçka që lidhet me personin në fjalë, dalin jashtë luftimi, refuzojnë të luajnë funksionin e mëparshëm… (dhe kjo pavarësisht nëse llomotija është e vërtetë apo jo). Si mund të shprehet më qartë se edhe në dashuri njeriu nuk mund të mbajë nën kontroll gjithçka…

Vazhdoj t’i ngjitem rrugës e vargjeve dhe e shoh veten që pa dashje, e zgjas a shkurtoj hapin që të mos shkel në pllakat ku janë gdhendur ato, të mos i vë këpucët e mia të marshimit mbi ato miniuniverse që shprehin e prekin një gamë ndijesish që talenti i poetëve na shtyn të besojmë se është e përbashkët për të gjithë.

Përpara kam gjithnjë miqtë e mi të moshuar, Gerald D. dhe Marie-Yvonne D. Ecin ngadalë. Nuk ishte e vështirë të kuptoje se seksi do të ishte ishte zhdukur nga peizazhi i tyre bashkëshortor, por lumturia që ua lexoja në sy tek marshonin bashkë, dhembshuria me të cilën e shihnin njëri-tjetrin, frika gati mistike tek hidhnin me mundim hapat dhe pastaj mënyra se si menjëherë e mblidhnin veten që ai që kishin në krah të mos e kuptonte se sa të vështirë e kishte të ruante ritmin, të gjitha këto më linin përshtypjen se megjithatë “seksi” ishte aty, veçse ishte sublimuar dhe shfaqej në trajtën e një sensualiteti tjetër, jo më pak ekzaltues, por që tashmë shprehej me gjeste të vogla e kalimtare, si kapja nga duart dhe lidhja për pak çaste e dy gishtave të vegjel të njeri tjetri, mënyra se si përkuleshin dhe u jepnin jetë atyre vargjeve, tek ua lexonin njëri-tjetrit, sikur të ishin dedikime personale…

Duke ndjekur ata të dy, së fundi edhe unë mund të shkëputem nga vargjet që kisha gjetur përtokë dhe mbërrita te sheshi i fshatit, në majë të malit. Por përpara se të shkoj e të marr vezën e premtuar, më tërheq vemëndjen diçka e pabesueshme. Në anë të kishës gjendeshin varrezat, si në çdo fshat. E tamam në hyrje të tyre, që shkruar Jardin des poetes (Kopështi i poetëve).

Nuk e kuptova menjëherë se përse ishte fjala. U futa brenda dhe vazhdova të ec në në një rruginë të shtruar me granil, që kalonte permes varresh të vjetër e të mirëmbajtur. Dhe kështu u bë e mundur të arrij te Jardin des poetes, që nuk ishte tjetër veç një parcelë e ndarë veç, ku ishin varrosur vetëm poetë.

U ula te nje stol, që ishte përballë tyre dhe nisa t’i vështroj me rrallë. Pastaj u ngrita dhe iu afrova secilit veç e veç. Munda të dalloj edhe ndonjë nga emrat e atyre poetëve të cilëve sapo u kisha lexuar vargjet në gurët e kalldrëmit.

Dikush ishte përpjekur t’i mirëmbante e të shkulte barërat e egër, por kjo nuk me pengoi të ndermend dy vargje të Roger Foulon-it, që sapo kisha lexuar pak më parë, mbi një pllakë: Il poussera de l’herbe/ et je ne serai plus qu’un peut de poésie (do të mbijë bar dhe unë nuk do të jem veçse pak poezi, varg ky që me pak liri mund të përkthehet; dhe prej meje nuk do të mbetet veçse pak poezi).

Një homazh i mrekullueshëm! Por nuk e di pse u turbullova pak. Mbase sepse m’u kujtua se në të njëjtën kohë në një vend tjetër poetët i kalonin në plumb për vargjet e tyre, ndërkohë që ata të cilët nuk patën mundësi t’i varnin, ua kishin hedhur eshtrat në lumë…

U përpoqa ta largoj mendjen, por nuk është fort punë e lehtë. Në të vërtetë, ka kohë që habitati i endrrave nuk është më Shqiperia, madje nuk shoh ëndrra fare, por nuk do ta kisha besuar se njeriu mund të kontrrollojë ëndrrat, por jo mendimet, edhe pse problemi nuk ishte fare pa zgjigdhje, madje ajo ishte aty afër. M’u poshtë murit të varrezave, në anë të një çadre të madhe ku po hapeshin fuçitë e birrës, një grup simpatik muzikantësh, në mesin e të cilëve ishin dy gra të bukura me mikrofon në dorë, kishte nisur të shpaloste programin e tij.

Dalëngadalë të gjithë marshuesit që kishin mundur të ngjiteshin deri aty, po u mblidheshin rrotull, duke hedhur tutje dajakët e tyre për të marrë në njërën dorë shishet e birrës dhe në tjetrën vezën e zier, dhuratë e kryesisë së fshatit.

Shenim: Fotot janë të gjitha të autorit të shkrimit