Filozofe, kritike letrare, semiologe, psikanaliste dhe feministe franceze me origjinë bullgare, Julia Kristeva (e datëlindjes 1941) kapi kryetitujt e lajmeve këtë vit, pas botimit të disa dokumenteve që, me gjasë, provonin bashkëpunimin e saj me Sigurimin e Shtetit bullgar, gjatë viteve të komunizmit. Në fakt, gjithçka provojnë ato dokumente është se policia sekrete bullgare u përpoq ta rekrutojë Kristevën, tashmë në Francë që prej vitit 1965, duke e kërcënuar me fatin e të afërmve të saj në Bullgari. Literatura për këtë “skandal” gjendet lirisht në ueb.
Në vitin 1967, Kristeva u martua me shkrimtarin Philippe Sollers, që shumë shpejt do të imponohej si personalitet i shquar i letrave frënge – romancier eksperimental, kritik letrar dhe veçanërisht themelues i revistës kulturore avant-garde Tel-Quel, me të cilën bashkëpunuan mes të tjerësh Roland Barthes, Michel Foucault, Umberto Eco, Louis Althusser, Jacques Derrida, Tzvetan Todorov, Gérard Genette dhe shumë të tjerë. E afërt me Partinë Komuniste Franceze, revista do të shkëputej prej saj në vitin 1971, për t’u deklaruar haptazi në mbështetje të maoizmit, pasi e patën deklaruar Revolucionin Kulturor në Kinë si “ngjarjen më të madhe të kohës sonë.”
Në një shkrim tani së fundi ku u rikthehet akuzave për spiunazh në favor të bllokut sovjetik (La Bulgarie, L’Europe post-totalitaire et moi, anglisht këtu), Kristeva vëren se i shoqi, Sollers, që nuk u zinte besë regjimeve pro-sovjetike, duhet të ketë qenë me interes për agjentët e zbulimit bullgar, kryesisht për shkak të simpative të tij filo-maoiste. Sollers, që pat themeluar gazetën Le Mouvement de juin 1971; për intelektualët frëngj simpatizantë të Kinës së Maos, ky lloj radikalizmi nuk ndryshonte shumë nga eksperimentet letrare në veprat e tyre[1]; dhe interesi i këtyre për Kinën nuk sihte veçse “një mënyrë për të autentifikuar statusin e tyre si radikalë militantë” (Dora Zhang).
Thotë Kristeva për Sollers-in: “ai kalonte kohë në ambasadat kineze dhe shqiptare”. Një avant-gardist frëng i viteve 1960 që viziton ambasadën shqiptare në Paris: ja subjekti për një investigim të historisë së kontakteve kulturore! Në atë kohë, kolegjiumi i revistës Tel Quel, përfshi këtu Sollers-in vetë, Roland Barthes-in dhe Julia Kristeva-n, do të ndërmerrte një udhëtim në Kinë të organizuar drejtpërdrejt nga autoritetet në Pekin.
Ç’të ketë bërë vallë Sollers-i në ambasadën tonë? Me siguri veprat e tij avant-gardiste nuk do ta kenë impresionuar shumë Enver Hoxhën filo-frëng në Tiranë; nga ana tjetër, nuk kemi dëgjuar kënd të insinuojë se, gjatë këtyre sesioneve shkëmbimesh kulturore, të kenë ndërruar duar edhe financimet me burim nga Kina, e kushedi edhe nga vetë Shqipëria, për të majtën radikale maoiste në Francë.[2] Por mua më pëlqen të përfytyroj edhe që ambasada jonë në Paris të ketë ndihmuar, qoftë edhe vetëm instrumentalisht, lulëzimin e strukturalizmit dhe të post-strukturalizmit francez.[3] Gjithsesi, logjika ta do që shqiptarët të kenë shpresuar se Sollers-i me të vetët mund t’ia ndiznin fitilin revolucionit proletar në atdheun e Voltaire-it dhe të Robespierre-it – të ketë mbetur vallë ndonjë Raport në Kongresin VI të PPSH-së i përkthyer në frëngjisht, në bibliotekën private të Sollers-it, ende ngjeshur shpinë më shpinë me Le Général de l’armée morte, por tashmë nën vështrimin e rreptë të Kristevës?
Çfarë më habit në këtë karnaval të së majtës alternative franceze të atyre viteve nuk është vetëm lektisja e tyre pas Kinës së Maos (çështje snobizmi, jo budallallëku – meqë ata gati e kishin detyruar veten të shihnin te Kina gjithçka që i mungonte Perëndimit), as raporti jo dhe aq abstrakt midis maoizmit, revolucionit kulturor dhe lëvizjes së 1968-ës në Paris[4] (ku disa nga intelektualët e Tel-Quel-it u angazhuan drejtpërdrejt, përfshi këtu edhe Sollers-in vetë); por fakti që Julia Kristevës po ia mbajnë për të madhe kontaktet (me gjasë të detyruara) me spiunazhin bullgar, ndërsa Sollers-in ende nuk po e tall kush për vizitat e përsëritura në ambasadën e RPSH-së në Paris, kafetë turke dhe rakitë që do të ketë pirë atje, thelat e bakllavasë që do të ketë lënë përgjysmë, çantat “me literaturë politike”, bisedat për perspektivën e revolucionit botëror si “çështje e shtruar për zgjidhje”, dollitë për shëndetin e Enver Hoxhës dhe shishet e konjakut “Skënderbej” që do t’ia kenë dhënë dhuratë.
Shënim: Lexoni edhe CHERCHEZ LA CHINE këtu në Peizazhe të fjalës, për të njëjtën temë.
© 2018, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Për hir të plotësisë, më duhet të shtoj se Sollers-i interesohej për kulturën dhe qytetërimin kinez përtej simpative të tij politike për maoizmin, Maon dhe gardistët e kuq. Në vitet 1960 ai kish studiuar gjuhën kineze dhe kish filluar të përdorte ideograme në shkrimet e tij.
[2] Sollers-in e lidh me Shqipërinë edhe një tjetër sinkronicitet jungian: të dy kanë lindur në 28 nëntor.
[3] Mu në atë kohë Lacan-i, një tjetër intelektual frëng i afërt me Tel-Quel-in vizitoi privatisht Tiranën; që nuk erdhi edhe Barthes-i, mbetet për t’u sqaruar. Dhe ne që vajtojmë izolimin e Shqipërisë në ato vite…
[4] Një analizë relativisht e hollësishme e kolonizimit kulturor të intelektualëve radikalë të majtë në Francë nga maoizmi mund të lexohet këtu.
Thuhet per ndikimin e Kines ne te majten franceze te kohes.. ((çështje snobizmi, jo budallallëku – meqë ata gati e kishin detyruar veten të shihnin te Kina gjithçka që i mungonte Perëndimit)
Ta shohesh holle-holle per mua ka edhe nje doze te mire budallalleku. Kur e pyesin sot Sollers qesh i sikletosur, ben pak autoironi e kalon tutje. Ne fakt ai vete qe para Revolucionit kulturor kishte nje ndikim te madh nga kultura tradicionale kineze, madje ka shkruar disa libra te ndikuar prej saj, diçka nga struktura e nje loje tradicionale (biçim dame kineze) apo nga jing-jangu etj.. Por nuk ishte thjesht edhe vizita ne Kine qe ndikoi te ai dhe te tjeret (se nuk kuptuan asgje), por siç thuhet me te drejte ne referencen e fundit qe jepet ne shkrim, e gjithe e majta franceze u ndikua nga libri Mbi Kinen i Maria Antoneta Maçiokit (qe perfitoj me kenaqesi te them se e kam njohur shume mire dhe kam ruajtur miqesine deri ne fund me te dhe per keto ngjarje kemi folur me nete te tera si ne Tirane ne shtepine time ashtu edhe ne Rome, por me shume se sa per Kinen isha i interesuar per ate pjese te jetes se saj kur PCI e “internoi” ne Paris bashke me Pasolinin dhe i kerkoja te me fliste per te).
Pra eshte libri i saj qe ngriti nje stuhi te jashtezakonshme ne France dhe ndikoi si ne perçarjen e te majtes franceze ashtu edhe ne forcimin e krahut maoist, me shume se sa nje njohje e drejteperdrejte. Deri edhe Cardin e ktheu moden alla kinezçe, duke defiluar ne hotelet luksze te Parist me kostum si te Maos.
Them se ishte marrezi nje veprim i tille sepse nderkohe qe nje pjese e elites se majte u tmerrua nga botimi i asaj kohe i Arkipelagut Gulag dhe u largua krejtesisht nga ideologjia e majte, Sollers dhe te tjere qe permenden me te drejte ne shkrim shkuan edhe me majtas dhe u bene maoiste, duke e cilesuar edhe levizjen e Krushovit per bashkejetese paqesore si nje tradheti te idealeve te komunizmit…
Dhe kjo nderkohe kur ne France vinin lajme per masakren e intelektualve dhe te miliona njerezve te thjeshte ne Kinen e Maos.
Dashi, nuk di nëse të ka rënë në dorë një roman i Laurent Binet, “Funksioni i shtatë i gjuhës” – ku mes të tjerash Philippe Sollers-i portretizohet gati si personazh komik.
Jo, çeshte e verteta, edhe pse per ate roman, qe trajton si nje hetim policor vrasjen e Barthes-it dhe sjell ne skene te gjitha personazhet me ne ze te Frances se diteve tona, u fol shume. Mbase sepse vete Binet e filloi pak si Sollers me nje roman surrealist, Forca dhe dobesia e qyrrave tona:–))
Mua nuk më rezulton i tille (Solers qe qeshka i sikletosur për të kaluaren e tij maoiste: por edhe nese qesh, unë e lexoj ndryshe të qeshuren e tij): qofte dhe vete web-sajti i tij (të cilin e njoh prej kohesh) provon të kunderten.
Për mendimin tim, nje pjese e ish maoisteve qe janë ende gjalle (të paket në numer: Godard, Sollers, Badiou), në vetvete, nuk kanë nderruar mendim ose me sakte, duke pare gjendjen aktuale të botes, nuk kanë alternative tjeter vecse ti japin të drejte të kaluares se tyre maoiste (edhe pse maoizmin po e perdorim si fort të reduktuar dhe të kufizuar në kohe dhe bindje por nejse, kjo eshte tjeter teme).
Në librin e tij “Hipoteza komuniste” (2009), në kapitullin “Maji 68 i rishikuar, 40 vjet më pas”, Alain Badiou (nje nga 2-3 filozofet më në ze sot për sot) ka nje shikim krejt tjeter te atij viti (pra të vitit 1968) nga ky i i kesaj faqeje (karnaval i se majtes, snobizem, budallallek… etj). Dua të them: eshte ende, ‘encore et toujours’, çeshtje ideologjike, çeshtje pikeshikimi. Nuk shkohet larg me etiketime të tilla… .
Unë mendoj qe Solers eshte po aq ‘maoist’ (apo maoist) saç ‘ka qene’. Ok, Daniel Cohn-Bendit tashme eshte bere biles macronist (për pak desh na u be minister i Ekologjise para dy muajsh) por Solers eshte tjeter gje…
Qëndrimi nuk është “i kësaj faqeje” por imi si autor.
E ke parasysh, besoj se edhe sipas vlerësimeve më konservative, Revolucioni Kulturor në Kinë vrau diçka midis 500 mijë dhe 1.5 milion vetëve.
Pa folur për dëmin e pallogaritshëm që iu shkaktua traditës kulturore kineze, në kuadrin e sulmit kundër “Katër gjërave të vjetra” (pa lënë jashtë as shkatërrimet masive të monumenteve).
Simpatia e intelektualëve francezë për Maon dhe maoizmin (që vazhdon/vazhdoka edhe sot) është të paktën e papërgjegjshme.
Kam lexuar, mes të tjerash, shënimet e Barthes-it për vizitën e tij të atyre viteve në Kinë – e konsideroj Barthes-in si mësues, por ato shënime më mirë mos i kisha lexuar: janë të neveritshme.
Edhe një të fundit: edhe thjesht për këtë shkëmbim idesh, Gardistët e Kuq do të na kishin dërguar të dyve në orizore. Në rastin më të mirë (dhe ti do ta haje më keq se unë: po të kesh parasysh filmat e huaj dhe avant-garde që shfaqeshin në Kinën model të Badiou-ve & Co.).
Te gjitha keto nuk perbejne argument, aq me teper nuk perben argument frika nga burgu apo nga vdekja. Ish-maocedunistet sot ne daç te qeshin, ne daç te zgerdhihen apo qajne, te vrasin veten apo t’i vrasin te tjeret, apo te eliminojne te tjeret, varua hejbet se nuk ndryshon asgje ne te verteten qe po diskutohet. Nga pikpamja e revoltes sociale keta u bene maoceduniste per te kundeshtuar padrejtesine e shfrytzimit kapitalist perendimor.
Perderisa kapitalizmi perendimor eshte akoma gjalle e shendoshe, dhe me keq akoma si turbokapitalizem, Godard, Sollers, Badiou etj, end kompania bella e kane nme xhep justifikimin per te bere çfare po bejne.
Pra ish-ët e pi-shët e kush i ndjek keta, do te vazhdojne te zgerdhihen, te bejne snobin apo terroristin, apo kriminelin, apo tjeter. Kjo eshte vetem pun per ta, jo per ke do vertet me kuptu si qendron puna.
Sigurisht qe jam në dijeni për numrin e larte të viktimave të Revolucionit Kulturor por anglezi Philip Short (autor edhe i nje biografie të Maos), në dokumentarin e tij 280 minutesh “Mao, nje histori kineze” arrin në konkluzionin se, asnje levizje tjeter nuk ka mundur të emancipoje nje numer kaq të madh njerezish (asokohe Kina po kapte 1 miljardeshin) sa ngjarja në fjale, ME GJITHE çmimin e larte qe u desh paguar.
Edhe sikur… gjithnjë mund të pyetet nëse ai emancipim mund të bëhej pa mbjellë vdekje, zi buke dhe kaos nga të gjitha anët. Unë besoj se mund të bëhej.
Por dhe shifrat hane debat. Ka plot autorë serioze të cituar nga autori i meposhtem qe thone krejt të kunderten :
https://www.contretemps.eu/a-lire-lintroduction-de-la-commune-de-shanghai-hongsheng-jiang/
Në qëndrimin tim, unë e marr për të mirëqenë, ose si PREMISË, që Revolucioni Kulturor në Kinë ishte katastrofë njerëzore, sociale dhe kulturore. Këtë mendim e kam formuar në vite dhe pas shumë e shumë leximeve, edhe pse nuk mund ta quaj mendimin tim “të pavarur”. Është pjesë e enciklopedisë të botës sime. Kjo nuk do të thotë se nuk mund të ndryshohet; vetëm se artikulli që ke sjellë ti si citim nuk mjafton dhe as që afrohet me masën dhe peshën dhe seriozitetin e literaturës që pretendon të kundërtën. E kam të qartë që në botë ka njerëz që njëlloj revizionojnë edhe regjimin e Stalinit ose atë të Hitlerit, sikurse ka të tjerë që ende numërojnë viktimat hebreje të Holocaustit, për të provuar se nuk kanë qenë tamam 6 milion. Por ndonjëherë njeriu edhe thjesht bën zgjedhje, në bazë të argumenteve dhe të intuitës. Dhe për Revolucionin Kulturor unë e kam bërë ZGJEDHJEN tashmë: ai përfaqëson gjithçka armiqësore dhe anti-humane për mua.
Humori kinez është i njohur. Por unë po flisja për faktet. Më poshtë ka një artikull të sotëm që flet për të kundërtën. Pra që është Kina që po ia shet ambientalizmin perëndimit dhe jo e kundërta.
China Has Early Lead on Electric Commercial Vehicles
Chinese makers produced 99% of electric buses deployed globally from 2014 to 2017
https://www.wsj.com/articles/china-has-early-lead-on-electric-commercial-vehicles-1543755601
Biles kesaj punes se shifrave mund ti japim deri dhe ngjyra lokale, dmth shqiptare. Per shembull, une personalisht, deri perpara pak vitesh kam menduar se numri i viktimave te terrorit komunist ne Shqiperi ka qene me dhjetra mijra te vdekur dhe më eshte dashur kohe ti ‘nenshtrohem’ shfres zyrtare tashme te konfirmuar te Institutit te Studimeve te Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit sipas te cilit 7.022 shqiptare kane humbur jeten (984 kanë vdekur në burgjet e regjimit, ndërkohë që 6.027 persona janë vrarë gjatë diktaturës).
http://www.panorama.com.al/raporti-6-mije-te-vrare-gjate-diktatures-34-mije-te-burgosur/
Kshu kshu Kina…
kshu kshu Kina, e kshu kshu Shqiperia, ne fakt eshte kshu kshu kuptimi i botes qe gjithsekushi e interpreton ashtu-kshu sipas qefit.
Problemi i komunizmit nuk ishte se vrau 7 vete, 7000 vete apo 7 meleon vete, merpo te kish vrare edhe 700 meleon vete, hallall i kish, vetem te kish zgjidhur problemet. Ata qe vdiqen, pse vdiqen? Shkuan per dhjame qeni, per tu zgerdhire sot Godard kshuja e Soller ashtuja.
Dhe problemi me i rende i komunizmit eshte se ka bllokuar te ardhmen, ka ngec rroten e historise ne llucen e derrave, sepse çdo praktike qe kerkon te realizoje ide dhe parime quhet me perkufizim kufizim komuniste (ose nazifashiste sipas llogores tjeter), meqe te njejten gje kishin si ambicje komunistet (ose nazistet).
Xha xha nota 4 eshte ne frengjisht dhe meqe Lyssi e preku gjere e gjate kete çeshtjen e maoizmit ne France, mund te thuash ndonje gje me specifike, per raportin mes levizjes se ’68 dhe revolucionit kulturor maoist, qe ne fund te fundit eshte edhe i njejti fenomen ne Shqiperi, me perjashtim te nje hollesie, gjithsesi te rendesishme, si miliona te vdekurit e Kines.
Ashtu si e the ti duket pothuajse sikur levizja e ’68 ishte zgjatim i revolucionit kulturor maoist.
Nuk them dot gjë me siguri. Dashi (Kokonozi) e ka studiuar 1968-ën më nga afër dhe mbase gjen pak kohë për ndonjë sqarim. Por ai sinkronicitet i ngjarjeve të atij viti anembanë botës e kërkon një shpjegim – sidomos po të shihet sa të ndryshme mes tyre ishin “lëvizjet” anembanë botës. Distanca nga fundi i Luftës II duhet të ketë luajtur një rol, sikurse edhe mirëqenia e asaj dekade në Perëndim e cila e mundësoi realisht ndarjen e brezave, duke bërë që të rinjtë të jetonin më vete, jashtë dhe larg autoritetit familjar. Këta të rinj do të kërkonin edhe një rrugëdalje ideologjike, të cilën do ta gjenin pastaj ose te maoizmi, ose te misticizmi indian, ose te hedonizmi ose kushedi ku tjetër. Nëse ka ndonjë lidhje mes Revolucionit Kulturor në Kinë dhe “revolucionarizimit” të vendit në Shqipëri, kjo sërish nuk më rezulton nga sa kam lexuar. Hoxha ishte gjithnjë skeptik ndaj lëvizjeve si ajo e Gardistëve të Kuq dhe donte t’i mbante gjërat nën kontrollin partiak. Në Shqipëri pati një lloj revolte ndaj traditës dhe autoritetit përkatës (“lufta kundër konservatorizmit” ose “lufta kundër burokratizmit”), por jo në atë masë si në Kinën e Maos. Aq më tepër që tek ne kjo lëvizje anti-autoritare synonte edhe dobësimin e elitës teknokratike të formuar në Lindje, të cilën Hoxha e shihte me dyshim (si potencialisht pro-sovjetike). Ndërkohë që rinia në Shqipëri, edhe nën ndikimin e çfarë depërtonte nga Perëndimi (modë, muzikë, filma, dhe gradualisht TV), po adoptonte mënyra të reja për ta gëzuar jetën. Disa forma të organizimit social – si kantieret e ndërtimit ose kapanonet e aksionistëve ose fabrikat e mëdha – krijuan kushte për një liberalizim të kohës së lirë dhe të marrëdhënieve midis sekseve. Kjo u pasqyrua pastaj edhe në letërsi, në muzikë dhe në artet figurative. Ma merr mendja që, edhe në Shqipëri, emancipimi i rinisë erdhi si pasojë e rritjes së mirëqenies, pra për një shkak të ngjashëm me çfarë ndodhi në Perëndim. Tjetër gjë është pastaj ndikimi i shërbimeve sekrete të Lindjes në trazirat e 1968-ës; por edhe i atyre kineze dhe, në analizë të fundit, shqiptare. Unë madje shoh një fill të pandërprerë që e lidh 1968-ën europiane me vitet e terrorizmit të majtë në Itali, në Gjermani dhe gjetiu, por edhe me kontaktet e shumta midis së majtës jashtë-parlamentare dhe anarkiste në Europën perëndimore dhe OÇP-së së Arafatit & Frontit të George Abashit. Sovjetikët ndërkohë kishin akoma shpresë se të paktën në Itali PCI-ja do të vinte në fuqi; çfarë edhe shpjegon deri-diku gjallërimin e lëvizjeve të djathta, “trame nere”, lozhën P2 dhe konspiracionin e GLADIO-s. Këto vërtet ndodhën në dy dekadat e ardhshme (1970 dhe 1980) por rrënjët i patën sërish në tërmetin e 1968-ës.
Eshte problem i pasqaruar deri ne fund. Perveç ketyre qe parashtron Ardiani ka edhe nje korrent te forte qe e kerkon origjinen e 68-es evropiane te protestat studentore amerikane kunder nderhyrjes ne Vietnam, nderkohe qe nuk duhet harruar edhe dimensioni i saj seksual. Njihet edhe si revolucion i çlirimit seksual. Dhe ne fakt ne France filloi kur Danin (Daniel Cohn- Dendit) dhe disa shoke te tij i ndaluan te hynte te konvikti i vajzave te Universitetit Paris 7 Nanterre. (Kur disa vite me pare u be nje simpoziom per Kadarene nga ky Universitet, gjeta kohe dhe shkova te shoh pak konviktin, edhe pse shume gjera kane ndryshuar). Po aq i vertete eshte edhe zgjatimi i saj terrorist. Te gjithe antaret e organizates Aksioni i drejtperdrejte, qe predikonin nje revolucion jo leninist (vereni ketu edhe kompozanten çeguevarriste) ishin pjesmarres aktive te ’68-ës, edhe pse kur e perzune ne Gjermani, Cohn-Bendit nuk i perkrahu aksionet e Fraksionit te Ushtrise se Kuqe.
Në qytetin e Frankfurtit ku u thirr të punojë si këshilltar i kryetarit të bashkisë, dimensioni i tij politik do të vijë në rritje. Ai me kohë do t’u afrohet të gjelbërve gjermanë, por ndryshe nga sa ishte opinioni i të gjelbërve gjermanë, ai u shpreh për një ndërhyrje të armatosur në Bosnjë, fill pas shpërthimit të konfliktit Jugosllav,më 1992. Njihet si një evropian me bindje të thella, lufton për Evropën shumëkulturore, ngushtimin e dallimeve sociale, për legalizimin e të huajve dhe me kohë, përveçse në parlamentin gjerman, ai u zgjodh edhe në parlamentin europian, ku, që nga viti 2001, është (ishte) edhe kryetari i grupit të të gjelbërve.
A ka ndikim Levizja e ’68-es ne Shqiperi?
E verteta eshte se udheheqja e vendit e ndoqi me vemendje te madhe ate, duke pritur te shfaqej edhe ndonje rreke qe shpinte uje ne mullirin e saj. Dhe nuk eshte se munguan zera qe maoizmin e shoqeronin edhe me hoxhizmin, po jo me shume se kaq, medje kjo ndodhi me shume ne Itali. Por ka mundesi qe me shume se sa shprese nje levizje e tille u ngjalli frike, veçanerisht pasi ajo u shfaq në gjysmën tjetër të Evropës (ne ate te Lindjes), ku u trajtua si vazhdimesi e nje levizjeje te brendeshme qe kishte filluar me revoltën e 48’s në Poloni, me 53-shin ne RDGJ, me ngjarjet hungareze të ‘56’s, për të arritur deri të Pranvera e Pragës e vitit 1968.
Pra kuptohet se pozicionimi politik ishte krejtësisht i kundërt me ate te origjines. (Ketu kujtoj poziten e veshtire e gati qesharake te Polanskit dhe Milosh Formanit, qe ishin arratisur nga vendet e tyre si antikomuniste dhe ndeshen ne nje rrethane akoma me te majte dhe madje (sot Polanski qesh) gjate nje festivali te Kanes iu bashkuan me siklet turmes duke protestuar si maoiste)
Përkundrazi studentët jugosllavë, kujtoj lajmet per ata te universitetit te Sarajeves etij., nxorën në plan të parë shumë kërkesa ekonomike. Pikërisht, në këtë kohë, shpërtheu edhe një lëvizje e fuqishme protestash në Kosovë, në zemër të të cilëve ishte Shkolla e Lartë Pedagogjike “Xhevdet Doda” në Prizren, por ky eshte nje problem qe duhet trajtuar veç, per te cilin edhe Shqiperia e kohes heshti).
Nderkohe qe propaganda shqiptare i paraqiti protestat e studentëve evropianë si një Lëvizje e fuqishme kundër sistemit kapitalist, afrimi i protestave ne Jugosllavi duket se krijoi shqetesim te madh.
Por per kete nuk kam dokumentre, veç deshmi personale.
Nje kusheri,shok e bashkemoshatar i imi, Xh. Sh., qe ishte student i inxhinierise ne ate kohe dhe hynte e dilte lirshem ne shtepine e kryeministrit te kohes, me tregon nje dite se ky e fundit e therret veç dhe e pyet se si e kalonte ne qytetin e studenteve. I sinqerte siç ishte, Xh. i thote se e kalonin shume keq, dushet nuk funksiononin, gjithandej kishte pisllek te madh, pa ngrohje, menca ishte mizerje, ushqimi i pakaperdishem…
Nuk e di se ajo qe ndodhi me pas lidhej me kete “denoncim” apo ky i fundit plotesonte nje informacion te njohur, por e verteta eshte se te nesermen nje grup i madh ministrash e specialistesh me ne krye nje antar te Byrose politike, Spiro Koleken u shfaq ne mjediset e Qytetit te studentit dhe nisi nje inspektim te imet ne çdo qoshe. Pak dite me pas i gjithe ai mjedis u shnderrua ne nje kantier te madh ndertimi, u ndertua nje central i fuqishem kaldajash per ngrohje dhe dusha, mencat u ristrukturuan, ushqimi u permisua…
Sot te gjithe kete une e shoh si shprehje te qarte te frikes se regjimit se mos dimensioni jugosllav i protestave, ai ekonomik, niste e zbarkonte ne Shqiperi. Nga ana tjeter, rri e pyes, po qe se gjendja do te lihej ashtu siç ishte, pa permisuar asgje, a do te fillonte revolucioni modest shqiptar, ai i fillimviteve ’90 qe me 1968? Se nuk duhet harruar se edhe ky e fundit filloi si thjesht ekonomik dhe mu aty, te dera e kaldajave qe nuk punonin dhe e ushqimit te keq?
Nuk e di. Me fort eshte e mundeshme te kishim edhe ne nje fragment historie me proven e nje Tienianmen-i te parakohshem dhe si gjithnje, modest.
“Too bad for the facts” ky ka qënë qëndrimi më konsistent i marksistëve dhe postmodernistëve që nga koha e Hegelit. Ndaj na duhet ta falenderojmë që e hoqi mbështetjen mbi faktet si kriter për “minimumin e ndershmërisë intelektuale”.
Nuk ka rëndësi se nën kapitalizëm Kina u rrit nga, 1% në vitet 1990-të, në 15% të gjithë ekonomisë globale në vitet 2018-të. Nuk ka rëndësi se kultura të ngjashme me ato të Kinës, si Tajvani, Singapori, Koreja e Jugut, Hong Kongu e arritën zhvillimin pa pasur nevojë për Maoizmin. Nuk ka rëndësi se varfëria është më e vogël aty ku demokracia dhe kapitalizmi janë më të shëndetshëm. As edhe që varfëria globale sa vjen e zvogëlohet në kapitalizëm. Faktet nuk kanë rëndësi, rëndësi ka që këto të mbajnë lartë ideologjinë.
Po c’fakte zeza ??! Në Kine sot te thone “me shaka” (humor te zi): “dikur Perendimi tallej me ne kur u hypnim bicikletave; sot na lut tu hypim perseri bicikletave, kesaj rradhe për arsye ekologjike”.
Hyp se të vrava, zdrype se të vrava. Ah po, harrova, kryesorja eshte rritja (fuqia blerese, bla bla bla).
Thelbi i kesaj teme vertitet, dhe duhet te vertitet nga te interesuarit, ne zonen qe pershkruan disi ky shenim plotsues ne fund te shkrimit. Takëmi i Sollers e Godard veprojne ne menyre inkoshinete si instrumente qe synojne qellime jasht sferes se vetedijes se tyre, politikes se dites, ideologjise etj:
“[1] Për hir të plotësisë, më duhet të shtoj se Sollers-i interesohej për kulturën dhe qytetërimin kinez përtej simpative të tij politike për maoizmin, Maon dhe gardistët e kuq. Në vitet 1960 ai kish studiuar gjuhën kineze dhe kish filluar të përdorte ideograme në shkrimet e tij.”
Psikopati thote:
Takëmi i Sollers e Godard veprojne ne menyre inkoshinete si instrumente qe synojne qellime jasht sferes se vetedijes se tyre, politikes se dites, ideologjise etj:…
Sinqerisht, nuk te marr vesh fare.
Ja se po ta përkthej unë: “Nuk ka rëndësi nëse këta janë intelektualisht, dhe moralisht të korruptuar. Nuk ka rëndësi as edhe nëse janë frikacakë, e të poshtër si pasojë. Por jo vetëm këta, por edhe gjithë njerëzimi po deshe të jenë të tillë, për sa kohë të këta jenë instrumente të së Mirës, pra të Komunizmit.”
Nuk është se nuk e gjen të njëjtin arsyetim edhe në të djathtë kur justifikohet fashizmi, kryesisht kundër rrezikut të komunizmit. E majta thjeshtë ka qënë më e kamufluar. Porse u kanë rënë tulet dhe u kanë mbetur vetëm kockat.
Une kam frike se do te jete gjesendi e koduar qe u drejtohet brezave te ardhshem.
Në fakt, unë jam gati t’i kuptoj – jo t’i përligj – ata të majtë ekstremë që vënë kokën në torbë dhe ngrihen në luftë qoftë edhe të armatosur kundër një regjimi, siç ka ndodhur në Amerikën Latine, bie fjala. Ka regjime që janë aq fashiste, aq të ndyra, aq të korruptuara se e pjellin vetë këtë lloj reagimi të dhunshëm; por nuk ndiej veç neveri për ca të tjerë, që nga rehatia e kolltuqeve akademike, rreshtohen në të njëjtat “llogore” me të parët, si puna e këtyre Sollers-ëve & Co., të cilët i përdorin rreshtimet politike si të ishin poza në parada mode dhe e bëjnë terrorizmin nëpër revista. Madje edhe një intelektual si Adriano Sofri në Itali e kuptoj disi madje e respektoj, sepse ky bëri burg, njëlloj si kolegu i tij Tony Negri, për angazhimet e tyre radikale (por Negri u soll pastaj keq me Partinë Radikale, që e nxori nga burgu duke e futur në listat e deputetëve të vet, duke i lënë puplat dhe duke ia mbathur për në Francë). Gjithsesi këta të Francës u treguan kaq burracakë, kaq qesharakë, sa regjimi nuk begenisi as t’i ngiste me dorë, duke i trajtuar si bufonë llafazanë që ishin.
Idese qe kerkoja te shprehja i eshte afruar L.A. qe i perket brezit te ardhshem qe ka frike D.K. se i jam drejtuar ne menyre te koduar. Nuk eshte e imja si ide, dhe as eshte ide e koduar sepse e gjen ne çdo antologji filozofie. Eshte ide e Hegelit, quhet: “dinakeria e arsyes” (cunning of reason ose astuzia della ragione).
Ka kuptimin e frikshem: qe te gjithe frikacake, te poshter, guximtare, pordhanjos, kriminele, perverse, hajdute pulash, te virtutshem etj, ne plan te fundit punojne pa e ditur per realizimin e te mires perfundimtare qe realizohet ne Fund te Historise.
Hegeli e quan kete te mire perfundimtare Ide Absolute, Marksi e quante Komunizem, te krishteret e quajne Mbreteria e Qiellit mbi Toke, brezi i ri e quan Hap Biznes ne Amerike e Fut Mbivleren ne Xhep, Laibnici e quan … etj, sekush sipas kaptines festen.
Jo faleminderit! Këto lloj idesh i dalloj aq sa për të ditur tu rri sa më larg. Por për t’iu afruar as që bëhet fjalë.
Veç kesaj qe thote Adriani, duket se e keqja e nje sjellje te tille ka qene me e madhe se kaq. Disidente te ndryshem kinezë thone sot se midis atij tmerri qe po ndodhte (masakrimi i intelektualve, te atyre qe kishin bere shkolla perendimore (ne kohen e Sun Jat senit, prerja e duarve te pjanisteve qe interpretonin Betovenin etj. deshperimi i atyre qe perpiqeshin te ruanin diçka njerzore ne qenien e tyre e te besonin se ishte e pamundur qe te permbyseshin ato vlera qe njerzimi kishte krijuar ne shekuj, ishte i pashembullt kur regjimi u rishfaqte kudo skenat ku intelektiualet e artistet e medhenj franceze, parakalonin neper avenune me te bukur te botes Champes Elysées te veshur me kostume kineze dhe me librin e kuq te citateve te Maos ne dore. Kjo i masakronte fare.
Psikopat, eshte e vertete se filozofet kane folur shume, por jo per çdo fraze e e hedhur ashtu, si te vije per se mbari mund ta perligjim duke ua perveshur ndonjerit prej tyre. Edhe mund t’ia lija interpretimit tend « hegelian » frazen e çuditeshme qe e citova edhe nje here me pare : « Takëmi i Sollers e Godard veprojne ne menyre inkoshinete si instrumente qe synojne qellime jasht sferes se vetedijes se tyre, politikes se dites, ideologjise etj:… », por problemi eshte se Hegeli do te ndihej keq aty ku eshte, sepse ai flet per pasionin e njerezve te medhenj te Historise qe mund te rezultoje ne diçka tjeter, qe nuk ishte qellimi i tyre fillestar (ai sjell edhe shembullin e betejave te Napoleonit, dishepujt e tij flasin per Cesarin etj.) , por kurre nuk flet per njerez qe veprojne ne menyre inkoshiente, siç thekson ti. Ky forum meriton shume me teper respekt se sa te kembengulesh se po ben filozofi te holle me barbari te tilla.
Te permbledhesh tere Hegelin ne nje koment eshte ne vetvete nje barbari, keshtu qe un jam i lare qe kur marr mundimin te komentoj per te ne blog te respektuaqr apo te pa respektuar (edhe ti sigurisht, e kushdo tjeter e kudo tjeter).
Per postdemokratet qe nuk besojne se historia ka qellim dhe synim (ose ka per qellim demokracine barbare te sotme), barbarine me kolosale e ka thene Hegeli qe besonte dhe argumentonte se Historia synon Idene Absolute. Dhe historine nuk e bejne vetem cesaret, napoleonet dhe intelektualet e shquar, e bejne EDHE masat (dmth “te gjithe frikacake, te poshter, guximtare, pordhanjos, kriminele, perverse, hajdute pulash, te virtutshem etj”), gje qe ne menyre barbare e ka thene pak ndryshe hegeliani Marks duke i vjedh idene dhe shperdoruar idene e mjeshtrit: “Historine e bejne masat”. Marksi ka vjedh duke shperdoruar edhe idene “dredhi e arsyes” te Hegelit.
Un mund te vazhdoj edhe me babarine e Teodicese te Leibnicit, por nuk ka vlere, sepse kto lloj barbarizmash me “Teo” jan apsajt ne postdemokraci.
Qe ti jap pergjigje edhe A.V. ne disputen me lart. Kur une zhbiroj nje fenomen, kerkoj te kap ne fillim noumenin, esencen dmth. Kjo eshte gjithedija, kjo eshte kryesorja, ato te tjerat jane te dores se dyte, ose me sakte te dores trembedhjete.
Konkretisht interesi francez per maocedunidene eshte i dores trembedhjete, biles tamom tamom njeqind e trembedhjete, sepse ka precedente ne kulturen perendimore dhe sidomos franceze interesi per Orientin dhe per Kinen. Duke i rene shkurt me nje koment barbar: ne fillese te interesit kulturor per Kinen (interesi per Orientin i ka ra nga Kina) kane qene prifterijte jezuit. Sinologjia moderne ka filluar me Laibnicin, te cilit per here te pare i beri te njohur Kinen biblen orintale I Ching nje prift jezuit francez qe njihte kulturen kineze me mire se kinezet. Pra interesi per Kinen, thene shkurt ne menyre barbare, eshte katokomunist. Shpresoj te me kuptosh se çfar du me thene, Krishti dhe Marksi bashke, prifti jezuit francez dhe Sollers bashke.
Esenca e muhabetit qe me intereson kryesisht eshte kjo: qe ne nje moment te caktuar te historise, pak a shume kur hegeli nuhat Fundin e Historise, vihet re nje pershpejtim intensiv i interesit te dyanshem midis Orientit dhe Oksidentit. Rruga e Mendafshit fillon te behet Autostrade e Akrilikut.
Akoma me esence e fenomenit, ose me noumen e fenomenit: qe me kalimin e kohes Oksidenti dhe Orienti rrekin te nderthuren bashke, te bashkohen bashke. Kjo behet me e dukshme sa me teper kalon koha, pra planeti kerkon te behet nje, komplementaret te bashkohen bashke. Ky eshte plani providencial.
Kjo eshte kryesorja, kurse te dores njeqind e katermbedhjete jane: impresioninstet, postimpresionistet, e majta luksoze franceze, e djathta luksoze budiste shopenauriane, djelmoçat dhe vashezat e luleve induiste kaliforniane etj etj.
Ne si shperblim ju çojme Orientaleve Krishtin, Marksin dhe automobillin e llegates jugosllave Benc-Mercedes.
Per ta thone shkurt fare, si esence e esencave, ne menyren me barbare te mundur:
“Ne plan te fundit edhe Shejtoni eshte i detyruar te punoje per Zotin”
“Oksidenti dhe Orienti rrekin te nderthuren bashke, te bashkohen bashke. Kjo behet me e dukshme sa me teper kalon koha, pra planeti kerkon te behet nje, komplementaret te bashkohen bashke. Ky eshte plani providencial.”
Psikopat, si e imagjinon të jetë një planet i bërë një?
E ç’te imagjinoj tani per ket çeshte nuk kane lene me gje pa imagjinuar Kristeva me të shoqnë dhe Yoko Ono me të shoqnë me kitare me korent imexhen en pipell, o je, evri badi hap biznes?
Eshte nje pyetje tjeter per tu bo.
Falemnderit.
E kane imagjinuar fete planetin e bere nje, dmth parajsa, ujku qe perkedhel qengjin ndersa qengji eshte duke pire tek ulkonja. Te pakten fete fusin Zotin , duke e bere parajsen nje autokraci iluministe, tek psikopati ta thote ai, se nuk i mungon fantazia.
A.V.
Nuk e kuptova kte “feleminderit” e izoluar, per ke eshte, dhe per ç’arsye eshte falenderuar?
Që nuk e vazhdove më tej një muhabet pa lidhje me temën.
Faleminderit.
Ju paskemi rënë në qafë kot juve komunistëve! Sidomos kur mendon që edha ato pak që janë vrarë, janë vrarë për të mirën e përbashkët. Can’t make this sh**t up.
Eshte interesante sesi kinoditari flet per te vraret e nje kohe aspak te larget. Kete menyre e kane historianet e antikitetit, maksimumi te mesjetes, psh Kartagjena kishte 300 mije banore, Roma vrau 250 mije e 50 mije te mbeturit i shiti si skllever. Dikush tjeter, ka gjetur nje qitap ku Kartagjena kishte 200 mije banore e jo 300 mije, pra te vdekurit jane 150 mije e jo 250 mije.
Por Enveri ne Shqiperi dhe Maoja ne Kine jane ende me eshtrat patretur dhe implikimet teorike e praktike jane te mundshme, jo ne formen e diktatures se proletarit se ajo shkoi ne te SMS, por ne konceptimin kulturor te vrasjes, sidomos te vrasjes per arsye politike.
Enveri eshte ne ferr apo tartar a ku di une ç’humnere kane perfytyruar njerezit per kriminelet, por te gjallet kane pune me vrasjet politike, aq me teper nga ana e shtetit, i cili eshte i stermadh ne krahasim me çdo forme grupimi individesh.
Ka nje arsye pse nxenesve ne shkollat e te gjithe botes, historia antike u jepet me 5 faqe kurse historia bashkekohore u jepet me 50.
Formen e leximit te Kinoditarit mund ‘t’ia kuptojme si semundje profesionale nje historiani te antikitetit, perndryshe kemi te bejme me lexim te nje terroristi aspirant.
Enveri ka vrare 7 mije shqiptare e burgosur 34 mije te tjere, por dhjetera mijera te tjera u vrane e arratisen ne 1944, gjate luftes. Ai thjesht nuk kishte ç’te vriste e burgoste me,aq sa filloi rendshem me te vetet, nuk eshte ndonje shifer, qe tregon se Enveri ishte kriminel i moderuar.
Maoja e shpiku Revolucionin Kulturor qe te rifitonte pushtetin e plote dhe vrasjet e atij revolucioni ishin ne funksion te pushtetit te Maos, Enveri nuk kishte probleme me pushtetin qe te bente vrasje masive si Maoja ne Kine, perndryshe edhe Enveri do kish vrare sa do ish shembur.
Ne fund te fundit, si Maoja si Enveri e dinin qe rinia e lindur dhe rritur nen pushtetin e tyre ishte me besnike dhe ekstremiste sesa te rriturit, prandaj Maoja i vuri te rinjte kineze ne pararoje te rifitimit te pushtetit personal, kurse Enveri i vuri te rinjte shqiptare qe te shkaterronin kishat dhe xhamite e vendit. Po te ishte nevoja, Enveri do i kish perdorur te rinjte per te vrare e prere armiqte e tij, thjesht Enveri e kishte pushtetin te plote e te pacenuar.
Pra ”moderimi” i Enverit ishte thjesht pasoje e mungeses se armiqve, si psh Hitleri vrau 6 milion çifute e jo 66 milion, per faktin e thjeshte qe aq ishin çifutet, apo vrau 4-500 mije evgjite e me te meta mendore, sepse aq ishin, ose vrau disa dhjetera mije marksiste, sepse aq ishin.
Keto analizat me shifra absolute jane ne sherbim te propagandes politike.
Pa harruar pastaj qe krimin politik ne Shqiperi Enveri e ktheu ne art. Ndersa me pare perbente skandal vrasja e 1 apo 2 kundershtareve politike, me Enveri flitet per mijera sikur jane keshtu buke me djathe.
Shqiperia s’ka pasur vrasje te medha para Enverit, sepse palet politike perpiqeshin mos ta nxirrnin koburen nga brezi, pa tentuar edhe negociaten e minutes se fundit, me Enverin u hoq fare koncepti i negociates, nxirrni koburen dhe vriteni kundershtarin politik me te pare.
Mos u bej merak se kinoditari flet si historian i antikitetit vetem per vrasjet e komunizmit, por per vrasjet e nazizmit flet sikur te ishte histori bashkohore. Ke gjithe Evropen qe ka 70 vjet qe nuk pushojne daullet e krimeve te nazizmit, e as kane per te pushu ndonjehere, se nuk dine gje tjeter daullexhijte.
Kshu daulle ne njeren ane, e ashtu daulle ne tjetren, nuk po degjojne gje tjeter veshet e shkrete. Eshte zhduk e sotmja, s’ka me te sotme, ka vetem zhurme daullesh te te djeshmes.
Heu! Meqe nuk dalin llogarite e viktimave të pas-Luftes, u hodhem tek ato të para 1944? Edhe për to mban pergjegjesi Enveri?
😀
”Problemi i komunizmit nuk ishte se vrau 7 vete, 7000 vete apo 7 meleon vete, merpo te kish vrare edhe 700 meleon vete, hallall i kish, vetem te kish zgjidhur problemet. Ata qe vdiqen, pse vdiqen? Shkuan per dhjame qeni, per tu zgerdhire sot Godard kshuja e Soller ashtuja.”
E o psikopat ai eshte problemi pse shkuan per dhjame qeni, perndryshe hallall.
Kjo menyre te konceptuari eshte ajo qe duhet fshire nga qarkullimi, si mbeturine mikrokomuniste.
Terrori jakobin i Robespierit ishte i panevojshem ne finalitetin e revolucionit dhe ne mundesite apo kapacitetin njerezor per t’u reformuar. Revolucioni freng qendron shume mire e bukur edhe pa terrorizmin jakobin te vitit te fundit.
Cdo lloj reformizmi has ne incerci te forte dhe shtimi i krimit ne forma terroriste eshte krej ineficent. Po te ishte eficent terrorizmi si mjet reformimi, do ishin bere te gjithe njerezit terroriste. Edhe une kam bindjet e mia per reformimin e shoqerise, po as me shkon ndermend qe te mendoj te behem terrorist apo te justifikoj terrorin.
Sa shqiptare ke aq bindje per reformimin e shoqerise ke, secili ne sektorin e vet. Nqs do te ecnin te gjithe me kete teorine tende, s’do te ngelte i gjalle as edhe nje koqe shqiptari.
Si e ka thene edhe Marksi qe te mundesohet komunizmi duhet qe kapitalizmi te shkoje ne fazen e tij te fundit dhe pastaj prej domosdoshmerise historike do te vije komunizmi. Prandaj edhe ishte parashikur prej fallxhorit Marks se revolucioni do te ndodhte ne Gjermani ose France.
Ti me keto hallall-lleqet nuk ben gje tjeter veçse mban ndezur pishtarin e krimit dhe terrorit politik, ku secili mund ta provoje per te zgjidhur problemet e shoqerise, te vrase sa milione te doje vetem mos t’i çoje per dhjame qeni.
Ky qe ben ti eshte relativizimi kulturor i krimit, per te cilin po flisnim tek tema tjeter.
“Po te ishte eficent terrorizmi si mjet reformimi, do ishin bere te gjithe njerezit terroriste.”
Para se te behen teori per eficencen e terrorizmit dhe logjiken pasuese qe njerzit te behen terroriste, duhet thene e verteta prektike me se evidente ne eksperiencen e perditeshme (edhe te perdjeshme te kones se komunizmit), qe njerzit ne pergjithsi jane frikacake, dhe te poshter si pasoje. Eshte pikerisht poshtersia njerzore shkaku i eficences se terrorizmit dhe eficences se tiranise.
Gjithashtu poshtersia njerzore eshte shkaku qe perversioni, qofte seksual, qofte intelektual qofte artistik, hyn tek nje kategori kulturalisht e diskutueshme, ndersa krimi eshte kategori kulturalisht e padiskutueshme. Kjo quhet frike e poshter vetem nga vdekja fizike, ose poshtersi e frikes nga vdekja fizike.
Psikopat, kam një problem me argumentin tënd: njerëzit mund të jenë vërtet të poshtër, por nëse e përgjithëson këtë, atëherë e ke homologuar të keqen. Për ta thënë në mënyrë cinike: njerëzit janë vërtet të poshtër, por disa njerëz janë më të poshtër se të tjerët. Dhe, mutatis mutandis, kjo vlen edhe për regjimet politike. Demokracia në Francë mund të ketë një mijë probleme, por është absurditet ta krahasosh me Kinën e Maos.
Kam pershtypjen qe ti e ke problemin me personin tim qe nuk pranon te relativizoje Absolutin.
Absurditeti i krahasimit midis Kines se Maos dhe Demokracise ne France rrjedh nga absurditeti i krahasimit midis Frances dhe Kines, midis Oksidentit dhe Orientit, te cilat jane te pakrahasueshme, sepse jane komplementare.
Qe te them edhe une nje fraze absurde, ndoshta e kupton logjiken e absurdit:
“Kina e Maos eshte me teper franceze se kineze”
Thua se Franca dhe Kina, ose Oksidenti dhe Orienti, “janë të pakrahasueshme, sepse janë komplementare”.
Këtë e ke lexuar gjëkundi, apo është konkluzion që e ka arritur ti vetë, në mënyrë të pavarur?
Sepse mua po më duket sikur “begs the question” (petitio principii).
Dhe, gjithsesi, unë nuk po krahasoj Francën dhe Kinën, por Francën e De Gaulle-it me Francën e Maos.
“Thua se Franca dhe Kina, ose Oksidenti dhe Orienti, “janë të pakrahasueshme, sepse janë komplementare”.
Këtë e ke lexuar gjëkundi, apo është konkluzion që e ka arritur ti vetë, në mënyrë të pavarur?”
Kte konkluzion e kan arrrit impresionistet dhe post-impresionistet.
Se ç’kam bere une mund ta them edhe kte pa problem, vetem qe te kuptohem duhet te nisemi nga premisa te njejta. Ndryshe nuk merremi vesh bashke.
Psh, lidhur me muhabetin me siper: mjafton nje njeri mos te jete i poshter, qe te beje ndryshim rrenjesor ne histori dhe ne kozmos.
Pasoja e pare: zhduket koncepti i poshtersise relative, nuk ka me relativizma me poshtersine te lloit: “njerëzit janë vërtet të poshtër, por disa njerëz janë më të poshtër se të tjerët”. Pasoje e pasojes se pare: nuk mund te besh me krahasime midis poshtersise relative te hunderrit dhe mao mao perche sei morto.
Ka vetem absolutizma: “Njerzit nuk jane te poshter, sepse te pakten nje njeri nuk eshte i poshter”.
Besoj se ti te pakten kupton ne kete mexhilis se pse nuk merremi vesh dot bashke, dhe perse une duket sikur un flas me kode da Vinci.
Ti the një gjë që mua m’u duk më e mençur se të tjerat:
Edhe pse do të thoja “më tepër perëndimore”, në atë masë që Hegeli dhe Marksi janë perëndimorë.
Ka shumë vite që lexoj për Kinën – dhe kam mësuar veçanërisht nga Simon Leys (Pierre Ryckmans), një njeri që jo vetëm e njihte kulturën kineze, por edhe e donte.
Kritikat e tij të ashpra kundër maoizmit e futën në konflikt me maoistët në Francë – jo vetëm ata të Tel Quel-it, por edhe ndonjë zë në “Le Monde”.
Meritë e Leys-it ishte që ky ua shpoi tullumbacen maoistëve parizianë mu në kulmin e histerisë së tyre, të ushqyer nga ekzibicionizmi dhe injoranca.
I famshëm ka mbetur debati i tij me një Maria Antonietta Macchiochi, (“maoiste de salon”), autore e një libri voluminoz kushtuar Timonierit të Madh.
Leys më bën të mendoj se maoistët në Perëndim mbeteshin në thelb indiferentë ndaj Kinës dhe Maos dhe Kinës së Maos si të tilla.
Gjithë duke i përdorur këto imazhe/simbole për t’i hapur vend vetes brenda kaleidoskopit të së majtës jashtëparlamentare dhe anti-sovjetike në Perëndim.
Maoizmi i tyre më kujton adhurimin e çuditshëm të rastafarianëve në Jamaica dhe gjetiu, për Perandorin e Etiopisë Haile Selassie.
Sikurse më kujton librin “Empire des signes” që Barthes-i shkroi pas një vizite në Japoni, dhe që nuk është për Japoninë, me gjithë dukjen; por për përjetimin që ia bëri Barthes-i Japonisë.
(Për shembull, ty mund të të duket gjirafa si pemë; dhe të shkruash pastaj një libër të bukur për gjethet dhe degët e gjirafës.)
Të përkthyera në frëngjisht (ose edhe në shqip për atë punë), kur nuk janë truizma, preceptet e maocedunidesë tingëllojnë bizarre: këtë jua them unë, që jam torturuar në fëmijëri, duke u munduar të përfytyroj “tigrat prej letre”.
Duke qenë bizarre, ato fitojnë një fuqi namatisëse, të thuash se fshehin ose përçojnë ndonjë urtësi eprore.
Ndoshta kjo i tërhiqte intelektualët snobë në Paris – mundësia e një zhargoni të ri, po aq të drunjtë si ai sovjetiku, por prej një druri tjetër.
(Këtu po më kujtohet se një nga kritikat që ia bënte Dühring-u Marx-it – ai i “Anti-Dyring-ut” të Engelsit – ishte për “erudicion kinez”. Sikur ta kish ditur…)
Për t’u kthyer te Kina “franceze” e Maos: unë them se disa zhvillime historike të atjeshme ne mund t’i kuptojmë më mirë sa kohë që i lexojmë si “franceze”, sepse si “kineze” ato mbeten për ne pjesërisht enigmatike.
Duke e kthyer arsyetimin përmbys, le të themi edhe se Maoja e zbatoi marksizëm-leninizmin kryesisht duke e lexuar si të ishte doktrinë filozofike dhe politike “kineze” – çfarë edhe e dallon në thelb maoizmin nga seminarizmi ortodoks i Stalinit.
Për ta thënë pastaj me Hegelin, se maoistët e Francës (dhe të Europës Perëndimore) e mohuan veten dyfish: duke përqafuar një “maoizëm” që nuk ishte veçse versioni i adoptuar frëngjisht prej tyre i versionit të marksizëm-leninizmit të adoptuar kinezisht prej Maos.
Ky as mohim i mohimit nuk është, por vetëm maskë karnavali pa fytyrë mbrapa.
Komentit tend me shume informacion, per mu gjera te paditura, jam mundu t’i pergjigjem me lart nepermjet pergjigjes dhene D. K.
Psikopato ti e di qe vetem budallai nuk ka frike. Kujdes se mos kthehesh ne barsalete si Lu Peshkatari, ai i shkreti s’ka faj se e kujtoi proverbin si metafore peshkataresh, po ti e une e dime qe peshku i madh e ka perlare peshkatarin me gjithe lecka.
Pastaj popullit ia ka miratuar shprehjen edhe shkenca, se adrenalina ate pune ka, te te vere nen tension, pastaj po ta hengri syri turresh, po nuk ta hengri syri ia mbath. Vetem budallai nuk ka sy.
Ti tani na del me teorine e asgjesimit te adrenalines, po ti nuk je as kinez, se ata sikur çoç merren me gjera te pamundura.
Frika e ruan vreshtin, nuk e ruan as qeni e as terrori, Terrori eshte kategori e tepert, e panevojshme, joefiçente, sepse pala e terrorizuar mund te ta beje vreshtin cope e cike. Cfare behet me frike, nuk eshte e thene te behet me terror.
Mongolet kishin nje taktike te tille luftarake; nepermjet terheqjes strategjike arrinin te rrethonin armiqte, por ne rrethim qellimisht kishte nje rrugedalje, qe dukej si e tille. Keshtu te rrethuarit preferonin t’ia mbathnin nga ajo qe dukej si rrugedalje dhe aty e hanin sepse u kthenin mongoleve kurrizin, gjeja qe ata donin per t’i vrare me harqe nje nga nje deri tek i fundit.
Taktika kishte logjiken e kuptueshme, nqs rrethimi eshte i plote, armiku i terrorizuar do te luftoje deri ne fund per te mbrojtur jeten, kurse ideja e nje shpetimi i lejonte te kishin iluzionin e shpetimit dhe u kthenin shigjetave kurrizin.
Cfare kane bere komunistet me terror do e kishin arritur edhe me frike, por perdorimi i terrorizmit prej komunisteve shkaktoi ate reagimin pas 1990-s, kur u prishen edhe vreshtat. Pra terrorizmi rezultoi inefiçent dhe per mua terrorizmi eshte produkt i nje mendjeje te semure, vetem ata shkojne tek terrorizmi.
Kishte komuniste terroriste, kishte edhe komuniste qe nuk ishin terroriste, ne varesi te qendrueshmerise mendore.
Finaliteti logjik i terrorizmit eshte asgjesimi i njerezimit.
Hyllin, ti s’di qe ka dallim midis te kesh frike, dhe te dhihesh ne breke prej frykes. Ne kete variantin e fundit, nuk te afrohet njeri prane sepse qelbesh ere. Prandaj njerzimi vuan nga vetmia.
Keto jane interpretime qe thjesht tregojne se ka njerez qe nuk dine ta vleresojne rrezikun si duhet, por nuk e zhbejne qe vetem budallai s’ka frike.
Guximtari, trimi eshte ai qe di ta vleresoje si duhet rrezikun dhe perballet me te ne sasine e duhur, frikacaku nuk di ta vleresoje si duhet rrezikun keshtu qe e eviton fare perballjen. Pra eshte mungese kapaciteti vleresues te rrezikut.
Ekonomia te paguan me flori nqs di te vleresosh rrezikun ose riskun si e quajne.
Pastaj eshte edhe guximtari qe merr perpjete kot, kete e quajne edhe trim budalla, per ta dalluar nga trimi (i cili eshte i arsyeshem).
Ne ekonomi kategoria e trimit budalla perbehet nga ajo shumesi biznesesh qe falimentojne brenda vitit, kurse ne Forex i quajne ”parco buoi”, me pak fjale je aq budalla ne guximin tend per te luajtur forex, saqe sherben per t’u mjele e ndare per mish.
Sigurisht qe njeriu duhet te kete aftesi ta analizoje mire rrezikun e te perballet me rrezikun, por duhet ta kesh nje 51% shans qe levizesh kunder, perndryshe je bastexhi.
Eshte e vertete qe ne politike ka me shume frikacake, por kjo lidhet me faktin qe analiza politike perfshin edhe fallxhorllekun, sepse ka te beje me te ardhmen e me koken dhe njerezve nuk para ua ka qejfi te vene bast koken e tyre.
Quaje dhjerje ne breke, po per koncepte si liria dhe barazia e njerezimit, une s’do vija bast as te zezen e thoit, sepse ne analizen time te rrezikut, probabiliteti i fitores eshte zero dhe me nje probabilitet te tille, as bast nuk quhet, quhet marrezi.
Tjeter gje nqs flasim per Shqiperine e Bashkuar, aty analiza e rrezikut e ben probabilitetin me te larte se zero, por me mire qe te behet pa gjak ose me pak gjak sesa te behet me 500 mije te vrare. Nje Shqiperi te bashkuar me 500 mije te vrare si kosto veshtire se do ta pranonte kush, perpos ne konceptin tend se s’ka rendesi sa vdesin, rendesi ka qe te behet.
Ne konceptin tend ia vlen edhe me 5 milion shqiptare te vrare, po puna eshte se pastaj Shqiperine e Bashkuar do e popullojne harabelat, pelikani kaçurrel dhe arapet. E ç’u pa gjithe ajo sakrifice ?
Ja një anekdodë e vërtet “filozofike”. Një filozof amerikan, bashkëkohor, pasi merr vesh se është kapur prej një sëmundje të pashërueshme, jep një takim lamtumire (retirement party) me miqtë, kolegët, dhe studentët e vet. Midis tyre në takim gjendej edhe një fëmijë gjashtë a shtatë vjeçar. Fjalën e vet filozofi e nis me shprehjen (po perifrazoj): “ Vdekja është një nga gjërat më të zakonshme në jetë, me prezencën e të cilës asnjëherë nuk mësohemi”. Pikërisht këtu, fëmija e ndërpret dhe i thotë: “sigurisht që njërzit mësohen (get used) me vdekjen, se ndryshe nuk kishin pse të vrisnin.” Filozofi, ndonëse i zënë ngushtë, i përgjigjet aty për aty: “Po, por ne nuk jemi duke folur për të këqinjtë (bad guys) por jemi duke folur për të mirët (good guys).
Ky është një shembull fare i rastësishëm komunikimi midis një filozofi dhe një fëmije, që dëshmnon se një diskutim i përgjegjshëm nuk mund të jetë një që zhvillohet neutralitet ndaj të mirës dhe të keqes. Filozofi, kur iu afrua vdekja, zgjodhi anën e së mirës.
…”Demokracia në Francë mund të ketë një mijë probleme, por është absurditet ta krahasosh me Kinën e Maos….”
Ceshtje kohe. 200 vjet me heret, 200 vjet me vone, e njejta gje eshte, ne te njejtin vend perfundon
Te gjitha dhunerat jane te barabarta. Por ca dhunera jane me te barabarte se te tjerat – tha.
Ajo qe me ngacmon e terheq vemendjen me shume se cdo gje tjeter eshte pranimi apo justifikimi i dhunes se te majtes ne te gjitha nivelet dhe diskurset.
Kam lexuar dikur nje diskutimin te Antonio Gramshit ne parlamentin italian, ku dhunen e se majtes e justifikonte, argumentonte, mbronte si nje mjet per te arritur ne nje koshience me te larte sociale (apo dicka e tille)
Vuajtja dhemb njesoj. Si te internuarve nga Enveri ashtu edhe ata nga Hitleri.
Per dhunen e ketij te fundit, nuk besoj se ka teme tjeter keta 50 vjetet e fundit qe te jete me e rrahur se sa kjo, ne cdo lloj diskursi e niveli qofte. Per te tjerat jo. Zere se kane qene beninje apo pa deme te shumta. Ne fund te fundit rendesi ka qellimi. Mjetet jo.
Nuk besoj se shteti i sotëm francez dhe as sistemi i sotëm liberal janë produkt i dhunës revolucionare të viteve 1789-1794. Dhuna është tejet e dukshme, tejet dramatike, por reformat e mirëfillta kryhen gjetiu dhe nuk bëjnë shumë zhurmë.
E drejte.
Por, per mendimin time eshte ceshtje kohe.
Sistemi i sotem liberal, perfshi edhe ai francez, kane jetura deri tani me trashegimine e eterve dhe te gjysherve ( Franca e 1960 ishte experte dhune ne Algjeri). Kur te mbarojne keto pare, dhe ka per tu mbaruar, atehere eshte game on.
https://twitter.com/NBbreaking/status/1068988760342360064
Ksamil,
Vlera e parasë nuk përcaktohet nga sa ke trashëguar, por nga sa shkëmben dhe sa prodhon (supply and demand curve), ç’ka përcakton edhe rritjen ekonomike. Ngjarjet në Francë vërtet janë të rënda, por duhet t’ia lexosh shkaqet ekonomike me kujdes. Mund ta kem gabim, por mua më duket se janë pasoj e ndërhyrjes së shetit si përcaktues në lojën ekonomike. Pa dashur t’i bëj ndonjë apologji dhunës koloniale, koshient se dhuna sjell dhunën, por protestat të paktën kësaj here nuk kanë të bëjë me dhunën në Algjeri, dhe as në ndonjë koloni tjetër.
Ndarja e Perendimit ne Europe dhe shtete anglo-saksone besoj se vjen edhe nga Revolucioni freng, perpos se drejtes romake e dallime te tjera.
Revolucioni freng eshte esencial per konceptin europian (si te dalluar nga ai anglo-sakson), pike referimi per gjithe revolucionet, ngjarjet dhe reformat e rendesishme te shekullit 19.
Kultura politike anglo-saksone ofron nje evolucion politik pa luhatje te medha (mbajne ende nje anakronizem si dhoma e lordeve), kurse kultura politike kontinentale nuk kuptohet dot pa levizjet masive popullore.
Ne France po ndodh ajo qe duhet te ndodhte ne Shqiperi, Makroni po i ngop te varferit me taksa dhe u ka ulur taksat te pasurve. Kjo krijon pakenaqesi dhe dallimi eshte qe Franca eshte France dhe Parisi eshte Paris, kurse Shqiperia eshte Shqiperi e Tirana eshte Tirane.
Kur shteti kapet qartazi prej te pasurve ne France reagojne, ne Shqiperi thone ky eshte kapitalizmi.
Pa harruar se Makroni eshte derdimen dhe arrogant qe kujton se me 30% mbeshtetje popullore mund te beje si i do qejfi. Ne vend qe me 30% ta konceptoje rolin e tij si aksidental, si qeveri teknike, deri ne formimin e nje maxhorance te qarte, ai pandeh se eshte Lider Maximus. Rrjedhimisht eshte derdimen dhe arrogant.
Disa komente në këtë bashkëbisedim, që e kishin zhvendosur vëmendjen te Lufta Na-Çl në Shqipëri, u hoqën si jashtë teme. Më vjen keq për kolegët që harxhuan kohë dhe shkruan atje, por komentet jashtë teme po bëhen problem dhe nuk mund të tolerohen. Se cili koment është i tillë, këtë e vendos moderatori. Ju kujtoj se tema më lart është nga të paktat në Internetin shqip ku diskutohet lektisja e Perëndimit pas Kinës së Maos. Kam frikë se ashtu do të mbetet edhe për shumë kohë akoma. Lexuesit do të vijnë këtu vit pas viti, për t’u informuar dhe orientuar. Është synim i kësaj faqeje të shërbejë edhe si arkiv dhe të mos lejojë që një lexues i interesuar për temën specifike, të ndeshë pastaj në një koment për Shefqet Peçin. Ju lutem mos iu përgjigjni këtij komenti, sepse edhe përgjigjja do të konsiderohet si jashtë teme dhe do të fshihet.
Xha xha ti je ne te drejten tende si monark absolut, se komentuesi nuk eshte i detyruar te vendose pranoj apo ok, per te komentuar, pra nuk kemi as te drejta e as detyrime te kontraktuara. Je monark absolut iluminist dhe kjo mund te bjere ndesh me parimet e mia gjithsesi, por ky eshte realiteti, nuk jemi ne forum qe eshte teresia e forumisteve dhe detyrimisht kemi kontrate per te drejtat dhe detyrimet. Pra, je ne te drejten tende te fshish brenda e jashte teme. Po meqenese e gjen me vend te vetekufizosh te drejtat e tua absolute, me principin e vendodhjes se komentit ne teme, atehere me jep edhe mua te drejten te them se nuk ishte jashte teme, te pakten komenti im i gjate, sepse ne debatin me kinoditarin, ka rendesi percaktimi i fillimit te vrasjes shteterore dhe pretendimi i komunisteve per te qene shteti nis jo vetem me 29 Nentorin por edhe me qeverine e perkohshme te Beratit per te gjendur fillesat tek Kongresi i Permetit, per te mos thene tek Keshillat Nacionaclirimtare. Vertet nuk ka lidhje me Kinen por ka lidhje me justifikimin e vrasjes shteterore, qe eshte nje nga nentemat. Krimet e Shefqet Pecit ne Gegeri jane te pranuara si shteterore, nuk jane te LANCit. Gjithsesi nuk me djeg ca shkruaj me celular, po ca shkruaj me kompjuter. Thene kjo, ritheksoj qe eshte e drejta jote te fshish cte duash, persa kohe qe nuk nenshkruajme gje, te pakten meqe ishte replike ndaj nje diskutimi te nisur lart, mund edhe te lihej sa te pergjigjej kinoditari, thjesht se nuk te kushton gje, jo per ndonje arsye te vecante.
Komenti yt ishte “në kufi” – sepse i përgjigjej Kinoditarit, por merrte një drejtim që pastaj u shfrytëzua nga të tjerët për divagazioni. Prandaj u detyrova t’i heq të gjitha në bllok. E urrej këtë gjë, por nuk ka kush ta bëjë tjetër.
A.V.
Ndoshta te ndihmoj ne punen tende te veshtire, duke te treguar eksperiencen time.
Per eksperience, te gjitha punet qe nuk kam dashur t’i bej se i kam konsideruar te urrejtshme, e kam kuptuar me vone, pasi nuk i kam bere me (vjen nje dite dhe mbyllet kapitulli, çdo kapitull i mjere), se kane qene te vetmet me vlere, qe ja vlenin te beheshin. Punet e qefit te dalin prej hunesh.
Eksperienca shkon me tej, megjithse me duket si teper personale, si zor te vleje per te tjere qe nuk kane eksperiennca te ngjashme. Megjithate po e them, ku i dihet. Ose mund te sherbeje edhe si letersi.
Eshte nje moment qe kuptoj se raporti jone me boten eshte mistik (fjala eshte e manget, por nuk gjej fjale te tjeter qe pershkruan me mire fenomenin): ne momentin qe e pranoj te bej punen e urrejteshme pa e konsideruar me te tille, ndodh diçka “e rastit” qe me nxjerr jasht kesaj pune te urrejteshme (me vervit “jasht teme” ha ha).
Fola më lart për vizitën historike të katërshes nga Tel Quel – Philippe Sollers, Marcelin Pleynet, François Wahl, Roland Barthes and Julia Kristeva – në Kinën e Maos, në vitin 1974.
Pleynet, që ishte sekretar kolegjiumi i revistës, e mori këtë punë me entuziazëm, por pastaj mbeti i zhgënjyer nga çfarë pa. Në librin e tij me shënime udhëtimi, “Le Voyage en Chine”, ai tregon mes të tjerash për një vizitë në Huxian, një zonë rurale e cila ish shndërruar në Mekën e “pikturës fshatare” gjatë Revolucionit Kulturor.
Gjatë një turi të kësaj ekspozite, Pleynet-it i thanë se artistët që punonin aty kishin bërë 8700 piktura për të denoncuar vijën revizioniste të Liu Shaoqi-së dhe Lin Biao-s.
8700 piktura, o Kinoditar. Uroj të ketë një rreth të posaçëm në purgator për maoistët e Francës, ku këta të detyrohen të vizitojnë ditë pas dite galeritë ku ekspozohen këto kryevepra të artit të angazhuar dhe pastaj të shkruajnë esetë përkatëse, me tituj bombastikë si “Lin Biao dhe antifaza e pasqyrës në imagjinarin politik të armikut të klasës”…
(Cituar nga Paquet Philippe, “Simon Leys: Navigator between Worlds,” La Trobe University Press, 2017).
E ke kot, Kinoditari tani nuk te pergjigjet me, perveçse me nje buzeqeshje tip Sollers, qe edhe vete – Sollers dhe Kinoditari – nuk e di nese eshte qeshje apo zgerdhimje.
Nuk kupton gje se çfar ndodh ne Perendim (edhe ne Lindje si pasoje) nese nuk konsideron efektin “krishterim”. Siç jam munduar te shpjegoj me lart, simpatia e gosh de luks per maocedun idene, analoge dikur per pushtetin e sovieteve, ne thelb eshte antipati per krishterimin dhe Perendimin qe ka si baze kulturore krishterimin (ose te pakten gjysmen, nese gjysma tjeter konsiderohet te jete helenizmi). Qe komunizmi eshte levizje antikrishtere, dhe me teper edhe antiperendimore, dal sheshit ne simpatine per Kinen e Maos. Dhe kjo eshte nje merite e padiskutueshme e intelektualeve frenge qe ti ke permend me lart, ne daç te qeshin, ne daç te zgerdhihen e ne daç te ulin koken me turp,
Philippe Sollers, Marcelin Pleynet, François Wahl, Roland Barthes, Julia Kristeva jane nje perfundimi logjik i ndjeshmerise profetike te Gogenit dhe Tur Rembose, qe si aparate sizmike super te ndjeshem e ndjene me pare se te tjeret se Evropa tanime ishte plake, nuk ishte me qender e botes (pranej Kinoditarin e ke antieurocentrik), dhe emigruan ne bote te trete:
“Je regrette l’Europe aux anciens parapets!” – shkruan Turi ne nje vjershe famoze te tij:
http://abardel.free.fr/petite_anthologie/le_bateau_ivre.htm
Cette allégorie de la révolte qu’est le “Bateau ivre” fonctionne simultanément sur le plan psychologique (rupture avec la docilité et la naïveté de l’enfance), littéraire (invention d’une poésie nouvelle) et politique (rupture avec le Vieux Monde, symbolisé par « l’Europe aux anciens parapets »). Sous ce dernier aspect, le poème de l’été 1871 qu’est le “Bateau ivre” peut être considéré comme un tombeau de la Commune. Le poète suggère cette hypothèse en plaçant à un endroit stratégique, à l’extrême fin de son texte, une évocation des “yeux horribles des pontons”. On sait en effet qu’au lendemain de la semaine sanglante (21-28 mai 1871), ceux qui n’avaient pas été fusillés par les Versaillais furent entassés dans ces prisons flottantes qu’étaient les “pontons”. En terminant son texte sur cette allusion très politique, Rimbaud ne laisse aucun doute sur sa volonté d’en éclairer le texte tout entier. Le bateau, dont le vers 41 nous dit qu’il a « suivi, des mois pleins, […] la houle à l’assaut des récifs », représente bien ce jeune communard que fut Rimbaud, spectateur probablement passif (verbe « suivre ») mais enthousiaste de l’épisode révolutionnaire, lequel épisode révolutionnaire trouve sa métaphore dans l’océan furieux.
Ekzaktemo ka ndodh edhe me Rome Rollandin dhe Bernard Shoun per pushtetin e sovjeteve, ne kuptimin qe e kane pare BS-ne e Stalinit si Toke e Premtuar, e kane vizituar dhe kane shkruar kujtimet per keto vizita si koleget e tyre filokineze.
Po te kuptosh sa me lart, ose me sakte po te pranosh, se nuk perben problem kuptimi, atehere rezulton se nuk ka ndonje ndryshim te madh midis Barthes e te tjereve, bile as midis ta zeme ndonje tjetri te admiruar prej teje. Kalvino psh, nje ish komunist qe nuk ka qene simpatizant i Sovjeteve dhe maocedunidese. Te gjithe keta futen ne nje thes, ne thesin e antikrishtereve, ose me sakte te antiklerikaleve. Tani ne epoken postmoderne fut ne te njejtin thes edhe te astuquajturit e djathte, si psh Borghesin dhe Hyllin, qe nga pikpamje e antiklerikalizmi antikrishtere nuk kane asnje dallim nga koleget e tyre te majte.
Ndryshe nga çmendon Kokonozi, njerzit e mdhej te historise veprojne njesoj si njerzit e vegjel, nuk jane te motivuar vetem nga vetedija e tyre, por edhe nga nenvetedija e tyre. Kjo eshte gje normale, sepse ekzistenca eshte rezultante e dy faktoreve komplementare: vetedije dhe nenvetedije. Eshte gje tjeter qe i ben njerzit e mdhjej, njesoj si te vegjelit, autiste autobuzi.