Mora të shfletoj librin “Kadare, Vepra poetike në një vëllim”, Onufri 2018, të përgatitur për botim nga Enxhi Hudhri (por me “zgjedhje të autorit”), dhe u kapa pak në befasi kur vura re se poema e shumë-përfolur, “Në mesditë byroja politike u mblodh”, ishte botuar e gjymtë – me vetëm pesë pjesë nga tetë që ka pasur një version i qarkulluar më parë (versioni i paraqitur si origjinali mund të lexohet këtu, si dhe në shumë sajte të tjera). Më poshtë po sjell pjesët e hequra, siç i kam gjetur online:
6.
Enver Hoxha, syri i tij i mprehtë
Ishte i pari që dyshoi për ta.
Dhe ahere në themele të shtetit
Zbriti si në baladat e mëdha.
Një pishtar të kuq mbante në dorë.
Dheu dridhej
Flaka mbi ta ra.
Dhe i pa tek prishnin gjakun e dëshmorëve
Tek ndanin mantelet seç i pa.
“Ja, ku qënkeni!”
Ata u ngrinë.
-Oh, shoku Enver, hm, rroftë, oj!-
Por ai i mvrenjtur
me dhembjen në çdo thinjë
Si një mal në dimër bubulloi.
Krisht ai nuk ish që t’i dëbonte
Nga pushteti me kamçik dhe stap.
Ai klasën ngriti të punëtorëve.
Për ta bërë burokratizmin zap.
7.
Si dikur patrullat partizane
Shtegëtojnë ekipet e kontrollit punëtor.
Që të mos i marrin ministritë më topa
Nesër.
Sot i marrin me kontroll.
Diktaturë e klasës s’është veç në vjersha
Dhe në dit[ë]lindjen e veteranit tornitor.
Je për socializmin?
Vrapo në rrjeshta
Shpall kudo dhe mbi këdo
kontroll punëtor.
Bjeri ditë e natë burokratizmit,
Klasën që u përmbys nën këmbë e mbaj.
Në se s’do që nesër skuadër e pushkatimit
Të të vejë në mur
tek Bulevardi i Madh.
8.
Ditët ikin.
Vorbullat e ngjarjeve
Nëpër stinë e vite shtjellen me furi
Vijnë plenumet e partisë porsi ushtarët
E revolucionit
në stuhi.
Ecën klasa pas partisë në ditë epike,
Populli pas klasës derdhe[t] oqean
Dhe n’u mbledhtë prapë Byroja Politike
Mesditë a mesnatë
gati të gjithë janë.
Edhe një herë: vargjet e sjella më lart nuk janë më në versionin e tanishëm.
Nuk dua t’i mërzit lexuesit, duke ua përsëritur kalvarin e njohur të kësaj vepre: e shkruar nga Kadareja në vitet 1974-1975, ajo u refuzua për botim nga “Drita” dhe pastaj u dënua ashpër nga vetë Enver Hoxha, i cili pat dhënë urdhër që autori të dërgohej në burg (për reagimin e Enverit mund të lexohet këtu; komentet e Kadaresë për këtë këtu; disa komente të D. Agollit këtu).
Çfarë e ndërlikonte edhe më punën, ishin kritikat e ashpra që kish marrë Kadareja pas botimit të veprës “Dimri i vetmisë së madhe” në 1973, nga të cilat thuhej se nuk e kish shpëtuar askush tjetër veç Enverit: këtij mbase i përkëdhelej sedra kur e shihte veten personazh të romanit si “në legjendat e mëdha” – ose i një vepre që së shpejti dhe me bekimin e tij do të përkthehej në frëngjisht dhe do të botohej në Perëndim.
Gjithsesi, meseleja është e njohur; poema nuk u lejua t’i shkonte lexuesit (“u arrestua”) dhe dorëshkrimi i saj u mendua për një kohë të gjatë i humbur; ndërkohë thashethemi për poemën “Pashallarët e kuq” u përhap anembanë, duke u ushqyer edhe nga mungesa e një teksti për t’iu referuar.
E gjetën pastaj, poemën, në vitet 2000, në Arkivin e Shtetit, në formë të daktilografuar; dhe ashtu edhe e botuan në shtyp, më shumë si sensacion se si dëshmi të një drame personale dhe konflikti kulturor dhe politik.
Nuk është e qartë nëse teksti i zbuluar rishtas përkonte me atë që me gjasë ish bërë gati për gazetën “Drita”: atëbotë redaktorët angazhoheshin me veprat shumë më tepër se sot. Le të themi se gazetat botuan një dorëshkrim jo përfundimtar të veprës.
Nuk di as të them nëse kanë dalë versione të tjera të poemës, pas rizbulimit të saj, të miratuara nga autori; por versioni që kam tani para syve ndryshon shumë nga ai i tekstit të gjetur në Arkiv, pikërisht ngaqë i janë hequr strofat e fundit.
Te shënimet në mbyllje të vëllimit të tanishëm, të cilat sipas botuesit “janë përpiluar në bazë të shënimeve të botimeve të mëparshme shqiptare dhe të huaja, të analizave kritike si dhe të vetë autorit, në intervistat dhe dialogët e tij”, jepet një shpjegim për këtë cungim të poemës. Na thuhet mes të tjerash se, sipas autorit I.K.,
“kundërthëniet logjike brenda vjershës, shtojcat artificiale për të justifikuar botimin dhe dobësia artistike e tyre kanë qenë të pashmangshme në një krijim letrar që çohej për botim në atë kohë, sidomos në një gazetë e me një subjekt kaq delikat. Në këtë botim përfundimtar të vjershës, sipas parimit që është shpjeguar në shënimin e poemës ‘Përse mendohen këto male’, autori i ka shkurtuar këto shtojca, bashkë me mbylljen optimiste […] e cila, sipas autorit, përveç dobësisë artistike, po të lexohet me vëmendje, nuk ka ndonjë kuptim.”
Me fjalë të tjera, pjesët e hequra – që në fakt përbëjnë një të tretën e origjinalit, ose rreth 50 nga 150 vargje gjithsej – janë shtojca “artificiale”, për të mundësuar botimin; dhe se ky i tanishmi, është botimi përfundimtar i vjershës.
Po cili është parimi i shpjeguar në shënimin e poemës ‘Përse mendohen këto male’, e cila botohet tani edhe ajo me shkurtime?
Sërish citoj:
Lidhur me veprat e shkruara gjatë kohës së diktaturës, të cilat tërësisht ose pjesërisht bartin gjurmët e klimës dhe të mendimit të kohës, I. Kadare ka shprehur mendimin e tij në intervista, dialogë dhe sprova të ndryshme. Sipas tij, në të gjitha rastet, autori, sa është gjallë, mbetet zoti i vetëm i veprës së tij dhe ai mund të bëjë çfarë të dojë me të. Autori mund ta mohojë krejtësisht një vepër ose, në rast tjetër, nën përgjegjësinë e tij morale, mund t’i bëjë asaj ndryshimet dhe retushet që i duken të nevojshme. Ndërkaq, brenda këtij parimi universal, autori e ka të pamundur të ndryshojë thelbin ose tingëllimin e përgjithshëm të veprës. Ka qenë e njohur trysnia e shtypit dhe e botuesve të shtetit komunist për të hequr pjesë të veprave ose për të shtuar në to klishe dhe parulla të kohës. Njihen rastet kur shkrimtarët e kanë pranuar këtë taksë, për hir të botimit të veprës siç ka pasur edhe raste të rralla kur janë përpjekur t’i shmangen asaj. Mohimi i veprave që, për arsye dobësie artistike ose ndërhyrjesh të censurës e të autocensurës kanë dëmtime të pariparueshme quhet, sipas shumë autorëve, duke përfshirë edhe I. Kadarenë, një e drejtë natyrale. E drejtë quhet gjithashtu që, në rastet e veprave që mund t’i qëndrojnë kohës, të retushohen klishetë dhe parullat e ngjitura artificialisht në to. Një mendim i kundërt, që nuk ia njeh moralisht autorit këtë të drejtë, është konsideruar si një triumf i vonuar i diktaturës, e cila, edhe duke qenë e përmbysur, dikton ende kërkesat e saj mbi ato të artit. Lidhur me besueshmërinë e procesit, ajo ka lidhje me ndërgjegjen e shkrimtarit. Nuk është vështirë që, në ansamblin e përgjithshëm të një vepre, të dallohen pjesët e shtuara artificialisht.
Nuk ka dyshim, autori ligjor ka të drejtën formale që të bëjë të gjitha ndryshimet që dëshiron në një vepër të vetën – për sa kohë që është i vetëdijshëm se, duke vepruar kështu, po rishkruan edhe entitetin e tij si autor letrar i veprës. Për ta thënë ndryshe: Kadareja autor i “Pashallarëve” me tetë pjesë nuk është i njëjtë letrarisht, me Kadarenë autor i “Pashallarëve” me pesë pjesë – meqë i pari flet për Enver Hoxhën me sy të mprehtë, që zbriti në themelet e shtetit me pishtar të kuq në dorë, dhe kur i kapi armiqtë bubulloi si një mal në dimër dhe pastaj ngriti klasën punëtore në këmbë që ta bënte burokratizmin zap; dhe ashtu si kalimthi i sugjeron lexuesit që klasa e përmbysur duhet mbajtur nën këmbë, përndryshe ata do të kthehen në pushtet dhe do të të pushkatojnë “tek Bulevardi i Madh”. Shtojca artificiale ose taksa, i ka quajtur Kadareja; dhe nuk kemi arsye të mos ia besojmë argumentin – le t’i përfytyrojmë madje si leje-kalimi për botim.
E megjithatë, duke qenë poema në fjalë tejet politike, vështirë t’i quash “artificiale” ato pjesë të saj, që merren me qendrën e tablosë së pikturuar – ose me fatin që i pret “pashallarët e kuq”. Dhe ky s’është aq vizion i autorit, sa rimarrje e versionit zyrtar të ngjarjeve në kokë të PPSH-së, ku plenumet, që vijnë “porsi ushtarët e revolucionit në stuhi”, nuk lodheshin së identifikuar armiq nga të gjitha anët, nën udhëheqjen e Enverit, “me pishtar të kuq në dorë.”
Pas këtij ribotimi të rishikuar thellë, janë krijuar dy versione të ndryshme të poemës: ai me tetë pjesë, dhe ky i tanishmi me pesë pjesë. Botuesi dhe me gjasë autori na thonë se versioni i dytë është “botimi përfundimtar” – duke lënë të kuptohet se tre pjesët e hequra Kadareja i ka mohuar, si “shtojca artificiale”; çfarë ia lëkund ndjeshëm statusin filologjik versionit të parë, të botuar nga mediat për arsye lajmi, por jo si vepër letrare, me sa më rezulton. Pa çka pastaj se ishte pikërisht ai version i parë, që e çoi tekstin e poemës deri në tryezën e Enver Hoxhës dhe që mund t’i kish kushtuar shtrenjtë autorit. Këtu mua më duket se krijohet paradoks, sa kohë që merita kryesore e kësaj vepre, edhe letrare, është që në kohën e vet e futi në pështjellim kupolën e letërsisë dhe të kulturës në Shqipëri. Sikur Kadareja ta kish dorëzuar në redaksi në versionin me pesë pjesë, punët do të kishin shkuar ndryshe; madje gjasat janë që të ishte penguar për botim që pa iu çuar Enver Hoxhës.
Faksimile me datimin e poemës, në botimin e vitit 2018.
Ka edhe më. Në qoftë se kjo poemë, në botimin e saj “përfundimtar”, rimerret – të themi – në tekstet e historisë së letërsisë për shkollat, atëherë e drejta legjitime e autorit të saj për të bërë ndryshime në vepër shndërrohet në shkas për riparaqitje të historisë – sa kohë që versioni i tanishëm, i shkurtuar nga vetë autori, futet në një kontekst të viteve 1970, ku në fakt nuk ka ekzistuar kurrë në atë formë (poema është datuar në libër si 1974-1975, pa çka se është retushuar thellë shumë më pas). Edhe pse në shënimin e cituar më lart theksohet se “mendimi… që nuk ia njeh moralisht autorit këtë të drejtë, është konsideruar si një triumf i vonuar i diktaturës, e cila, edhe duke qenë e përmbysur, dikton ende kërkesat e saj mbi ato të artit”, unë do të shtoja se po aq triumf i vonuar i diktaturës do të ishte edhe ky efekt i modifikimit a posteriori të së shkuarës; ose censura e vonuar nga ana e autorit a e kujtdo tjetër.
Ndryshe nga të tjerë, unë nuk i vë faj Kadaresë se ka shkruar vargje lëvduese për Enver Hoxhën dhe PPSH-në: e konsideroj këtë si haraç që shkrimtari duhej të paguante, në mënyrë që të vazhdonte të mbetej shkrimtar, brenda sistemit totalitar. Aq më tepër, kur Kadareja ka qenë poet jo i fluturave dhe i ograjave dhe i deleve, por poet i angazhuar fort në politikë, me qëndrime të prera, revolucionare dhe optimiste. Dua vetëm të vërej se, në një farë mënyre, ishte angazhimi politik i këtij autori, që e ekspozonte ndaj nevojës për kompromise të tilla, të cilat janë pjesë e veprës së tij, edhe në poezi edhe në prozë.
Për poemën “Në mesditë byroja politike u mblodh” mund të pyetet edhe pse u dashkësh (ri)botuar e gjymtë dhe nëse nuk do të kish qenë më mirë sikur të lihej jashtë vëllimit, si “Shqiponjat fluturojnë lart”, një poemë kushtuar PPSH-së dhe që, e botuar në vitet 1960, e katapultoi Kadarenë ndër shkrimtarët e regjimit; ose poezi të tjera që nuk i kanë rezistuar kohës (më duket se as “Ëndërr industriale” nuk është përfshirë). Gjithsesi, lënia jashtë një antologjie të tillë më duket e pranueshme: sërish është e drejta e Kadaresë, këtë herë edhe morale, që të përzgjedhë nga vargjet e veta ato që i pëlqejnë më shumë, ato ku e gjen sot veten më shumë.
Siç thashë, rasti i “Pashallarëve” është anormal: kjo poemë nuk besoj se e ka fituar vendin në vëllim për vlerat e saj artistike; prandaj edhe mbase duhej lënë jashtë, bashkë me simotrat e saj ideologjike-propagandistike. Gjykimi im – subjektiv – është se Kadareja e pat konceptuar atëherë si mesazh besnikërie për Enver Hoxhën, si një mënyrë për t’i thënë “unë të kuptoj se ç’po bën dhe jam në krahun tënd”, pas muajve të ankthshëm kur iu desh të përballej me zemërimin e turmave linçuese, për “Dimrin.” Nuk është, pra, aq vepër letrare e denjë për antologjizim, sa ç’është një nënprodukt i marrëdhënieve të shkrimtarit me kupolën politike, i cili vështirë se mund të vlejë sot për t’ia riformuluar profilin Kadaresë së djeshëm.
© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht riprodhimi në media të tjera. Kopjuesit do të përndiqen me rrugë ligjore.
Imazhi në krye: detaj nga kopertina e librit “Kadare, Vepra poetike në një vëllim”, Onufri 2018,
Më është formuar një përshtypje se Kadare ia ka besuar kurimin e imazhit të tij publik njerëzve të gabuar…
Dmth është investuar shumë në paraqitjen e një disidence “ që në djep” të Kadaresë, bazuar në prova të kontestueshme dhe kontestimi i këtyre të fundit ka bërë që të hapen dhe qitapë të vjetër që kanë të bëjnë më shumë me Kadarenë njeri dhe jo Kadarenë shkrimtar.
Kadare shkrimtar ka qenë një fenomen që ofronte ajër të freskët ( jo i vetmi) në dhomën pa dritare të letrave shqipe të kohës, kurse Kadare njeri ka qenë një qytetar i RPSSH, i cili për të mbijetuar në rrangjet e larta të pushtetit, pagoi haraçet e veta, pjesërisht nga bindja dhe pjesërisht nga halli.
Poema “ Pashallarët e kuq” letrarisht është një vargëzim i pavlerë dhe politikisht në kontekstin e viteve 70 është një përpjekje e njeriut të largonte mundësinë që emri i tij t’i bashkëngjitej ndnj liste dënimesh. Investimi për ta bërë atë letrarisht të qënësishme dhe politikisht disidente, vetëm sa e bën pis kot më kot autorin e saj i cili nuk ka bërë asnjë faj që e shkroi, por bën gabim të rëndë që lejon ta rihedhin në xhiro pikërisht himnizuesit e tepruar të figurës së tij.
I çmoj shumë mendimet dhe vezhgimet e mprehta të z. Ardian Vehbiu, skrupulozitetin etik, gjuhën e Tij të kultivuar dhe lëndën “bashkëkohore”… Unë do të shtoja se shkrimtarët në diktaturë edhe i kanë besuar sistemit, yllit të idealit të kuq, shefit të madh të partisë, të pakten në fillimet, teksa besimi u eshte kthyer në rutinë të dëmshme dhe mundesi perfitimesh e lavdie letrare. Pra, jo e gjitha ka qenë nga halli, nderkaq u vjen zor ta pohojne sot se edhe besuan, kur zori ka qenë venia në shërbim të diktaturës, e shoqeruar pashmangshmërisht me bjerrje morale. Eshte më rëndë të mos guxosh sot që të tregosh se përse nuk guxohej dot dje. Edhe Fantazia jashtëletrare nuk eshtë në përpjestim të drejtë me Sinqeritetin jashtëletrar.
Që t’i bie për shkurt që në fillim, unë jam rritur me Kadarenë shkrimtar, i jam jashtëzakonisht mirënjohës atij për krijimet e tij në diktaturë dhe jetoj tejet i kënaqur në bindjen, se shija ime artistike si dhe gjykimet e mia politike do të ishin sot mjerimisht të varfra pa Kadarenë dhe veprën e tij. Pra unë e dua Kadarenë.
Por që të kthehem në temën e mësipërme, në mënyrën se si në këto dekadat e fundit Kadareja mendon ta përshtatë veprën e tij në rrethanat të reja politike e shoqërore tregon, se autori i sotëm i atyre veprave të dikurshme nuk është në gjendje ose i predispozuar ta shikojë krijimin e tij me seriozitetin e duhur. Për shkak se ka mjaft vite që ky proces ka filluar, pavarësisht se në cilën gjendje intelektuale dhe mendorë është autori i sotëm, jetoj fatkeqësisht me bindjen, që ky retushim i dhunshëm kryhet me dëshirën e tij.
Autori tregon se i mungon integriteti moral i nevojshëm për të t’i dalë zot veprës së tij.
E bën për arsye komerciale, që t’i shitet vepra e bukurlidhur më vëllime të tëra nëpër librari aeroportesh për të plotësuar kilet e mbetura bosh në bagazhet e prenotuara, apo që diasporsa të harxhojnë kartëmonedhat e fundit të pakonvertueshme dot diku tjetër nëpër botë të Bankës Shqiptare në momentin e fundit, duke ju ikur me turr tundimit për të blerë ndonjë komplet gotash rakie me portretin e Nënë Terezës?
Sidoqoftë, pavarësisht nga motivet, duke e gjymtuar veprën e tij autori nuk është në gjendje të vlerësojë siç duhet edhe lexuesin e tij serioz, pra atë, i cili ja mban librat e bërë fije-fije nga leximi i përsëritur i të gjithëve në familje më aq krenari dhe dashuri nëpër bibliotekat personale, Ky lexues, që është edhe i vetmi LEXUES i Kaderasë nuk është siç duket më në fokusin e autorit, të cilin pas ’90 e ndjek mallkimi i shndërrimit në një fenomen dekorativ. Por për këtë sigurisht që e ka fajin vetë, sepse është më se evidente, që ai e kërkon vetë të kthehet në dekor të festimit të kitsch-it kombëtarist.
Por ka një gjë pozitive në të gjithë këtë, që autori, pavarësisht se më çfarë teknikash autolezive e gjymton veprën e tij, për fatin e mirë të lexuesit të tij nuk është në gjendje t’i djegë librat e vet për t’i rishkruar sipas gustove të algoritmeve bashkëkohore të lexuesit imagjinar. Është paradoksale të vësh re, që autori i ndrydhur nën diktaturë i përdori ekstensivisht kufijtë e lirive të kohës duke rrezikuar edhe fizikisht veten dhe shpalosi kështu qëndrimin e tij tejet fisnik e humanist duke sfiduar të keqen. Ky njeri në atë kohë ishte shumë më i lirë se ai sot, i cili, megjithëse i ka të gjitha liritë personale të garantuara, i dorëzohet pushtetit të komercializimit të veprës së tij, pangopësisë së lavdisë e obsesionit të shndërrimit në mit.
Siç duket do të duhet të presim deri sa të vdesë që ta ndajmë dot më në fund ashtu siç i ka hije. Ne, të cilët e LEXOJME dhe e duam, për t’i hapur vend e ta mbajmë të kyçur me mirënjohje brenda në qenësinë tonë intelektuale e qytetare, sepse na dha dinjitet e liri kur nuk i kishim, dhe ata të cilët e përdorin për nevoja të tjera të një përditshmërie banale.
nuk e di se ku e gjetet ate qe Enveri paska kercenuar me burg. Une ne ditarin e tij, publikuar pjeserisht ne Panorama, lexova vetem kete:
e qe Hoxha i vleresonte iderat, deshmon per tezen e autorit se Kadare ka qene i angazhuar politikisht.
Sipas Vahid Lames, sekretar privat i Enver Hoxhës në ato vite, ky i fundit pasi e lexoi poemën e quajti Kadarenë “armik i rrezikshëm i Partisë”, se “E kemi përkëdhelur shumë, por tani me këto durimi ynë është sosur, ai do të japë llogari. Poema e tij është akuzë e rëndë për udhëheqjen e partisë, ajo është një trakt i zi, që bën thirrje për kryengritje, është një vepër makabre.” Lamja vazhdon pastaj se Enveri “ishte nxirë në fytyrë” dhe shton se “rrallë herë më kishte takuar ta shikoja në atë gjendje aq të shqetësuar”. Për Kadarenë thotë se mendoi se kësaj here vërtet do ta pësonte dhe se “lart e poshtë thuhej gojë më gojë që arrestimi i Kadaresë ishte çështje ditësh” (burimi: https://bit.ly/2RQK32X)
Varet se cfare nenkuptohet me angazhimin politik. Sot te Dita u botua letra e 30- ve ( duket si numer i eposit), te cilen e kishte nenshkruar edhe Kadareja ne cilesine e tij te re, ate te Patriotit Europian. Ajo qe thote Hoxha per zotesine e vlerat e medha ideore, duket se eshte karakteristika themelore e Kadarese. Nuk eshte aspak cudi qe ne ndonje faze apo me faza te alternuara Kadareja te kete besuar vertete te figura historike e Hoxhes. Ka shume artiste e shkrimtare qe apasionohen pas ideve te medha, zhgenjehen, shkojne me pasion tek e kunderta apo thjesht tjetra, duke e bere te pamundur mekanizmin e rigorozitetit logjik. E vetmja logjike eshte mungesa e koherences. Nqs do kerkohej ne fill minimal,emeruesi me i vogel i.perbashket tek Kadareja eshte koncepti i se mires se shqiptareve. Keshtu nje Hoxhe si figure historike mund te jete justifikuar ne syte e Kadarese si e mira, ne nje faze tjeter si e keqja, e keshtu me vone me kristianizmin e tani me patriotizmin europian ( na doli edhe nje perralle e re). Kadareja vjen si shume prej Rilindasve e post-Rilindasve, te cilet nuk gjeten derman, nga dega ne dege, per te miren e shqiptareve. Ne nje pjese te esences se vet, Kadareja eshte stabilizuar; Hoxha ishte e keqja e shqiptareve. Kete po thote Kadareja liberal me ndryshimet, ashtu si turqit ishin e keqja nga Kadareja kristian. Tani qe eshte bere patriot europian mund te ndryshoje ndonje gje tjeter, psh Kostandini dhe Doruntina mund te quhen Kostanbergu dhe Dorotea.
“Ndryshe nga të tjerë, unë nuk i vë faj Kadaresë se ka shkruar vargje lëvduese për Enver Hoxhën dhe PPSH-në: e konsideroj këtë si haraç që shkrimtari duhej të paguante, në mënyrë që të vazhdonte të mbetej shkrimtar, brenda sistemit totalitar.”
Pa dashur të bëj moralistin apo të gjykoj askënd, dua të ngre një pikëpyetje nga një përmasë njerëzore lidhur me idenë që shpreh kjo fjali, se mos vallë në të fshihet e keqja që prodhon gjithë këtë ambiguitet tonin kolektiv lidhur me rolin e Kadaresë apo të shkrimtarëve e artistëve në përgjithësi gjatë periudhës së komunizmit e ndoshta përtej, si dhe me vetë periudhën komuniste e të tjera periudha që kemi kaluar si shoqëri, apo ndoshta e keqja e gjithë botës. Gjegjësisht, dua të them, çfarë është haraçi që nuk duhet paguar për të vazhduar të mbetesh shkrimtar? Ose ndryshe, a e vlen të kompromentosh njeriun tek vetja për të qenë shkrimtar? Ose, për çfarë vlen, fundja, të qenit shkrimtar apo çfarëdo qoftë në mos për të ushqyer njeriun tek vetja e tek të tjerët dhe a mund të ushqehet njeriu pikërisht duke e shitur atë? Më ndryshe, a nuk është shumë e dyshimtë – dhe, parë disi hollë, krejtësisht e pabazë – ideja se çfarëdo dobie që mund të ketë pasur një vepër për të cilën është paguar një haraç i tillë, e tejkalon apo e përligj dëmin e shkaktuar? Më tej akoma, ç’kërkon, fundja, më tepër se këtë haraç (shitjen e shpirtit, pra) çfarëdo tiranie në botë nga kushdo qoftë?
Po them vetëm që unë nuk ia bëj dot gjyqin, që refuzoj t’ia bëj. Ma merr mendja që ai duhet ta zgjidhë këtë me veten.
Që secili duhet t’i bëjë gjyqin vetes, jam shumë dakord. Edhe unë nuk kam aspak për qëllim të gjykoj Kadarenë me këtë që po them, as ty si autor i fjalisë, çka e theksoj që në fillim, dhe komentin më lart ia drejtoj vetes po aq sa kujtdo që mund ta lexojë. Por fjalia jote nuk shpreh kryesisht vetëpërmbajtje nga të gjykuarit e Kadaresë, por përligje ose shfajësim të tij, pra gjykim gjithsesi. Megjithatë nuk është kjo ajo që unë kundërshtoj, por ideja ku e bazon këtë shfajësim, për çka nuk kam çfarë të shtoj veç asaj që kam shkruar më lart.
E kam jetuar atë kohë në plotësinë e vet, më ka përftuar, më ka gjymtuar. Kam parë dhe kam dëgjuar aq shumë, sa nuk do të mjaftonte një jetë tjetër për t’i rrëfyer. Por nëse ka një fjalë që mund t’i përmblidhte vitet 1970 ishte dëshpërimi – humbja e shpresës. Gjithsekush e përjetonte ndryshe këtë; për shembull, unë si adoleshent në Tiranë e përjetoja si humbje të shpresës për t’u hapur ndaj Perëndimit. Të tjerë me siguri ndryshe. Çfarë na bashkonte nuk ishte shpresa e humbur, por HUMBJA e shpresës. Në ato rrethana, njeriu kërkon të mbijetojë. Dhe sërish, gjithsekush mbijeton në mënyrën e vet – njëri tërhiqet, një tjetër hesht, një i tretë konformohet, një i katërt gënjen veten dhe kujton se mund të jetojë moralisht në një shoqëri imorale, një i pestë… T’i thurje vargje dhe himne Enver Hoxhës ka qenë vërtet e shëmtuar, por nuk radhitet ndër gjërat më të shëmtuara. Regjimi i godiste njerëzit atje ku nuk e përballonin dot: te familja. Unë di të them vetëm që Kadareja në vitin 1975 ishte realisht i rrezikuar – si liberal, si mik i liberalëve, si i lidhur me Perëndimin, si autor i një romani të anatemuar (“Dimri i vetmisë së madhe”). Për mua, dhe e kam shkruar gjetiu, poema “Pashallarët” është produkt i ankthit, ose përpjekje in extremis e dikujt që ndihet në buzë të greminës. Dhe, në çdo rast, që unë nuk fajësoj, kjo nuk do të thotë se po shfajësoj: kjo dilemë është e rreme.
Një i pestë… me siguri arrin vërtet të mbijetojë, moralisht. Dhe mendoj se kushti i parë për të mbijetuar moralisht është të mos e mohosh këtë si mundësi. Gjithashtu besoj shumë fort se kushdo e ka parë të paktën një shembull të mbijetesës morale në jetë, në çfarëdolloj rrethanash, dhe kaq mjafton për të vendosur kutin për njeriun si të tillë. Që kjo është shumë e vështirë në përgjithësi dhe ka qenë kështu për këdo në atë periudhë, përfshirë edhe Kadarenë, për këtë s’kam asnjë dyshim. As nuk pretendoj se vetë nuk do t’i dorëzohesha dëshpërimit në të tilla rrethana. Por gjithashtu nuk kam pikën e dyshimit se ka pasur njerëz që e kanë ruajtur dinjitetin dhe moralin e tyre, qoftë edhe në nivelin minimal të pranimit të dështimit vetjak e të mosabsolutizimit të dëshpërimit (e për më tepër mendoj se jeta e tyre në tërësi ka qenë më pak e skëterrshme sesa e të tjerëve, ose kanë qenë të vetmit, për aq sa kanë ruajtur nga përmasa e tyre njerëzore, që kanë pasur njëfarë drite në jetën e tyre) dhe të tillë shembuj di jo pak. Prandaj them, le të mos e bëjmë dëshpërimin kut të gjykimit.
Ndërsa kur them se e shfajëson Kadarenë, nuk nisem nga ndonjë dikotomi, por se fjalia në vetvete përmban shfajësim. Të paktën kështu e kuptoj unë.
Patjetër që e pranoj: kanë qenë edhe ata që e ruajtën integritetin moral. Por – dhe kjo më duket me shumë rëndësi – e kanë bërë këtë duke mbetur të padukshëm, detyrimisht të padukshëm. Prandaj edhe ne sot nuk mund t’i identifikojmë. Ata e ruajtën integritetin moral, duke qëndruar mënjanë, në hije. Sa për ata të tjerët, që guxuan të ngrenë zërin, publikisht, u eliminuan menjëherë (burg, pushkatim, internim): gjithashtu duke e nxjerrë veten nga ngjarjet. Dua të them, tek unë që rritesha në atë sistem, kishte ndikim të drejtpërdrejtë Kadareja, jo ai tjetri që kish zgjedhur të heshtte, ngaqë nuk bënte dot kompromis me moralin.
Ardian,
Mos keni dashur të thoni se e nxorën veten nga loja, jo nga ngjarja?
Nuk thua dot se e nxorën veten nga ngjarja ata që heshtën, që u dënuan, që mbijetuan vetëm për me tregun. Sepse ata janë Ngjarja.
Përndryshe të ‘ndënjurit në lojë’, huazuar nga modeli i djeshëm i intelektualit, është edhe sot e vetmja lojë e elitave të Tiranës.
Loja tingëllon më mirë. Ideja ime është se duke u tërhequr ose duke u eliminuar prej regjimit, këta njerëz me integritet moral nuk na lanë neve të tjerëve mundësi që t’i përmendim dhe t’i identifikojmë sot. Ne njohim I.K. që ka shkruar 15 romane, jo atë tjetrin, që nuk shkroi asnjë roman, sepse nuk donte t’i përgjunjej as t’i bënte koncesione regjimit.
Të thuash që ajo pjesë e shoqërisë e cila ruajti integritetin mbeti e padukshme, më tingëllon një justifikim po aq i lehtë sa edhe ai për elozhet politike të Kadaresë. Mendoj se është në natyrën e virtytit – ashtu si edhe në natyrën e së vërtetës – që të mbetet i fshehur në njëfarë mase, në kuptimin që bëhet i dukshëm për aq sa subjekti është i gatshëm ta shohë, dhe mendoj se ka qenë i dukshëm në atë kohë e është pa dyshim i dukshëm sot kur janë bërë publike fakte të panumërta. Qoftë edhe njohja e faktit se të tillë njerëz kanë ekzistuar nuk e përligj pohimin se ata kanë qenë të padukshëm. Por në atë kuptim që mund të thuhet se kanë qenë – dhe ndoshta prandaj padukshmëria është në natyrën e virtytit – ndoshta pikërisht padukshmëria, ndryshe anonimati, ose vetëshuarja ndaj botës, është haraçi për të vazhduar të mbetesh njeri dhe nëse flasim për shpëtimin e një shoqërie, mendoj se ky nuk gjendet tek e kundërta e kësaj, domethënë tek shuarja si njeri për të vazhduar të mbetesh i dukshëm, por tek arritja e së padukshmes në masën kritike që sjell natyrshëm përmbysjen, çka sigurisht nuk varet nga individi. Përndryshe, do të thoja se dukshmëria e fituar duke hequr dorë nga integriteti në tërësinë e vet nuk i ka vlejtur e nuk i vlen askujt, sepse e vetmja gjë me vlerë në këtë botë është pikërisht integriteti.
Në rastin konkret, përgjigjen për këtë mendoj se e gjen në momentin që e imagjinon veprën të botuar, dhe jo të mohuar nga Enver Hoxha.
Ngase nuk është botuar dhe e lexojmë pas faktit, ajo që na duket sot absurde dhe groteske në thirrjet për t’i pushkatuar “pashallarët” tek muri i Bulevardit të Madh, do të na dukej mëse normale dje, dhe sot e gjthë ditën nëse do ishte botuar. Të paktën për aq sa nuk na duket më shumë absurde që mijëra njerëz përfunduan të pushkatuar, internuar, burgosur sepse u quajtën pikërisht bejlerë, agallarë, kulakë, e pashallarë po deshe, njësoj si në poemë. Ca pashallarë më shumë nuk ndryshon asgjë, përkundrazi i thjeshtëzon gjërat dhe e bën terrorin pak më të përtypshëm.
Është vështirë të mos imagjinosh që botimi i saj do i kishte dhënë gjithë veprës dhe karrierës së Kadaresë një ngjyrim dhe drejtim krejt tjetër – të paktën në pretendimin e të qënit sadopak ndonjë kundërshtar i regjimit.
Them se për fat të Kadaresë, oportuniteti e deshi që kjo vepër të mos botohej.
Pastaj se sa i inatosu na paska qënë vërtet Hoxha pasi e ka lexuar, është shumë vështirë për tu marrë seriozisht si argument.
E di që do më thonë, sikurse Kadare vetë nuk e ka për gjë t’i klasifikoi kolegët në të talentuar dhe të patalentuar, se vetë talenti, fama dhe stautusi ndërkombëtar ia justifikojnë Kadaresë disa të meta, përndryshe të parëndësishme në sytë e disave. Sepse në këtë rast, sado të përpiqesh, nuk bëhet më fjalë as për ndarjen e veprës së artit nga njeriu. Por ky është diskutim tjetër, që kërkon një analizë psikologjike dhe morale që nuk e ka dot vëndin këtu.
Diskutimi që ngre unë është pikërisht se vepra e artit, apo e çfarëdoshme, nuk mund të ndahet nga njeriu dhe se në këtë ndarje ndoshta qëndron e gjithë humbja e perspektivës që përjetojmë si shoqëri në gjykimin e së kaluarës apo edhe të së tashmes sonë. Prandaj mendoj se ky lloj diskutimi jo vetëm që ka vend, por është më i vlefshmi që mund të bëhet këtu.
Mikelanxheloja e beri Sistinen ne kohen me te keqe te Kishes Katolike, mes skandaleve te panumerta te saj, cka solli pak vite me pas edhe protestanizmin e nja 130 vjet luftera fetare. I mire a i keq, Mikelanxhelo duhej. Hegeli e kaloi censuren prusiane per dy arsye, e para thane keto qe shkruan ky nuk i kuptojme as ne, jo me lexuesi mesatar i Prusise, e dyta Hegeli e pagoi cmimin duke thene se Prusia ishte shteti etik dhe fundi i Historise. Ne fakt, Prusia si thuhej asokohe ishte ushtri qe kishte shtetin e vet, ndersa Hegeli ka folur per gjithcka tjeter, perpos per ushtrine. Dua te them qe historia eshte e mbushur me harace dhe duhet gjykuar ne baze te shkalles se lirise qe ofron sistemi politik ku jeton artisti,shkrimtari,mendimtari, shkencetari etj. Ne pergjithesi ndaj njerezve me talent te jashtezakonshem, vete diktatori, mbreti apo tirani, stepet te ushtroje pushtetin e plote, perpiqet ta kooptoje ose korruptoje , biles edhe ta mbroje. Ka pasur edhe derra, qe nuk ua dine vleren gureve te cmuar, po ne pergjithesi historia qe eshte histori e autokracive, tiranive e diktaturave, tregon qe autokrati, tirani e diktatori ua ka njohur vleren shume individeve. Po te pranojme hipotezen se letersia e madhe del ne gjendje jonormale apo ne liri te kufizuar e/o kercenuar atehere vlen teza se haraci duhet paguar qe te kemi shkrimtare e poete te medhenj. Pra ne baze te kesaj hipoteze te letersise se madhe, qe Kadareja e ka mbeshtetur, i bie qe diskutimi i fundit qe duhet te bejme eshte pikerisht ky i haracit. Pastaj maoizmi i vepres ne fjale, mund te jete edhe produkt i hakmarrjes personale te Kadarese ndaj nje a disa personave te byrose, se duket e cuditshme qe Kadareja te kerkoje pushkatime ne emer te diktatures se proletariatit, eshte me shume nje gje alla Agolli, sesa alla Kadare.
Nuk jam në gjendje të them nëse Mikelanxhelo apo Hegeli vlejnë si krahasime, dhe aq më pak si kritere, duke qenë se nuk jam aspak i gatshëm t’i pranoj a priori si të tillë nisur nga shkëlqimi mbiemror. Që patronazhi përgjatë historisë ka qenë ndoshta shtrati kryesor kultivues i dijes dhe artit, po themi “antologjik”, nuk më duket e pabazë dhe as e çuditshme, por nuk më duket e çuditshme as ideja që historia përfaqëson, ndër të tjera, degradim të njeriut, madje pikërisht këtë bindje kam. Për sa i përket idesë se letërsia e madhe zhvillohet në rrethanat më shtrënguese, kam përshtypjen se ajo që nënkupton kjo ide është se në të tilla rrethana letërsinë e bën të madhe forca, mprehtësia, rafinimi, sofistikimi, struktura dhe karakteri që ajo përfton duke u rezistuar rrethanave, e jo duke iu nënshtruar atyre. E nëse vepra e Kadaresë hyn tek ajo çka mund të quhet letërsi e madhe, kjo më duket shumë e dyshimtë, për të thënë më të paktën. Për aq sa e njoh unë – dhe s’mund të them se e njoh mirë – vepra e Kadaresë gëlon nga identiteti, por është e zbrazët nga njeriu.
Mire, ti mund te propozosh nje revolucion moral ne arte, letersi dhe histori, ne fund te fundit, te miren kerkojme nga e ardhmja se te keqen e kemi mjaftueshem tek e shkuara, vecse duhet te ofrosh parime te qarta qe vijne nga nje ontologji e re e njeriut, perndryshe ngel si nje propozim qysh t’i biem nje individi ( ne rastin tone Kadarese) dhe kjo te kthehet mbrapsht si ves, duke mos zene vend si virtyt.
Le të mbetemi tek ajo që them, apo thua. Kur e them diçka, gjithsesi e them brenda vizionit të përgjithshëm që kam për botën e njeriun, ndër të tjera edhe ontologjik. Gjithashtu as nuk e kam për qëllim dhe as nuk ngelet gjëkundi si propozim në komentet e mia që t’i biem Kadaresë, përveç nëse në çdo gjë që thuhet priresh të shohësh thirrje për t’i rënë dikujt.
Po tani te solla dy shembuj, ti as mohon, as pohon, nderkohe qe te Kadareja je i qarte. Nqs ke parime te qarta morale sikunder thua, atehere aplikimi i tyre do te bente te sigurte edhe per shembujt, o do ndeshkoje o do shfajesoje. Thua se ke bindjen qe historia perfaqeson bjerrjen morale te njeriut. Atehere me logjike ne te sotmit jemi me te bjerret, gje qe na perjashton nga mundesia e gjykimit moral, se me i shtrembti nuk ka cfare te thote per me te hershmin, i cili sipas tezes tende eshte me pak i shtrembet, pasi eshte po aq i keq, me nje doze te shtuar keqesie nga koha. Nga ana tjeter, nqs me e mira ishte tek e shkuara, atehere na duhet te shkojme sa me pas deri ne prehistori, ku eshte e mira zanafillore, e cila eshte bjerre pergjate historise. Perndryshe, nqs s’do te kthehesh ne prehistorine e moralit, te duhet te flasesh me gjere per revolucionin tend moral, per parimet dhe kendveshtrimin tend ontologjik, ne menyre qe te kuptohesh prej te tjereve, te pakten meje. Pra, i nderuar oksigjen, para gjykimit te shkurtuar moral per Kadarene, nevojitet nje kod moral, tek i cili kuptojme ca eshte mire e keq dhe te cilin mund ta aplikojme per te gjithe gjate historise.
Shembujt që ofron për krahasim nuk jam i detyruar as t’i njoh, e jo më t’i pranoj si të vlefshëm, çka do të kërkonte një shqyrtim rigoroz. Konkretisht nuk e di se ç’ndikim ka pasur raporti i Mikelanxhelos me Kishën në veprën e tij, apo nëse Hegeli vërtet e ka shprehur atë verdikt për Prusinë si haraç për lejimin e shkrimeve të tij, dhe as nuk jam në gjendje t’i verifikoj këto gjëra në kuadër të këtij debati, siç nuk kam arsye t’i pranoj si të mirëqena prej teje. As nuk është ky debat vendi për t’u hedhur në diskutime mbi rrjedhën e karakterit njerëzor përgjatë historisë; ajo që desha të theksoj ishte vetëm se patronazhi si fakt dominues historik, të cilin ti e ofron si argument në vetvete, nuk vlen doemos edhe për mua si i tillë, madje mund të më vlejë pikërisht në drejtim të kundërt me atë që sugjeron ti.
Ideja ime e bjerrjes historike të njeriut nuk e përjashton gjykimin e së kaluarës, së pari sepse ndoshta pikërisht mungesa e një gjykimi adekuat të së kaluarës mund të jetë faktori kryesor i saj dhe së dyti, sepse kuadri i saj është tërësor dhe nuk nënkupton koherencë absolute deri në çdo segment kohor.
Në çdo gjë që thuhet sfondi është pa dyshim shumë i gjerë, por ky sfond nuk mund të ofrohet sa herë që thuhet diçka, qoftë edhe për arsye ekonomike, e pa dyshim edhe balance e graviteti, prandaj rigoroziteti ndaj kuadrit të diskutimit mendoj se mbetet mënyra më e mirë për ta ofruar gjithçka në masën e duhur dhe për t’i mbajtur hapur kanalet për më tej.
Së fundmi, në të gjitha komentet e mia mund edhe të nxirret njëfarë gjykimi apo kuadri gjykues mbi Kadarenë, që gjithsesi e kam, por kjo nuk ishte e nuk është as pikënisja, as qëllimi dhe as thelbi i asaj që them. Konkretisht unë kundërshtova atë që e perceptova si lehtësi të madhe (në rastin konkret në kahun shfajësues) në gjykimin e Ardianit për lavdet që Kadare i ka thurur regjimit të atëhershëm. Sa i përket gjykimit, mendoj se faktori absolut që përcakton se sa i shëndetshëm është gjykimi moral për çfarëdolloj gjëje në një shoqëri, është niveli i vetëgjykimit dhe i përgjegjësisë vetjake që marrin individët e saj; të tjerat vijnë natyrshëm.
“Konkretisht unë kundërshtova atë që e perceptova si lehtësi të madhe (në rastin konkret në kahun shfajësues) në gjykimin e Ardianit për lavdet që Kadare i ka thurur regjimit të atëhershëm.”
Desha të saktësoj se ajo që u nisa të kundërshtoj nuk ishte kryesisht lehtësia në gjykim në fakt, por një përmbysje vlerash, siç e perceptoj unë, ku përligjet sakrifikimi i përmasës njerëzore në emër të profesionit apo të pozitës shoqërore.
Mesa kuptova ti je kunder haracit politik qe paguan autori i nje vepre te artit apo mendimit, ne baze te kundershtise se patronazhit si e quan ti. Nqs do te ish zbatuar ky qendrim moral atehere do te kishim nje thuajse-anullim te artit dhe mendimit. Psh ti do te likujdoje iluminizmin per shkak te kontakteve me monarke te ndryshem absolute te shek 18 ose racionalizmin italian per shkak te afersise me fashizmin, gjithe letersine e artet ne Shqiperi gjate komunizmit etj. Po atehere njeriu do te ngelej me nje grusht mizash ne dore, sepse po te germosh mire ka shume mekatare e pak shenjtore. C’u pa nqs etika e anullon estetiken ? Po esteti si do te shprehet nqs nuk e paguan haracin ? Nga ana tjeter nqs morali eshte e mira, c’teze e moralshme do te ishte ajo qe do te anullonte estetiken ? Nqs e moralshmja do te ishte njeriu si perpiqesh ta paraqesesh ti, do te kishim edhe njeriun bosh, sepse pothuaj asgje nuk do te ish e meritueshme per trashegim. Ja psh fshijme Kadarene si dhjetera e qindra autore te tjere te realizmit socialist, askush nuk do e lexoje me ( vdekja e autorit), cfare u fitua nga brezat e rinj ? Kur flitet per ontologji nga buron morali, me te miren nenkuptohet edhe cfare konkretisht fitohet. Nje koncept i se mires qe buron nga nje njerezillek qe thuajse-anullon artin e letersine, kujt i hyn e pune e per cfare ? Ky lloj njerezilleku ne fakt prodhon te keqen, jo te miren, sepse e mira e njeriut eshte te kete sa me shume art e letersi te cilesise se larte, brenda disa limiteve, te cilat gjithsesi nuk jane vija te kuqe, por vija elastike. Ne kushtet kur shqiptaret nuk lexojne me asgje nga dhjetera e qindra shkrimtare e poete pak apo shume te njohur te realizmit socialist, mua me duket se morali duhet te ndihet i ngopur dhe shoqeria shqiptare e pastruar nga mekatet artistike. Por njerezilleku i shoqerise shqiptare, nuk ka pse te shkoje drejt shenjterise duke likujduar gjithcka, sepse as ka pasur ndonjehere shoqeri shqiptaresh shenjtore, as ka e as do te jete ndonjehere shoqeria shqiptare e tille. Pra nuk eshte i kuptueshem per mua nje njerezillek i tille, ku e ka te miren, cfare perfitojne shqiptaret nga kjo gje, prandaj edhe te pyes per parimet morale te ketij revolucioni dhe ontologjine burimore, sepse nuk arrij te kuptoj se ku na con dhe as cilat jane themelet e kesaj te mire. Ne kushtet e anullimit te plote te letersise se kohes se komunizmit, cfare perfitimi kemi nga ky kamikazllek kulturor ? Pse eshte e mire kjo, kete s’po e kuptoj dot.
Besoj se njeriu varet estetikisht nga arti dhe letërsia, le të themi “publike”, sa ç’varet ontologjikisht nga pasaporta apo figurimi në gjendjen civile. Domethënë edhe mund të varet, për sa kohë e var veten, por jo në natyrshmërinë e tij. Në natyrshmërinë njerëzore besoj se estetika, e po ashtu edhe dija, janë të ngërthyera në ontologjinë e tij, çka konkretisht do të thotë se asgjë nuk mund të falë përjetim më të lartë estetik se vetë natyra dhe elementet e saj, ndër to se vetë njerëzit e marrëdhëniet njerëzore, ndër to ato komunitare dhe ndër to akoma, ato familjare. Përjetimi i të gjitha këtyre edhe varet nga integriteti i brendshëm i individit, edhe e ushqen atë, prandaj jo më kot të dyja, si bota organike, njerëzore dhe jonjerëzore, si integriteti individual, janë rregullisht shënjestër e pushtetit dhe e tregut abuziv, apo ndryshe e politikës, e cila varet pikërisht nga varësia ontologjike, epistemologjike dhe estetike e njerëzve tek ajo. Deri në epokën moderne, kjo që sapo e quajta botë organike, njerëzore në këtë rast, falë edhe kufizimit teknologjik, gjithmonë ka rritur ta ruajë, në tension të vazhdueshëm e mbase edhe duke i dhënë Cezarit atë që i takon edhe kur nuk i takon, ekzistencën e vet të pavarur dhe, në masën e kësaj pavarësie, edhe dijen e artin e vet, që unë do të thoja se ka qenë e mbetet më integral e thelbësisht më cilësor se dija e arti i oborreve dhe i tregjeve. Kurse ajo që ka ndodhur në epokën moderne, kryesisht falë teknologjisë, ka qenë vërshimi i papërmbajtshëm dhe përmbytja e çdo hapësire nga pushteti dhe tregu, bashkë me shpurën e tyre të dijetarëve e artistëve, dhe ajo që shohim si rezultat, që për mua është banalizim e vulgarizim masiv në çdo drejtim, është pikërisht patronazhi në efektin e tij të plotë. A ka shpëtim nga kjo? Besoj se për sa kohë që për lindjen dhe perëndimin e diellit nuk vendos shteti dhe njerëzit vazhdojnë të vijnë në botë nga barku i nënës, pa dyshim që ka. Por kjo është një ndërmarrje po aq e vështirë sa eksodi i hebrejve nga Egjipti. Çlirimi nga faraoni në vetvete nuk është aspak i lehtë por çështja nuk mbaron aty, por aty fillon, sepse pas faraonit vjen shkretërira. Thënë ndryshe, siç e interpreton Jordan Peterson domethënien e kësaj, pas çlirimit prej çdo strukture tiranike, sado i domosdoshëm qoftë ky çlirim, vjen zbrazëtia ose vakuumi që ajo strukturë lë pas, duke qenë se njeriu e ka lidhur veten, pak apo shumë, ontologjikisht me të. E njëjta gjë ndodh edhe me vesin. Nga kjo pikëpamje e kuptoj dhe e mirëkuptoj shqetësimin se “ç’na mbetet po të hedhim tutje artin e komunizmit e më tej për hir të integritetit moral?”, aq më tepër kur ontologjia organike njerëzore është shkatërruar në atë farë mase sa njerëzit detyrohen t’u drejtohen profesionistëve ekspertë për të komunikuar me fëmijët e tyre, por për këdo që beson se Zoti është artisti më i madh dhe njeriu vepra më e madhe e artit, shpresa mbetet e gjallë. Ama për këtë duhet ruajtur një integritet minimal, qoftë edhe si rend vlerash.
Per aq sa dime Kadareja mund te kete qene i derguari i Zotit, ashtu sikunder edhe jo. Ku e gjen ti sigurine qe Kadarene nuk e quan te derguar te Zotit ? Ti mund te kesh besim te YHWH-ja, Jezusi apo Allahu, dhe mbi kete baze te kontestosh Kadarene, mbi librat e tyre te shenjte, por ti s’mund te flasesh per Zotin, sepse nuk jep asnje garanci qe YHWH, Jezu e Allah te jene emrat e Zotit ne gjuhet hebraike dhe arabe . Cfare dime me siguri eshte qe Zot eshte shqip, lidhjen mes ketij Hyji te emertuar Zot ne gjuhen e te pareve tane me Hyjnite semite, nuk e kam pare te vertetuar askund. Pra, oksigjen nuk mund te flasesh ne emer te Zotit, nuk ke legjitimitet derisa te vertetosh lidhjen mes Zotit te shqiptareve dhe hyjnive semite. Shqiptaret jane ne erresire te plote persa i takon vullnetit te Zotit, dine vetem qe flet shqip dhe ka emrin ne shqip. Per aq sa dine shqiptaret Kadareja mund te kete dhene mesazhin e Zotit ne kohe te erreta, se nqs Zoti do zgjidhte dike per mesazhin e tij s’do me zgjidhte mua apo ty, po nje shqiptar qe ka aftesi te percjelle mesazhin per te gjithe, nepermjet artit, i cili nuk eshte i rrokshem matematikisht, pra me logjike klasike, por nepermjet nje mekanizmi metafizik. Pra ne nje diskutim metafizik, Kadareja mund te dale per bukuri te Zotit dhe kush mendon te kunderten te dale ne rastin me te mire keqkuptues i vullnetit te Zotit, ne rastin me te keq armik i vullnetit te Zotit. Tani, Zoti menjane, se nuk na zgjidh gje dhe mos ta perdorim kot emrin e Tij te shenjte shqip, nuk eshte ceshtja tek riciklimi i letersise se realizmit socialist, sikunder e ktheve permbys ate qe thashe, por tek ruajtja dhe trashegimia e asaj qe ka nje vlere estetike. Etika ndryshon, sidomos ajo qe vjen bashke me politiken. Ne 100 vjet shtet ka ndryshuar 3 a 4 here, tani si po duken bathet do ndryshoje prape, se ne te fundit do jemi ne cdo ndryshim qe ndodh ne Europe, po nuk do rrime ne fund te fundit jashte ndryshimeve. Ne keto kushte transformimi te shpejte etik, sepse politika e kushtezon etiken, duam apo s’duam ne, cfare ruan nje stabilitet eshte estetika. Pra eshte estetika ajo qe sot eshte e meritueshme per trashegimi dhe jo etika. Qe ne te trashegojme dicka te mire, ne radhe te pare duhet te trashegojme dicka te qendrueshme ne kohe, si me thene nje pasuri e patundshme eshte me e preferueshme per trashegimi sesa nje dore lekesh, se lekun e ha inflacioni. Ne keto kohe transformimesh politike dhe etike, me zanafille 1912, estetika e artit dhe letersise shqip, ka vlere pakrahasimisht me te madhe sesa etika, sepse estetika shfaq stabilitet shekullor, etika ka ndryshuar 3-4 here dhe e rast se fusim edhe Torah, Bibel e Kuran, etika ne Shqiperi behet nje rrumpalle qe s’ka artist ta kape me dore, se do dale gjithnje dikush qe do i beje moral.