nga Arben Dedja
*
Në hierarkinë arbitrare të kafshëve, njeriu e vë gomarin në shkallën më të ulët, vetëm derri mund t’i barabitet, por derri, të paktën, e ka një forcë të brendshme që, çuditërisht, gomarit i mungoka. Le ta lëmë për një çast mënjanë gomarin si personazh fabulash, si alegori e budallait, të pagdhendurit; korniza jonë bëhet më serioze. Në të vërtetë, orvatje për ta nxjerrë nga balta edhe janë bërë: të kujtojmë apologun e Buridanit, filozofit shëtitës të mesjetës, që i vuri gomarit të tij dy vandakë me bar njësoj të lartë, të njomë e të shijshëm sa ky, duke mos gjetur një arsye pse duhet të parapëlqente njërën apo tjetrën, vdiq nga uria. Por edhe në këtë rast, nënteksti i një ngushtësie mendore mbetet.
*
Nga tri poezitë për gomarin që kemi zgjedhur, fillojmë me një tingëllimë të Giosuè Carducci-t, Nobelit të parë italian për letërsinë. Poezia është botuar në vëllimin poetik Rime nuove (1887).
A un asino | Një gomari
Oltre la siepe, o antico pazïente,
De l’odoroso biancospin fiorita,
Che guardi tra i sambuchi a l’orïente
Con l’accesa pupilla inumidita?
Che ragli al cielo dolorosamente?
Non dunque è amor che te, o gagliardo, invita?
Qual memoria flagella o qual fuggente
Speme risprona la tua stanca vita?
Pensi l’ardente Arabia e i padiglioni
Di Giob, ove crescesti emulo audace
E di corso e d’ardir con gli stalloni?
O scampar vuoi ne l’Ellade pugnace
Chiamando Omero che ti paragoni
Al telamonio resistente Aiace?
Tej gardhit, o i lashti durimtar,
të murrizit erëmuar-e-lulëzuar,
ç’këqyr mes shtogjesh kah dielli lind së pari
me bebëzën e ndezur njomështuar?
Ç’pëllet ashtu ti qiellit zemërvrarë?
S’qe dashuria pra, o trim, që të ka ftuar?
Ç’kujtesë të frushkullon apo ç’e marrë
shpresë prapë ta grah jetën e shuar?
Kujton Qabenë e zhurët me shatorret
e Jovit, ku u rrite cub q’ustëton
në turr e karshillëk me hamëshorë?
Apo për n’Helladën e ushtës ja shtron
Homerin thirrur të të përngjasë prore
me të paepshmin Ajaks Telamon?
Poeti sheh një gomar pranë një gardhi, ndoshta të lidhur aty, dhe e pyet, me atë shpirtin foshnjarak që vetëm poetët (ndonjëherë) kanë, se ç’po mendon. Dhe na ringjall parasysh një kohë të largët, një kohë të pakohë (mitike), kur gomari ishte ende kafshë dinjitoze, gjithë guxim e veleti, aq sa Homeri, në këngën e XI të Iliadës, krahason Ajaksin, heroin grek, me të. Ja vargjet, me përkthimin e Gjon Shllakut:
Si kërriç kryeneç që t’lashtave u futet
e nuk topitet nga shkopinjtë që çunat
ia thyejnë mbi shpinë, por ai më brenda shtyhet
e zhgrap sa mundet nga ushqim i këndshëm,
veç mbasi t’ngopet mirë atëbotë largohet;
kështu të madhin Ajaks Telamonin
zemrakët teukër tok me besatarët
e ndoqën pas me heshta duke e gjuajtur.
*
Poezinë e dytë, botuar në vëllimin e saj poetik Thirst (2006), e ka shkruar Mary Oliver, poetja nga Ohio, laureate Pulitzer, që vdiq më 17 janar të këtij viti.
The Poet Thinks about the Donkey | Poeti po mendon për gomarin
On the outskirts of Jerusalem
the donkey waited.
Not especially brave, or filled with understanding,
he stood and waited.
How horses, turned out into the meadow,
leap with delight!
How doves, released from their cages,
clatter away, splashed with sunlight.
But the donkey, tied to a tree as usual, waited.
Then he let himself be led away.
Then he let the stranger mount.
Never had he seen such crowds!
And I wonder if he at all imagined what was to happen.
Still, he was what he had always been: small, dark, obedient.
I hope, finally, he felt brave.
I hope, finally, he loved the man who rode so lightly upon him,
as he lifted one dusty hoof and stepped, as he had to, forward.
Në periferi të Jeruzalemit
priste gomari.
Jo edhe aq trim a me rradake plot
rrinte e priste.
Ç’hovkan kuajt, gjithë ëndje,
lëshuar livadhesh!
Ç’rrapëllikan pëllumbat, spërkatur diell,
çliruar kafazësh.
Por gomari priste, i lidhur, si zakonisht, pas pemës.
Pastaj e la veten ta tërhiqnin.
Pastaj e la të huajin t’i hipte.
Kurrë nuk kish parë kaq shumë turma!
Them: vallë, e imagjinokësh ç’do të ndodhte?
E pra, ish prapë siç pat qenë: i rrëgjuar, i zymtë, i bindur.
Shpresoj, më në fund, u trimërua.
Shpresoj, më në fund, e deshi burrin që i hipi shkujdesshëm përsipër,
tek ngrinte thundrën e pluhurosur dhe bënte, siç duhej, përpara.
Poetja, si në rastin e parë, sheh një gomar pranë një gardhi – kësaj radhe e dimë, ajo e thotë shprehimisht, që është i lidhur. Teksa Carducci nuk dyshon që gomari i tij kujtonte me mall kohën e lashtë dhe qante lirinë e humbur, Mary na lë ndërdyshas. Me sa duket, sa më thellë hyn njeriu në modernitet aq më shumë dyshime e brejnë (poezitë i ndan mbi një shekull nga njëra-tjetra). Mos vallë mundemi, edhe gjatë nënshtrimit më të thellë, edhe kur kryejmë detyrimet tona më të përulëta, të provojmë prapë dashuri, dritë të brendshme, pse jo kurajë? Duket sikur gomari i sheh gjithë nënqeshje gjallesat e tjera (kalin, pëllumbin) që, në turma, ngjan se gëzojnë liri; ai po, i vetmuar.
*
Poezinë e tretë e ka shkruar GK Chesterton, krijuesi i një prej dedektivëve më të njohur në historinë e letërsisë, Padër Brown-it, dhe është botuar te vëllimi The wild Knight and other poems (1900), fare afër në kohë, pra, me poezinë e parë që sollëm. (Siç do ta shohim, dhuntia e autorit për të shkruar tregime/romane “të verdhë” duket edhe në poezi). Gjithashtu, nga biografia e Chesterton-it dimë që, ndryshe nga Carducci – liberal antiklerikal, Chesterton-i ishte një katolik konservator, që, natyrshëm, i eksploronte të vërtetat e veta në terren teologjik.
The donkey | Gomari
When fishes flew and forests walked
And figs grew upon thorn,
Some moment when the moon was blood
Then surely I was born.
With monstrous head and sickening cry
And ears like errant wings,
The devil’s walking parody
Of all four-footed things.
The tattered outlaw of the earth,
Of ancient, crooked will;
Starve, scourge, deride me: I am dumb,
I keep my secret still.
Fools! For I also had my hour;
One far fierce hours and sweet:
There was a shout about my ears,
And palms before my feet.
Kur pylli këmbë kish, fiqtë gjembakë
dhe peshqit flatra në erë;
një çast që hëna skuqte gjak
me siguri kam lerë.
Kokë të përbindshme, pallmë-bezdi
dhe veshë si fletë-vërdallë;
ndër katërkëmbësha parodi
e bredharakut djall.
Cub i rreckosur përmbi dhé
që dhjatë e ligë ma shkroi;
urtim, dru, tallje: unë ende,
memec, të fshehtën mbroj.
Të marrë! E paç unë orën time;
të largët, të ëmbël, të rreptë:
veshësh një klithmë me kushtrime
dhe këmbësh palmat vetë.
Në këtë poezi gomari flet në vetë të parë. Me një shtjellim gati kinematografik (i denjë për më të lartën e prozës), ai kujton një kohë të largët që, ndryshe nga ç’thamë deri më tash, i ka sjellë veç “urtim, dru, tallje” atij – një “parodi e bredharakut djall”. Por, në strofën e fundit, diçka fillon të ndryshojë dhe, zbulesa e mrekullueshme mbërrin në vargun final, me një fjalë të vetme: “palma”. Ato palma të hedhura te këmbët e tij, pra, na sjellin para sysh skenën e lavdishme: hyrjen triumfuese të mbretit të mbretërve, Jezuit, në Jeruzalem, të Dielën e Palmave, në shpinën e më të përunjurit, më të injoruarit e të keqtrajtuarit të kafshëve. Që, me këtë rast, dëshmitar-kyç, do të thosha bashkëprotagonist, i rrëfen botës të vërtetën e tij.
*
Gjithçka mund të bëhet objekt i poezisë. Bile, vështrimi i poetëve është më origjinal kur kapin të voglën, të parëndësishmen, atë që rron në zgrip të ekzistencës. Ndoshta kështu arrijnë ta ndezin te lexuesi shkëndijën e mallit për një kohë ndoshta kurrë të njohur, lënë në fund të shpirtit, në qoshe të kujtesës: hi që na ndërmend ç’qemë dhe ç’do të bëhemi.
(c) 2019, autori.
Kur pashe foton e titullin kujtova se do flitej per Ramen, Berishen e Meten, e kalova vertikalisht qe te shkoja tek pjesa politike, po hic. Bahram Guri i Persise Sasanide ka qene i apasionuar pas gomereve te eger, gjuetise se tyre, sa njihet pikerisht si Bajram Gomari (Bahram Gur). Keta gomere kishin famen si rezistente e te guximshem. Ndoshta Firduzi do u kete bere ndonje strofe ketyre gomereve.
Hyllin, mos e nënvlerëso letërsinë. Të zbut.
Shtova diçka për Bajram Gomarin, një nga heronjtë e kulturës persiane
http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-05-lit
Shkeputur:
Kamand e ṣayd-e bahrāmī be-afkan jām-e Jam bar dār/ke man peymūdam īn ṣaḥrā na Bahrām ast o na gūraš
Throw down Bahrām’s hunting lasso and take up Jamshid’s cup/I have crossed this plain and there is neither Bahrām nor his onager, or: his grave;
Dīvān, ed. Qazvīnī and Ḡanī, Tehran, 1320 Š./1941-42, p. 188.
Ferdowsī’s version has Bahrām die in his sleep, while in Haft peykar and Hašt behešt he chases an onager into a cave and disappears.
Kaq i lidhur është Bajrami me gomarin e egër. saqë edhe në një nga historitë e vdekjes ishte duke gjuajtur nje syresh.
Vërtet qe prisja gomerët tanë, po Firduzi dhe Bahram Gur-i. janë trashëgimi e njerëzimit.
Ideja eshte e mire, por nuk e di nese eshte tema ideale per ta afruar Hyllinin me letersine.
Ndoshta Lyss, fakti qe gjate ketij muaji ne PTF, nuk pati tema per aktualitetin, nuk eshte pa lidhje me ceshtjen e tre gomereve. Mund te ishin edhe 4 gomere me te Bahram Gurit, po letersia eshte eurocentrike dhe ngjan me falangen oblikue tebane ( si perkthehet obliquo? ).
Me muzikalitetin e poemes se dyte nuk jam i bindur se eshte percjelle si duhet. Aty behet llafe per gomarin e Jezusit, shkruar ne nje stil teper melankolik. Gomari po e conte fundja drejt flijimit.
Une gomarin poetik e lidh gjithnje me Trilussa-n.
Sado kafshuese qofshin vargjet e tij per te ziun gomar. 🙂 Ja nje, por besoj se eshte kafsha me e gjetshme tek Trilussa.
Er Somaro e el leone
Un Somaro diceva: – Anticamente,
quanno nun c’era la democrazzia,
la classe nostra nun valeva gnente.
Mi’ nonno, infatti, per avé raggione
se coprì co’ la pelle d’un Leone
e fu trattato rispettosamente.
– So’ cambiati li tempi, amico caro:
– fece el Leone – ormai la pelle mia
nun serve più nemmeno da riparo.
Oggi, purtroppo, ho perso l’infruenza,
e ogni tanto so’ io che pe’ prudenza
me copro co’ la pelle de somaro!
Robert Dartevell
La prière d’un âne
Seigneur, je ne suis qu’un âne.
Depuis tant et tant d’années que l’on me dit stupide, paresseux et têtu,
je finis par croire qu’il doit en être ainsi,
que je suis ce raté, dernier des animaux, Aliboron de cirque,
juste digne d’un bât, et parfois d’un chardon.
mais souvent, SeLigneur, je suis triste et bien fatigué,
de cette charge d’indifférence et de mépris,
que jamais je ne peux ni déposer, ni oublier.
On m’a tant frappé,
que mon dos est marqué de deux raies en forme de croix.
On s’est tant moqué de moi,que j’en ai honte et baisse la tête en ne disant plus rien.
Aujourd’hui pourtant, en trottinant dans la poussière du chemin,
je me souviens… …
Je me souviens de cette nuit froide de Judée,
quand je fus choisi,
avec un boeuf aussi misérable que moi,
pour réchauffer de mon haleine,
un Enfant-Dieu !
Lutja e një gomari
Zot, s’jam veçse një gomar,
E pas kaq vitesh më thonë se jam dembel, kokëfortë e i marrë,
Dhe ja, u binda dhe u’ që duhet të jetë kështu,
Dështaku, i fundit i kafshëve, Adhamudhi cirkut,
I denjë për samarin, dhe ndonjë fgjemb që ha,
Por shpesh, Zot, jam i trishtë e më lodh mjaft,
Kjo hata shpërfilljeje dhe përçmimi,
Që kurrë nuk shpëtoj e harroj,
Ah, sa më kanë zhdëpur,
Sa në kurriz më mbeten dy vrrija në formë kryqi,
U tallën aq shumë me mua sa kam turp dhe unj’ kokën
E shkoj tutje, pa bërë zë,
E, pra, sot tek trokëllij në plururin e udhës,
Më kujtohet…
Më kujtohet ajo natë e ftohtë në Jude,
Tek më zgjodhën, mot,
Me një ka, po aq të mjerë sa unë,
Të ngroh me frymën time
Fëmijën-Zot!
Christiane Richard
Petit Ane
Petit âne au regard de feu
Emmène-moi dans tes jeux
Dans tes ruées dans tes gambades
Dans tes trots et dans tes balades
Je te confierai mes paniers
Je te confierai mes secret
Je te confierai mes regrets
Petit âne au regard de feu
Dans la douceur d’un matin bleu
Tu porteras mes paniers
Tu porteras mes secrets
Tu porteras mes regrets
Petit âne au regard de soie
Emmène-moi dans ta joie
Petit âne au regard de fleur
Emmène-moi dans ton cœur
Gomari i vogël
Gomar i vogël me vështrim të zjarrtë,
Në lojrat e tua dhe mua merrmë
Merrmë andej tek rend e hovon,
Merrmë në trokun dhe shëtitjet nga shkon
Do të besoj ty torbat e mia
Do të besoj sekretet që kam
Do të besoj brengat e mia
Gomar i vogël me vështrim të zjarrtë
Në butësinë e mëngjesit blu
Ti do të mbash torbat e mia
Ti do të mbash sekretet e mia
Ti do të mbash brengat e mia
Gomar i vogël me vështrim të butë
Merrmë dhe mua në haren’ tënde
Gomar i vogël me vështrim prej luleje
Merrmë dhe mua në zemrën tënde
… skiç me duket (edhe pse fjalori nuk e njeh, por keshtu e kemi perdoruar gjithnje per ndonje objekt a trup qe rri si ca perdredhur), pastaj ke formen i vënger (per syte qe nuk shohin paralelisht), i shtrember per objektet e cosi via.
OK, po e provoj edhe unë. Është hera e parë që e bëj këtë gjë, prandaj ma bëni kabull, kini mëshirë e durim.
Wilhelm Busch
Der Esel
Es stand vor eines Hauses Tor
Ein Esel mit gespitztem Ohr,
Der käute sich sein Bündel Heu
Gedankenvoll und still entzwei. –
Nun kommen da und bleiben stehn
Der naseweisen Buben zween,
Die auch sogleich, indem sie lachen,
Verhaßte Redensarten machen,
Womit man denn bezwecken wollte,
Daß sich der Esel ärgern sollte. –
Doch dieser hocherfahrne Greis
Beschrieb nur einen halben Kreis,
Verhielt sich stumm und zeigte itzt
Die Seite, wo der Wedel sitzt.
* * *
Wilhelm Busch
Gomari
Priste Gomari para portës
me veshët e ngirë përpjetë
përtypte ngadalë hisen e kashtës
i dyzuar në heshtje si përjetë.
Ja behin frymëmarrë dy kokoroçë,
mistrecë qurravecë.
I nxjerrin gjuhën, bërtasin, e ngasin
i sillen rrotull, në surrat i pëllasin,
vënë bast ta plasin!
Kafsha e gjorë kish një jetë në këtë botë,
e qetë ju soll vetës një gjysmëherë,
ku kish surratin e trazuar me dorë
ju tregoi pjesën “me-nderë”.
Gjej një grishje të fortë në këtë faqe për të tërhequr e sjellë këtu edhe unë gomarin tim, i cili është stoik në bindjen ndaj të zotit, pavarësisht rrethanave.
– Gomari dhe qeni
(përkthim i Çajupit nga Fabulat e La Fontenit)
Në rrezik e në nevojë
Shoku-shoknë ta ndihmojë,
Një trim udhëtar
Hipur mbi gomar
Vinte në pazar.
Dhe qenin me gas
E kish marrë pas.
Ndë një shesh me bar
Dhe me lule shumë,
Zbret udhëtari
Dhe bie ndë gjumë.
Ahere gomari
Qëndroi te sheshi,
Hëngri bar sa deshi;
S’pyeste për qenë
Që mbeti pa ngrënë.
– Shok, – tha qen’ i mjerë, –
Ti dhe Perëndia,
Vdiqa nga uria!
Bjerë në shesh, bjerë,
Pak bukë të marr
Që ke mbi samar,
Se s’kam ngrënë sot.
– Dale, – tha veshgjati, –
Të zgjohet imzot.
Qeni nga inati,
Po qante me lot
Se s’duronte dot,
Dhe për këtë shkak,
U shtri nënë hije.
Ahere për pak,
Del nga një korie
Nj’ ujk i madh si ka.
Kur e pa gomari pranë
Nga frika veshët i ranë
Dhe qenit i tha:
– Ngrehu të më ruash,
Të lutem o mik,
Se jam ndë rrezik!
– Thirrë sa të duash, –
– Tha qeni, – s’los dot,
Prit, ashtu më rruash,
Të zgjohet imzot.
Duhet të durosh:
Nukë ka dyshim
Që do të shpëtosh
Se je shumë trim,
Nukë ke të sharë
Dhe s’ke nevojë për mua.
Atë çast u afrua
Ujku dhe shqeu gomarë.
Këtë fjalë mos harroni:
Shoku-shoknë të ndihmoni;
Se si bëni
Do të gjëni.