Titulli: Ditar i shkurtër kufijsh
Autori: Gazmend Kapllani
Shqipëroi: Aida Karanxha
Botime Neraida (2016)

Përgatiti për Peizazhe të Fjalës: Gresa Hasa

[divider style=”single” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

Gazmend Kapllani ka lindur në Lushnjë më 1967. Fill pas rënies së diktaturës, ai emigroi në Greqi ku fillimisht punoi në ndërtim, më pas, shitës në një kioskë. Gjatë së njëjtës kohë, kreu studimet e larta në Fakultetin e Filozofisë në Universitetin e Athinës dhe sot mban titullin Doktor i Arteve të Universitetit Panteion të Athinës. Në të njëjtin universitet, ka dhënë mësim lëndën “Historia e Ballkanit”. Gjatë viteve 1999 – 2011, Kapllani ka punuar si editorialist i së përditshmes “Τα Νέα” në Athinë. Aktualisht jeton mes Evropës dhe SHBA-së, ku punon si profesor i Letërsisë dhe Historisë në Emerson College, në qytetin e Bostonit.

Kapllani është autor i katër romaneve dhe dy vëllimeve me poezi. “Ditar i shkurtër kufijsh” është romani i tij i parë, i shkruar fillimisht në gjuhën greke dhe botuar deri më sot në italisht, frëngjisht, anglisht, polonisht, danisht dhe së fundmi, edhe në shqip. I shkruar në formën e një ditari, ky roman thellohet në dramën e emigracionit që preku në masë shqiptarët gjatë fillimit të viteve ‘90, duke pleqëruar arsyet se pse shumë syresh ishin të gatshëm të rrezikonin jetën, vetëm për të ikur nga Shqipëria. Rrëfimi bëhet tërheqës veçanërisht prej notave sarkastike dhe melankolike që mbart. Ai gjithashtu, karakterizohet nga një humor i hollë. Jo vetëm kaq, por autori zgjedh të ofrojë edhe një perspektivë feministe të realitetit tranzitor në Shqipërinë “e re”, rëndom e munguar në letrat shqipe. Përpos, ai kritikon nacionalizmin dhe politikat ksenofobe. Duke zgjedhur të mbajë një qëndrim ndaj plagëve sociale ende të pranishme në vendin e tij të lindjes, Kapllani prezantohet për herë të parë në publikun shqiptar me këtë rrëfim.   

[divider style=”shadow” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

1.

KUFIJTË NUK I ADHUROJ. Që të jem i sinqertë, as nuk i përçmoj. Thjesht i kam frikë dhe ndihem keq kur gjendem fillikat me ta. E kam fjalën, kryesisht, për kufijtë e dukshëm, gjeografikë, ata që ndajnë nga njëri-tjetri vendet, shtetet, kombësitë. Akoma edhe sot, në një botë ku kufijtë po bëhen gjithmonë e më shumë porozë, kur i kaloj më kaplon një ndjenjë e çuditshme: një përzierje çlirimi dhe drojtjeje. Kjo ndodh ndoshta për shkak të pasaportës që mbart me vete. Sidoqoftë, jam mësuar tashmë që kufijtë të më shohin me dyshim. Unë i shoh ata me përvëlim, me padurim që të kaloj në anën tjetër, kurse ata më vështrojnë thuajse gjithmonë me armiqësi ose me përçmim. Unë mundohem t’i marr me të mirë, t’i bind se nuk rrezikojnë prej meje, por ata sajojnë gjithmonë ndonjë pretekst për të më përzënë ose për t’iu shmangur një marrëdhënieje të barabartë me mua. Për të gjitha këto arsye, nuk e kam të vështirë të them se, prej shumë kohësh, vuaj nga sindroma e kufijve. S’është e lehtë t’ju shpjegoj me saktësi se ç’është kjo lloj sëmundjeje. Ajo s’ekziston në listën e shqetësimeve të njohura psikologjike siç janë për shembull, frika e turmës, frika e lartësisë ose depresioni nervor. Mund t’ju jap një ide për simptomat që e shoqërojnë, por jo tani, pak më vonë. Sidoqoftë, di se ekzistojnë edhe shumë e shumë të tjerë që vuajnë nga sindroma e kufijve. Ata që nuk u përvëluan kurrë nga dëshira për të kaluar kufijtë apo nuk janë ndier të kufizuar nga ndonjë kufi, do ta kenë të vështirë të më kuptojnë…

Marrëdhënia ime e ndërlikuar me kufijtë fillon prej qëmoti. Prej fëmijërisë. Sepse, nëse do vuash apo jo nga sindroma e kufijve, është më shumë çështje fati: varet se ku do lindësh.

Unë linda në Shqipëri.

2.

Të gjitha këto ndodhnin në kohën kur regjimi e kishte shpallur Shqipërinë kopsht me lule dhe fener të vetëm ndriçues në gjithë rruzullin. Në shkollë na thoshin e stërthoshin se ishim diçka si popull i zgjedhur. Kur bën pjesë në popullin e zgjedhur, dy gjëra janë të detyrueshme: e para, të urresh ata që s’janë të zgjedhur dhe e dyta, të jesh me çdo kusht i lumtur. Të qenit i lumtur në diktaturë nuk është çështje zgjedhjeje apo fati, është detyrë. Shprehjet publike të melankolisë dhe trishtimit të bëjnë të dyshimtë.

Që të mos e zgjas, ne shqiptarët ishim më të lumturit, më të vërtetët, më të pastrit, viktima të gjithë armiqve të kësaj bote; në anën tjetër të kufijve ishin fatkeqët, gënjeshtarët, primitivët, fundërrinat, xhelatët. Herë-herë mendoja se ne shqiptarëve na kishte rënë diçka si llotaria universale e fatit: e gjithë lumturia, vërtetësia, pastërtia e rruzullit tokësor, ishin përqëndruar në njëzetë e tetë mijë kilometra katrorë…

Meqë për ne bota ishte ndarë në Parajsë (ne) dhe në Ferr (ata), ai që përpiqej ose thjesht shprehte dëshirën të kalonte kufijtë e Parajsës që të shihte pjesën tjetër të botës, konsiderohej automatikisht bashkëpunëtor i Ferrit. Për këtë arsye, pasaportat nuk ekzistonin, ndërsa tentativa e arratisjes nga Shqipëria konsiderohej si tradhëtia më e lartë…

Por një ditë prej ditësh, brenda moskokëçarjes sime fëmijërore, kufijtë pushtuan në mënyrë të dhunshme imagjinatën time. Vdekja e fqinjit tim, Arturit, i solli ata si fantazma të frikshme në jetën time.

3.

Bunkerët që mbinë përgjatë plazhit prisnin armikun e tmerrshëm, por ai s’begenisi kurrë të shfaqej në horizont. Në vend të armiqve të tmerrshëm, deti sillte mori sendesh vulgare nga Bota-Matanë-Kufijve: çanta të kalbura, shishe apo kanaçe Coca-Cola bosh, lloj-lloj bidonash me dhe pa etiketa.

Shpeshherë njerëzit i merrnin këto sende dhe zbukuronin shtëpitë me to. Më kujtohet akoma një kushërira ime, e cila u lumturua kur gjeti në det një bidon jeshil bosh në gjendje disi të mirë. Vetëm një Zot e di se kush mund ta kishte flakur në brigjet e Italisë përballë, pa i shkuar ndonjëherë ndër mend se bidoni i shkretë do të bëhej fetish në anën tjetër të detit. Ai kishte logon e firmës së detergjentëve dhe pikturuar një palë të brendshme femrash kapur dorë për dorë me një palë të brendshme meshkujsh, çngjyrosur nga uji i detit se, siç dukej, ishin endur gjatë në ujërat e Adriatikut. E mori kushërira ime bidonin dhe bashkë me të ëmën, vendosën ta ekspozojnë në shtëpinë e tyre. Jo dokudo, por në vendin më të dukshëm të dhomës së pritjes, sikur të ishte ndonjë pikturë e rrallë e Van Gogut apo Pikasos.

Këto gjëra ishin pafundësisht komiko-tragjike. Por nëse dikush merrte mundimin të hulumtonte për të gjetur kuptimin e adhurimit të mbeturinave të Perëndimit, ndoshta do zbulonte diçka tejet njerëzore: dëshirën e zjarrtë të njerëzve, për të mos humbur përfundimisht kontaktin me Botën-Matanë-Kufijve. Tamam si një i burgosur që adhuron edhe sendet më vulgare të botës jashtë burgut sepse i kujtojnë lirinë. Si të burgosurit, edhe njerëzit e çmendinës sonë mblidhnin me gjeste komiko-tragjike, dëshmitë e ekzistencës së Botës-Matanë-Kufijve. Ishte edhe kjo një mënyrë për ta prekur atë botë. Një mënyrë që i duhej njeriut për të sfiduar izolimin absolut dhe për t’i premtuar vetes dhe të tjerëve se do të vinte dita kur e gjithë kjo marrëzi do të merrte fund…

4.

Kufijtë si kalojmë të gjithë njëlloj. Pushteti i kufijve i kujton secilit prej nesh origjinën, ngjyrën e lëkurës, klasën dhe familjen së cilës i përkasim. Por mbi të gjitha, na kujton gjininë…

5.

Ata që kalojnë kufirin ilegalisht kanë disa zakone të çuditshme. Një nga këto është që qeshin shumë. I kap një dëshirë për romuze, thua se sapo kanë dalë nga një koncert variete dhe jo sikur janë të rrethuar nga vdekja dhe rreziku. Është ndoshta vdekja dhe frika e saj që ndjellin të qeshurën. Sikur duan ta marrin vdekjen me të mirë, ta joshin, ta gënjejnë. Sepse humori i njerëzve të kufijve është një maskim i përkryer. Duke bërë shaka, sikur i thonë vdekjes: “Shiko, s’i ke bërë llogaritë mirë se s’na merr dot; nuk e sheh që po shkrihemi së qeshuri, nuk e çajmë kokën shumë për ty. Ne e duam jetën, duam të mbetemi gjallë, shko, gjeje klientelën tënde gjetkë, mos e kërko mes nesh…”

6.

EMIGRANT, I HUAJ, PËRGJËRUES, MËRGIMTAR: të gjitha këto bashkë përbëjnë profesionin tënd. Dhe profesioni yt është i vështirë sepse nuk do që të kthehesh në atdheun që le dhe nuk je i mirëpritur në atdheun që gjete. Është i vështirë sepse duhet të ndryshosh emrin për të gjetur punë. Do jesh gjithmonë një vizitor i paftuar. Është i vështirë sepse një ditë u sëmure, të shkoi temperatura dyzetë gradë celcius, s’vajte dot në punë dhe pronari të dëboi menjëherë. Kur ti kërkon diçka më shumë prej tij, pronari e merr si gjest agresiviteti; por kur ai të jep vetëm një të dhjetën e rrogës normale pasi ke punuar si qeni dymbëdhjetë, trembëdhjetë, katërmbëdhjetë orë, kjo quhet mëshirë dhe ndihmë. Është i vështirë profesioni yt se vetëm tri gjëra janë të shenjta për ty: puna, dashuria dhe leja e qëndrimit. Sidomos kjo e fundit zëvendëson dhe pasionin erotik. I vështirë për ty sepse policia mund të të ndalojë e të të kontrollojë kur t’i teket, të shan si t’i teket, të mban në birucën e komisariatit sa t’i teket. Me një lloj doze humori të hidhur, ti e quan policinë “astronomi”* sepse nga ajo varet fati yt mbi tokë. I vështirë sepse disa nga bashkëatdhetarët e tu bëjnë një krim diku dhe ti duhet të fshihesh nga autoburgjet e operacioneve ‘fshesa’ dhe nga kamerat e televizionit që kanë për mision “trafikun e urrejtjes dhe dizinformimit”.

7.

Kaq e kaq shekuj, loja luhet sipas të njëjtit skenar: të pasurit shpikin teoritë e racizmit dhe varfanjakët i zbatojnë ato në realitet, duke u turrur kundër varfanjakëve të tjerë; kështu të varfrit bëhen më të varfër dhe të pasurit më të pasur…

8.

E vërteta është se ideja e kthimit të është bërë natyrë e dytë. Je përjetësisht pezull mes dëshirës së kthimit tek atdheu i vjetër dhe qëndrimit tek atdheu i ri. Je, si gjithmonë, një njeri plot kontradikta, që jeton mes botëve që e përjashtojnë njëra-tjetrën.

9.

Sapo kishte vdekur Enver Hoxha dhe gjithë populli ishte i detyruar të shkonte të bënte homazhe para varrit të Udhëheqësit të Përjetshëm, për t’i dhënë lamtumirën e fundit. Shkoi edhe kushërira e fatorinos bashkë me kolektivin e punës – ajo punonte në një uzinë, ndërtuar madje nga kinezët. Atë ditë atë e kishte kapur një e ftohur e keqe, por s’bëhej fjalë që të mos shkonte: tërë Shqipëria ishte shpërngulur ato ditë në Tiranë dhe njerëzit udhëtonin edhe varur në dyert e vagonëve të trenave tanë kinezë. Para detyrës për t’i bërë nderet e duhur Udhëheqësit të Përjetshëm, e ftohura konsiderohej një dobësi e papërfillshme borgjeze. Kushërira e fatorinos e kuptonte se s’duhej të manifestonte dobësi të tilla ato ditë. Dhe kështu u nis drejt varrit të Udhëheqësit. Priti radhën e gjatë e të pafund, kushedi sa e sa orë, dhe kur u gjend para varrit, u ul në gjunjë si gjithë të tjerët që ta vajtonte Udhëheqësin, të psherëtinte nga vaji dhe të puthte mermerin e ftohtë që e mbulonte. Por, teksa sforcohej të nxirrte rënkimin e vajtimit, i shpëtoi një pordhë dhe puer fat të keq qe edhe boll e zhurmshme saqë u dëgjua nga dy persona të tjerë, anëtarë të të njëjtit kolektivi pune, që prisnin në radhë për të vajtuar pas saj. Kur mbaroi çdo gjë, këta të dy shkuan e raportuan te sekretari i Partisë së uzinës. Ky i fundit për shkak të ditëve që përjetonte vendi, mendoi se s’duhej humbur një rast i tillë dhe mblodhi menjëherë kolektivin. Kushërira e shkret u thirr zyrtarisht që të vërtetonte se pordha që lëshoi para varrit të Udhëheqësit, s’fshihte ndonjë qëllim armiqësor apo ndonjë plan sekret kundër Partisë. Sekretari, nga ana e tij, ishte bërë tym dhe deklaronte se armiku përdorte të gjitha metodat e mundshme për të fyer dhe prekur kujtimin e përjetshëm të shokut Enver Hoxha.

E keqja ishte se sekretari nuk e la me aq sepse, pasi kishte kërkuar në mënyrë maniake në biografinë e pordhë-lëshueses, gjeti se gjyshi i burrit të saj kishte qenë i dënuar nga Partia pas çlirimit. Kaq ishte. Si mund të provonte tani kushërira e fatorinos se pordha që i kishte shpëtuar para varrit të Udhëheqësit pas vdekjes së këtij të fundit, s’kishte asnjë lidhje me ekzekutimin e gjyshit të burrit të saj pas çlirimit? Nuk kishte burrë nëne që të mund të vërtetonte se dy ngjarjet nuk lidheshin mes  tyre. Dhe ndërsa pordhë-lëshuesja mundohej të vërtetonte të pavërtetueshmen, sekretari i Partisë përsëriste gjatë gjithë kohës parrullën: “Uji fle, armiku s’fle”. Si pasojë, ajo u dënua, humbi punën dhe u internua në një fshat që të mësonte duke u rropatur nëpër ara, dashurinë e vërtetë për Udhëheqësin.

10.

Ndryshe nga gjithë ata njerëz të tejkënaqur me vetveten dhe jetën e tyre, të cilët bërtasin duke kërkuar të ashtëquajturën “e drejta për të qenë ndryshe”, ti do jepje gjithçka për të fituar të drejtën që të jesh si gjithë të tjerët. Ti dëshiron me pasion që të mos dallosh nga të tjerët, që të jesh i padukshëm. Ti e di që diçka e tillë nuk mund të jetë veçse dëshirë e imagjinatës sate përrallore – por sindroma e kufijve nuk është çështje fabulash. Në fakt, atë e mbartin ëndërrimtarët që luftojnë me mish e me thonj për të kapërcyer të dy llojet e kufijve, të dukshmit dhe të padukshmit. Që andej e tutje, nëse do të dish se sa janë shanset për t’u goditur nga sindroma e kufijve, mjafton të mos harrosh se në ç’anë të kufirit linde.

*Lojë fjalësh bazuar në ngjashmërinë e fjalëve greke ‘polici’ (αστυνομία) dhe ‘astronomi’ (αστρονομία). Shënim i përkthyeses.