Më pëlqen të qëmtoj fjalë shqipe që shumë nga ne i identifikojnë si “turqizma”, por që nuk janë të tilla. Për harbut, halldup dhe afat kam shkruar tashmë; këtyre do t’u shtoja mbase edhe sihariq – dy të parat janë me prejardhje të paqartë, e treta është me gjasë huazim nga greqishtja e re. Kam ende dyshime për turkoshak, me gjasë nga një türk uşaği, shërbyes, rrogëtar i turqve. Tani më del përpara një tjetër pseudo-turqizëm, bixhoz (bixhos), të cilin ndonjë etimolog si Mann-i e ka trajtuar si huazim prej turqishtes; Çabej e hedh poshtë këtë, duke e barazuar fjalën me bíxhas, emri i një loje popullore me peta guri a me patkonj (fjalën bíxhas ky autor e cilëson si të paqartë). Topalli ka bixhë, “petë guri a paftë metalike që përdorin fëmijët për të luajtur”, por e shënon si me burim të paqartë. Gjithsesi, për klasifikimin popullor të bixhoz si turqizëm do të ketë ndikuar edhe derivati bixhosçi/bixhozçi që është formuar me prapashtesën karakteristike -çi të turqishtes (sahatçi, batakçi, topçi, zanatçi, etj.). Megjithatë, ka edhe plot raste të tjera kur kjo prapashtesë (edhe në variantin -xhi) u është ngjitur temave jo-turqishte (hekurxhi, zorraxhi, mullixhi, furrxhi, plehraxhi, fshesaxhi, arixhi, rrëmujaxhi, poterexhi, qerrexhi, sharrëxhi, biçikletaxhi, gafaxhi, burgaxhi, interesaxhi, thashethemexhi, breshkaxhi). Por kryesorja këtu është që prapashtesa vetë, pavarësisht nga adoptimi i saj dhe prodhimtaria në shqipe, “njihet” ende si e turqishtes/osmanishtes.

Përtej historizmave (të tipit mytesarif, bimbash, arabá, vezir, taksidar ose fjalëve të kulturës, si salep, bajalldi, bakllava) shqipfolësit ende e kanë ruajtur një lloj instinkti ose nuhatjeje, për t’i qëmtuar turqizmat ende të ruajtura në shqipe – sidomos kur është fjala për emra mashkullorë dyrrokësh të pamotivueshëm (në kuptimin që nuk janë formime prapashtesore, si ditar, epror) me theksin në rrokjen e dytë (oksitonë) te forma e emërores së pashquar dhe që mbarojnë me një bashkëtingëllore teke, të tipit kafáz, zanat, çengel, zengjin, sebep, tutkall, zarar, hanxhar, etj.[1]; ose emra femërorë oksitonë që mbarojnë me -dí, të tipit sëkëlldi, batërdi, kërdi, gjurulldi ose emra kolektivë a abstraktë me prapashtesën -llëk: kallaballëk, kollajllëk, avashllëk, bollëk, beqarllëk, fukarallëk, boshllëk, budallallëk, kapsllëk, pazarllëk, fodullëk, etj. (por nuk janë formuar nga tema të turqishtes gomarllëk, kalamallëk, spiunllëk, palaçollëk, kopil-llëk etj.).

Të dhënat për prejardhjen e një fjale i përkasin diakronisë, ose përmasës kohore të ekzistencës së gjuhës. Në rrethana normale (ideale) turqizmat a orientalizmat e shqipes duhej të përbënin objekt të historisë së gjuhës, jo të politikave gjuhësore, shtetërore a private qofshin. Megjithatë, orientalizmat e shqipes bëjnë pjesë te një grup i markuar brenda leksikut të shqipes – për shkak të politikave gjuhësore që nga koha e Rilindjes e këtej. Ky grup perceptohet realisht nga folësi, pavarësisht se me gabime – për shkak të disa karakteristikave specifike kryesisht fonetike dhe morfologjike të këtyre fjalëve. Çfarë nuk është se e shkel parimin e pavarësisë së sinkronisë nga diakronia, të gjuhësisë saussureane; meqë të perceptuarit e një njësie leksikore si e grupit të “turqizmave” është bërë prej kohësh pjesë e sinkronisë, ose e mënyrës si funksionon ajo fjalë. Përdorimi i fjalëve – si parole në kuptimin saussurean, përfshi këtu edhe diskurset si ndërmjetësime të gjuhës (kolektive) dhe parole-s gjithnjë individual – është në gjendje të mishërojë dhe të përcjellë ideologji të caktuara, të cilat mund edhe të luftojnë mes tyre. Nëse kjo do të shpjerë në rehabilitimin e disa prej turqizmave tashmë të vjetruar të shqipes, kjo mbetet për t’u parë.

Për t’u kthyer tani me këmbët në tokë, turqizmat dalin nga qarkullimi më shpejt se ç’vjetrohet ideja a bindja e nevojës për ta mbajtur shqipen të pastër nga turqizmat; që këtej, edhe mundësia që shumë nga ata përdorues të kujdesshëm për leksikun që përdorin, do të shmangin edhe fjalë që turqizma nuk janë – si p.sh. bixhoz (duke e zëvendësuar sipas rastit me kumar, e cila është, në fakt, turqizëm)[2]. Dhe vetë ideja se një folës me kulturë mund të arrijë që t’i identifikojë turqizmat e shqipes dhe t’i lërë jashtë ligjëratës, edhe pa e ditur turqishten, ka diçka njëherazi edhe utopike, edhe policore, edhe “raciste” – meqë u njeh përdoruesve kompetentë të gjuhës edhe aftësinë për t’i marrë fjalët në pyetje[3] dhe për të diskriminuar mes tyre sipas origjinës.[4]

Kam dokumentuar edhe raste kur ky kujdes për leksikun çon në situata absurde (turqizma pa dashje), ku folës përndryshe të përgatitur kanë ngatërruar turqizmat me fjalët e vjetruara/historizmat dhe anasjelltas. Shumë përdorues kanë një vetëdije të turbullt për shtresat dhe shtresimet e leksikut të shqipes së sotme, duke zbatuar kuturu parimin në thelb të drejtë se arkaizmat dhe dialektizmat nuk duhen futur në përdorim përveçse me arsye specifike.

Vetë mbijetesa e turqizmave në shqipen bisedore shërben si kontekst për një praktikë përndryshe të pashëndetshme për ligjërimin: preokupimin shpesh plateal të përdoruesve për statusin e fjalëve (ose pasaportizimin e tyre në publik); veçanërisht në ato raste kur kalimi nga shqipja e folur në atë librore (të folur dhe të shkruar) nuk kontrollohet mirë. Mes të tjerash, siç edhe e kam shkruar gjetiu, ky preokupim ua dobëson statusin edhe fjalëve të tjera në ligjërim, me pasoja të padëshiruara për komunikimin dhe, më gjerë, funksionimin e tekstit.

© 2019, Peizazhe të fjalës™.

[1] Këtë strukturë fonetike e kanë edhe shumë sllavizma.

[2] Të mbahet këtu parasysh që numri i turqizmave që nuk dallohen se janë të tillë e tejkalon disa herë numrin e jo-turqizmave që i kap gabimisht lapsi.

[3] Kjo përkthehet si auto-censurë kur ushtrohet ndaj vetes dhe si ngucje ligjërimore (harassment), kur zbatohet ndaj tjetrit.

[4] Kam përshtypjen se fjalën qerrata shumë prej nesh do ta merrnin si turqizëm – ndoshta edhe për shkak të shumësit qerratallarë. Vjen në fakt nga greqishtja κερατάς, me kuptimin “burrë që ia dredh gruaja”, it. cornuto; por edhe “tip kot, angl. bugger, jerk, schmuck etj.” E ka ndryshuar kuptimin në shqip, duke u zhveshur edhe nga ngjyrimi keqësues.