HISTORIA PËRMES FIKSIONIT

nga Esterina Celami

Në filmin “Fitzcarraldo” të Werner Herzog-ut projektohet një projekt historik. Pra kemi dy kohësi, koha e projektimit të filmit dhe koha e asaj që është projekt në film. Ndryshe nga ç’mund të mendohet, raporti mes këtyre dy kohësive është themelor për vlerën kinematografike të filmit. Koha e projektimit mund të jetë asimetrike me kohën e projektit në film. Projektimi i filmit është kohësor, në kuptimin se tërë efektet e tij i detyrohen kësaj kohësie të dëshiruar nga regjisori. Koha e zgjedhur nga Herzogu është thellësisht e kohshme. Ai nuk e ka me nxitim, madje mundet edhe të duket sikur po humbasim kohë nëpër film pa ndodhur aty asgjë me sens të fortë. Regjisori ka zgjedhur një ngjarje historike tashmë klasike, atë të kolonizimit, por nuk ngutet të përcaktojë një sens historik të kësaj ngjarjeje, dhe aspak sipas një shijeje klasike për historinë. Shqisa e tij filmike nuk interpreton, pra nuk ka asgjë klasike në të. Ky sens filmik i humbjes së kohës nëpër imazhe të palëvizshme është gjetja përmes së cilës regjisori fiton kohë, ngjashëm me gjestin prustian në letërsi, dhe që e bën projektin e tij të disimulojë projektin e personazhit kryesor të filmit, projektin për të mos humbur kohë! Regjisori do të na çlirojë nga detyra për ta marrë seriozisht estetikën e veprimit të personazhit që ai ka zgjedhur dhe etikën misionare të këtij veprimi. Serioziteti ynë si shikues filmi do të shpallet kur të jemi të vendosur në këtë disimetri të planeve të perceptimit që Herzog krijon përmes kamerës me plane të gjera dhe ndalesave të gjata nëpër hapësira të pashënjuara, nëpër atë shkretëtirë simbolike që është xhungla. Entuziazmin e çmendur të kolonizatorit misionar, Herzogu e vë në një ballafaqim të sikletshëm me heshtjen tonë dhe shkretinë kuptimore të peizazheve përreth tij.

Bëhet fjalë të shohim shikimin e atij që sheh në film dhe jo atë çka ai sheh. Ky personazh që sheh në film, ka një projekt, një projekt për të kapërcyer pragun e kohësisë në një vend ku sipas tij historia s’ka filluar dhe kërkon ta bëjë këtë përmes një operacioni transferencial, sipas principit të universalitetit absolut: klasikes. Fitzcarraldo-n, specialist i operës, s’e mban vendi sa të ndërtojë një pallat operistik në mes të xhunglës peruane, që ta bëjë zërin e Caruso-s, tenorit mitik italian, të kumbojë në atë pletorë natyre të panjerëzuar. Ka që e cilësojnë të marrë, ka më të marrë se ai që e mbështesin, ka dhe prej atyre që nuk raportohen fare më këtë dëshirë të tijën po gjenden në ekspeditën e tij rastësisht, se ashtu ua donte puna. Kësisoj, universaliteti i pretenduar i projektit të Fitzcarraldo-s fragmentohet rrugës prej serive të ndërprera të ca ngjarjeve minore, madje molekulare, që nuk reshtin së diverguari nga trajektorja e mirëpërcaktuar prej tij, si për ta përqeshur ngrefosjen dhe nxitimin e këtij pastori emancipues të grigjës së “të egërve”. Ja për shembull, në mes të këtij projekti monumental, kuzhinieri pijanec dhe pervers, pa përgjegjësi historike mbi veten, bashkë me dy asistentet e tij dhe pjesëtarë të tjerë të ekuipazhit, përfshihen të gjithë në një zënkë të ethshme për ca motive krejt banale prej njerëzish të përdalë. Kuptohet që dëbohen nga anija dhe lihen fillikat në mes të xhunglës. Historia nuk bëhet me njerëz që kanë kohë të humbasin kohë.

Sidoqoftë, kur takon njerëzit e “egër” të xhunglës, Fitzcarraldo ia del, në një mënyrë të pashpjegueshme as për të, pa mbajtur ligjërime, pra pa thënë ndonjë gjë të madhe, t’i bëjë këta njerëz shërbyes të bindur të projektit për ndërtimin e operës. Pika ku rezonuan dy botëkuptimet, ai i civilit dhe ai i të egrit, mbetet e errët. Operatori kontraktual nuk shfaqet. E sigurtë është se edhe për Fitzcarraldo-n vetë, ky operator që vuri në komunikim seritë e tyre krejt të ndryshme, nuk ishte gjuhësor. Nuk ishte një kontratë sipas modelit juridik por një përputhje në sajë të ca korrelacionesh të largëta mes tyre, po sidoqoftë të errëta, të paidentifikueshme dhe të pavendosshme në rendin e arsyes dhe logosit oksidental.

Të egrit punojnë me disiplinë e vullnet të hekurt, pa na lënë të kuptojmë asgjë rreth lehtësisë së pabesueshme të kapërcimit të pragut nga një formë vetëvendosjeje drejt asaj çka duket si një servilitet radikal. Duket sikur unanimiteti dhe rendi u restauruan në botë dhe se civili dhe i egri, duke u bërë pjesë e të njëjtit proces prodhimi, me synim kalimin e anijes nëpër mal deri në bregun tjetër të lumit, pra duke sinkronizuar veprimet e tyre, ndajnë po ashtu të njëjtin plan kohësor universal, atë të historisë. Në histori dikush vepron, dikush shërben si mbështetje pasive për veprimin. Duket pra sikur filmi po i jep të drejtë projektit brenda tij.

Por ky unanimitet ndërtohet mbi një metaforë tepër sarkastike e cila vihet në lojë gjatë kapërcimit të anijes përmes malit dhe që shënjon marrëzinë e projektit historik oksidental: i egri dhe bisha bionde e civilizuar do të bëhen një atëherë kur toka të jetë bërë e lundrueshme. Një metaforë sarkastike, sepse bën shenjë në dy drejtime njëherësh, drejt një botëkuptimi mekanicist të dinamikës klasike që pretendon se tërë gjendjet e lëndës janë në parim të kthyeshme, duke sugjeruar kësisoj ekzistencën e një aksiomatike universale të ligjësive fizike, dhe drejt të njëjtit model epistemik që strukturon edhe botëkuptimin historik perëndimor, sipas të cilit historia është e përsëritshme dhe se nuk ekziston një ndryshim real mes së shkuarës dhe së ardhmes, sikundër nuk ekziston ndryshim real mes tokës dhe ujit. Po të mos humbasim kohë, koha humbet përballë nesh! Koha është gjithnjë e pranishme tek oksidentali në formën e zaptimit të kohës, e kapur prej një vullneti historik që mëton vetëpërmbushje. Po të bëjmë një projekt të saktë inxhinierik, mundet të lundrojmë edhe në tokë. Ndërsa ideja e pakthyeshmërisë së kohës, e thyerjes së simetrisë në kohë (e shkuar/e tashme/e ardhme) e në hapësirë (para/mbrapa, majtas/djathtas, lart/poshtë), dhe ndryshueshmërisë intrinseke mes gjendjeve (fizike/shpirtërore) është ajo çka duhet të shtypim, për të mundur të veprojmë historikisht në mënyrë të vazhduar, sipas të njëjtave ligjësi, dhe të ruajmë qartësinë absolute të kësaj forme veprimi.

Për të egrit, ndoshta Fitzcarraldo qe i huaji, takimi me të cilin nuk duhej humbur sepse i huaji vjen vetëm një herë. Dhe ngjarja e ardhjes së tij nuk mund të zhbëhet. Ata nuk e dinë projektin e të huajit paraprakisht, se përndryshe ky nuk do të ishte më i huaj. Por me gjasë, sipas hamendjeve tona, mendojnë se rrjedha e gjërave është fiksuar një herë e mirë në të shkuarën mitike dhe se u mbetet veç ta pësojnë ekzistencën e tyre profane si një fatum, nga pikëpamja kozmologjike, dhe si një vazhdë aksidentesh të paparashikueshme, nga pikëpamja e pamundësisë së njeriut për të parashikuar atë që e pret.

Ata që e dinë se koha s’kthehet kurrë, prandaj dhe s’kanë asnjë projekt final të tyrin, ata bëjnë që koha të ndodhë, por gjithnjë duke realizuar projektin e tjetrit.

Me punën e tyre të palodhur, këta njerëz të humbur nga “njerëzimi”, bëhen agjentët e vërtetë historikë. Kështu bëhet historia e të tjerëve, bazuar në një keqkuptim të konceptit të kohës, sipas së cilit koha s’vjen më.

Pritja e të egërve strukturohet nga “padija”, pra nga mosraportimi me një sistem të organizuar dijesh të tipit perëndimor. Projekti për ta duhet të vijë nga jashtë, si rastësi absolute. Kështu më në fund një ditë, një i huaj vjen dhe u thotë se dëshiron t’ju dhurojë një Gjë! Për Fitzcarraldo-n ajo gjë është Objekti. Për të egrit, mbase ajo është Gjëja, e shenjta. Në horizontin e tyre të pritjes nuk mund të shfaqej një huajësi më rrënjësore se kjo. Një huajësi, objekti, kërkon një tëhuajësim, pra subjektin që i raportohet. Shenjtërimi i objektit, thërret nënshtrimin e të egrit. Ndërsa për perëndimorin, objekti është vënia përballë vetes e vetes, pra shpallja e subjektit si moment themelor i lirisë së njeriut. Momenti i nënshtrimit të egrit (s’)përkon me atë të lirisë maksimale të civilit. Ajo çka për të egrit është ndoshta gjesti i vendosjes së një aleance të re, prej një raportimi të dyja palëve me të shenjtën, transhendencën, për Fitzcarraldo-n është momenti paradoksal i ca njerëzve që i shërbejnë skllavërimit të vetes, sikur të bëhej fjalë për lirinë, dhe i shtrirjes së pakufizuar të lirisë së oksidentalit, për të cilin kudo që shkon ka vetëm perëndim.

Sipas modelit klasik të veprimit historik, historia duhet të përsëritet në kuptimin që e ardhmja tashmë duhet të sjellë atë që ka qenë në fillim të herës, që kësisoj të pohohet identiteti i Subjektit historik në integralitetin e tij dhe të restaurohet simetria absolute mes unit dhe botës.

Por historia nuk përsëritet asnjëherë njësoj dhe thyeja e simetrisë mes origjinës dhe fillimit është e pashlyeshme. Prandaj ka vetëm një herë një herë të parë. Hera e dytë është një herë-e-dytë e parë, ndërsa hera-e-parë e dytë, déjà-vu-ja e famshme, është vetëm një delir psikik, jo vetëm individual. Çdo përsëritje sjell me vete elementë të rinj, të paparashikueshëm. Nga i njëjti takim, i egër-civil, prodhohen dy kohësi, dy histori asimetrike. Për të egrin, takimi vendoset në serinë e pandërprerë të ngjarjeve që i raportohen diakronikisht origjinës. E mohon kohën duke pohuar vetëm përsëritjen e së shkuarës. Ndërsa për civilin, origjinë është vetëm ajo që sinkronizohet me fillimin e tij. E mohon kohën duke pohuar tashmëzimin e saj in perpetuo.

Projekti historik jashtëkohësor i civilit dhe mungesa e projektimeve të vetes në kohë për të egrin, janë modalitete të ndryshme kohe që në thelb mohojnë kohën. Pakohësia është vetëm një mënyrë subjektive e të qenit në kohë, qoftë si i egër, qoftë si civil. Ndoshta mbërritëm tek transhendentali që e bën të mundshëm takimin empirik mes tyre. Një mohim i kohës.

Të egrit nuk bëhen më pak të huaj për Fitzcarraldo-n, edhe pse rastësisht u bënë pjesë e të njëjtit proces prodhimi. Koha e prodhimit material nuk përcakton domosdoshmërisht kohën e prodhimit subjektiv. Kohët e prodhimit të reales janë të pafundme. Unanimiteti i mbërritur mes këtyre dy palëve qe krejt rastësor; qëllimet dhe strukturat e këtyre qëllimësive përkatëse, krejt të huaja. Ekuilibri mes tyre, një përjashtim i rrallë dhe jo një teleologji, apo një destinim i ca njerëzve për të qenë fitues dhe ca të tjerëve humbës. Në fund të filmit, mbërrihet të sqarohet vetëm paqartësia e takimit mes këtyre palëve dhe paralizimi i skemave dualiste të interpretimit historik. A ishte kjo histori apo një paçavure e madhe? Me gjasë ishte një keqkuptim. Po i kujt dhe për çfarë? I atij që nuk kishte asnjë projekt për kuptim me atë që kupton vetëm projektin e tij. Një keqkuptim në kohë, i kohës.

Me 7 prill, përkujtuam 80 vjetorin e pushtimit të Shqipërisë nga regjimi fashist italian. Dhe ca prej nesh, të konsideruar si një lloj “elite” apo më mirë le të themi si një avant-gardë e ndërgjegjes historike dhe civile të vendit, e rikujtuan ngjarjen, formë kujtese që prej kohësh vepron ndër ne si vrasëse e leximit kritik të historisë, në kuadrin e një misioni emancipues të Shqipërisë, që pushtuesi italian i kishte dhënë vetes asokohe si detyrë. Madje deri dhe e kremtuan haptazi si momentin tonë më historik, atë të realizimit në “xhunglën shqiptare” të një projekti fitzcarraldian për teatro e rrugë. Mundemi t’i kujtojmë kësaj pjese se janë nxituar e kanë harruar se për ta rindërtuar arkeologjinë e saktë të ngjarjes, duhet të kërkojnë mbas kozmetikës urbane, xhunglën e zhvendosur tjetërkund.