Ekziston një korpus i rëndësishëm, në prozë, i veprave të Ismail Kadaresë që trajtojnë – në sipërfaqe – tema të Perandorisë Osmane: në marrëdhënie me shqiptarët, por edhe thjesht në vetvete. Tregime, novela dhe romane, vit pas viti dhe dekadë pas dekade, u janë qasur këtyre temave nga kënde të ndryshme, por më shpesh në lidhje me përplasjen mes Perëndimit dhe Lindjes, Krishterimit dhe Islamit, Europës dhe Azisë, shqiptarit dhe Tjetrit, ose duke kaluar rrjedhshëm nga mitologjia në ideologji. [1]
Kritika e ka interpretuar këtë korpus veprash në mënyra të ndryshme. Kritika e viteve 1960-1980, në Shqipëri, e ka parë prozën “osmane” të Kadaresë si vijim të letërsisë dhe të narrativës patriotike të Rilindjes, ku “Turqia” është zgjedha nga e cila duhet të çlirohen shqiptarët, për të afirmuar veten si komb, ose për t’u kthyer në Europë. Këtë le ta quajmë interpretimi naiv i korpusit. Në momente të caktuara, ky interpretim i shërbeu drejtpërdrejt politikave ksenofobike, autarkike dhe paranojake të regjimit të Hoxhës dhe krye-metaforës së rrethimit imperialist-revizionist të Shqipërisë socialiste.
Një qasje tjetër, e përpunuar zakonisht jashtë Shqipërisë por herë pas here e formuluar edhe brenda vendit, edhe para vitit 1990 edhe më pas, e ka vështruar Perandorinë Osmane të korpusit si një alegori tejet të artikuluar të totalitarizmit: herë atij sovjetik, herë atij mirëfilli shqiptar, herë çdo totalitarizmi të majtë; brenda këtij interpretimi, ky lloj totalitarizmi shpesh pikturohet si diçka “lindore”, në konflikt vdekjeprurës me thelbin pro-Perëndimor të shqiptarëve dhe të Shqipërisë. Ky interpretim i është dhënë spikatshëm novelës (dhe pastaj romanit) Pallati i ëndrrave; por prirja ka qenë dhe mbetet që ai të përfshijë krejt korpusin “osman”, si një formë justifikimi. Ndryshe nga në instancën e parë, ku Perandoria e Lindjes është anti-shqiptare, anti-europiane dhe anti-kristiane, në këtë instancë të dytë “turqit” janë sjellës dhe bartës të obskurantizmit, konservatorizmit, puritanizmit, anti-intelektualizmit, anti-feminizmit, anti-erotizmit, anti-artit; thjeshtues dhe riformulues brutalë të marrëdhënieve sociale.[2]
Sipas një interpretimi të tretë, Perandoria Osmane në korpus nuk është as tamam historike, as tamam alegorike, por diçka më tepër; një prani metafizike e së keqes, e cila i kërcënohet së mirës me shfarosje, shfytyrim dhe përçudnim. Edhe pse kjo e mirë herë mund të marrë trajtat e shqiptarisë dhe herë tjetër të Krishterimit, oksidentalizmit dhe herë tjetër akoma të Europës, në thelb ajo përfaqëson një elitë të rralluar, në të cilën bën detyrimisht pjesë edhe autori i veprave në fjalë (autori i manifestuar si ethos); dhe e cila këtij autori i referohet për t’u iluminuar e frymëzuar ideologjikisht dhe moralisht.[3]
Për ta përmbledhur, te korpusi në fjalë do të mund të gjejmë (1) luftën e shqiptarëve me Perandorinë Osmane, si super-fuqi ushtarake, ideologjike, fetare dhe kulturore; (2) alegorinë e totalitarizmit shqiptar ose të pushtetit totalitar në përgjithësi[4]; (3) luftën e së mirës me të keqen.
Për një farë kohe, sidomos në vitet 1970-1980, interpretimi i dytë erdhi e u konsolidua si më intriguesi, sepse e nxirrte veprën e Kadaresë si subversive dhe këtë vetë si një lloj shkrimtari që refuzonte t’i nënshtrohej regjimit totalitar policor; madje, nëpërmjet veprës së tij, rrekej t’i tregonte lexuesit “të vërtetën” në lidhje me këtë regjim. Nuk munguan as paralelet midis Pallatit të ëndrrave dhe 1984-ës së Orwellit, të gjallëruara edhe nga “dita e emrit” që iu festua titullit të këtij romani të dytë në vitin 1984 dhe interesi për këtë lloj letërsie. Dekodimi i çelësave për leximin alegorik të korpusit u kthye në atë kohë në sport të preferuar për qarqet kulturore të Tiranës; lexuesit ia përpinin Kadaresë veprat e reja, për të gjetur “cues” dhe “hints” dhe paralele midis universit osman të pikturuar atje, dhe realitetit të zymtë në Shqipëri.
E megjithatë, shkrimtarëve thuhet se nuk u pëlqen shumë fokusimi i kritikës në aspektet politike alegorike të veprave të tyre; sepse mund t’i rrezikojë në marrëdhëniet me pushtetin, por edhe sepse mund ta kufizojë sferën social-kulturore ku ka efekt vepra dhe, më keq akoma, ta vjetrojë këtë vepër sapo një aktualitet politik të sfumohet dhe t’ia lërë vendin një tjetri. Për letërsinë sovjetike kjo është qartësuar tashmë, sa kohë që një numër shkrimtarësh i kanë refuzuar haptazi interpretimet alegorike të veprave të tyre të shkruara nën diktaturë; në kuptimin që ata nuk janë nisur të alegorizojnë realitetin politik të ditës. Çfarë natyrisht nuk përjashton që veprat të kenë efekt alegorik te lexuesit pavarësisht nga synimet e autorit (ideal) ose të veprës vetë (sërish, ideale). Për ta ilustruar këtë shpjegim të fundit, mjaft të kujtohet se Procesi i Kafkës është lexuar rëndom në vendet e Europës Lindore si alegori e totalitarizmit të majtë ose stalinist, pa çka se Kafka vetë, po të ish gjallë, këtë interpretim nuk do ta kish pranuar.
Për korpusin osman të veprës së Kadaresë çështja mund të shtrohet kështu: nëse brezat e rinj të lexuesve, në Shqipëri, janë shkëputur tashmë nga bota totalitare dhe kjo u duhet sjellë me mënyra historiografike, atëherë këta breza nuk do ta ruajnë dot interesin për vepra që i qasen realitetit të atëhershëm në mënyrë alegorike. I lexuar si alegori e regjimit të Hoxhës, Pallati i ëndrrave mund të ketë qenë vërtet vepra më e rëndësishme e viteve 1980 për letërsinë shqipe, pa çka se këtë vlerë ajo sot nuk do ta ruante, as do ta përçonte dot; sepse do t’i mungonte elementi i ankthit te lexuesi. E keqja e alegorisë është se kjo mbetet e rrënjuar fort në një realitet konkret specifik dhe nuk mund të kuptohet as të shijohet pa kujtimet, historitë ose shpjegimet përkatëse. Dhe nëse është kështu, atëherë përpjekjet e kritikëve dhe studiuesve të letërsisë dhe të historianëve të letërsisë, për të këmbëngulur në leximin alegorik të korpusit osman të Kadaresë, me synimin edhe për të vënë në dukje “disidencën” e tij, ose kundërvënien ndaj regjimit të Hoxhës, ose janë të dështuara, ose e dëmtojnë pritjen e tanishme të veprës nga lexuesi.
Nga ana tjetër, nëse totalitarizmi – me format staliniste policore të pushtetit – duket sikur i përket tashmë së shkuarës dhe memories, Shqipëria (dhe shqiptaria) mbetet, sot e kësaj dite, truall konfliktesh dhe betejash herë të dukshme herë të padukshme mes Perëndimit dhe Lindjes, Krishterimit dhe Islamit, Europës dhe Azisë, Ortodoksisë dhe Katolicizmit, etj., në format e tyre edhe reale, edhe imagjinare. Dhe brenda këtij realiteti social, ideologjik dhe kulturor, interpretimi i korpusit osman të Kadaresë si epos i përpjekjeve (shqiptare) për t’i mbijetuar agresionit politik, ushtarak, social, fetar dhe kulturor nga Lindja dhe për t’i ruajtur fijet lidhëse me Perëndimin, nuk e ka humbur fuqinë joshëse, përkundrazi. Nëse disa e kanë ri-përqafuar si flamur të një Rilindjeje të re, të tjerë e kanë përdorur për të larë hesapet me kundërshtarët e tyre; dhe krejt interpretimi ka marrë, ndoshta në mënyrë anakronike, trajtat tipike të orientalizmit.[5]
Por ky përdorim orientalist i korpusit, për të promovuar epërsinë e Krishterimit ndaj Islamit, Europës ndaj Azisë, Perëndimit ndaj Lindjes, e kështu me radhë; dhe për të mbështetur orientimet politike, madje edhe ato krejt pragmatike, të elitave të tanishme në Tiranë, është edhe më abuziv, për statusin e korpusit osman të Kadaresë, sepse e katandis këtë të fundit në një vegël thjesht propagandistike, ose skripturë të qarqeve ekstremiste në Shqipëri e mes shqiptarëve, të cilat qarqe shpesh veprojnë dhe predikojnë në emër të atdhetarizmit, por e bëjnë këtë në mënyrë kulturorisht shumë të trashë dhe bajate.
Përndryshe, dhe pavarësisht çdo interpretimi letrar që mund t’i jetë bërë dhe që do t’i bëhet, korpusi osman i Kadaresë mbetet tejet i ideologjizuar, me një seri veprash ku autori nuk druhet të marrë haptazi pozicion pro dhe kundër personazheve të veta, akteve dhe fjalëve të tyre; personazhe të cilat jo rallë përvijohen në trajta karikaturash groteske, ose mishërime të skicuara të një vesi, një perversioni a një obsesioni. Më shumë se prozës historike, siç e kanë cilësuar jo rrallë, ky korpus duket sikur i përket letërsisë fantastike ose distopike, ku theksi nuk bie te saktësia historike dhe riprodhimi besnik i realiteteve të shkuara, por te ndërtimi i një bote të përmbyllur, e cila ndërthur elemente reale (ose të paktën me pretendime reale) me të tjera pjesërisht a tërësisht imagjinare, për të arritur efekte narrative dhe diskursive të caktuara.
Vlerësimi kritik i korpusit osman të Kadaresë ende nuk është stabilizuar; interpretimet alegorike dhe ideologjizante rrezikojnë jo vetëm të vjetrohen vetë, por edhe të marrin me vete, në harresë, edhe veprën. Prandaj, gjasat janë që stabiliteti të arrihet që nga momenti kur edhe ideologjizimi të fillojë të analizohet – dhe të interpretohet – si pjesë e formës narrative; ose kur manikeizmi i ngjarjeve të rrëfyera në korpus të lexohet si po aq artificial, sa edhe bota fantastike së cilës i referohet. Por a jemi ne sot gati, si kulturë, që ta lexojmë, bie fjala, romanin Kështjella duke ruajtur një distancë të barabartë nga të dy kampet dhe duke e parë etosin haptazi në favor të mbrojtësve si pjesë të thurimës narrative dhe jo shkelje syri e autorit, të themi, ndaj pushtetit politik ose kulturor të kohës kur u shkrua vepra? Për ta thënë tjetërlloj: a është lexuesi i sotëm shqip në gjendje që romanin Kështjella të lexojë dhe ta shijojë jashtë kontekstit mirëfilli patriotik dhe kombëtarist?
Alternativa do të ishte, besoj unë, që korpusi osman i Kadaresë – i lënë në mëshirë të zelltarëve dhe të ideologëve – të përfundonte në një teatër kukullash, me të mirë dhe të ligj, këta të fundit zijoshë me çallma, mjekra dhe shpata të lakuara, që ia behin nga errësira dhe kapin robinja virgjëreshat tona flokëverdha, para se të çahen më dysh nga shpata e Heroit. Ja një fat që duhet shmangur.
© 2018, Peizazhe të fjalës™. Ndalohet rreptësisht çdo lloj riprodhimi pa lejen e një administratori të revistës.
[1] Mes këtyre, spikatin romanet Kështjella, Pashallëqet e mëdha, Pallati i ëndrrave, Qorrfermani dhe një numër jo i vogël tregimesh e novelash.
[2] Duke iu referuar pasthënies nga përkthyesi Joachim Röhm për romanin Pallati i ëndrrave, faqja e Wikipedia-s shqip për Kadarenë pohon:
Vepra bënte fjalë për një shtet totalitar, që në shikim të parë dukej si Perandoria Osmane, ku një institucion i quajtur Tabir Saraj (Pallati i ëndrrave) monitoronte, mblidhte dhe analizonte ëndrrat e qytetarëve për të zbuluar në to shenja të konspiracioneve kundër shtetit. Shumë shpejt njerëzit filluan të vërenin se përshkrimet e kryeqytetit ku luheshin ngjarjet ishin identike me Tiranën, dhe atmosfera e terrorit, spastrimeve dhe burgosjeve ishte e ngjashme me Shqipërinë e Enver Hoxhës.
[3] Te parathënia e lartcituar, Röhm i referohet kësaj thënieje të Kadaresë:
Kam thënë shpesh, se kjo perandori është minierë ari për çdo shkrimtar: ti gjen atje të gjitha racat njerëzore, të gjitha fetë, klimat, peizazhet, të gjitha dramat e popujve dhe, mbi të gjitha, të gjitha mekanizmat e shtypjes totalitare, nga Perandoria Romake te Bizanti dhe Mongolët dhe Rajhu i Tretë dhe Blloku Sovjetik. (përkthyer prej meje nga gjermanishtja; burimi i këtij citati në parathënie mungon.
[4] Kjo karakteristikë e pabalancuar në krahasim me të parën, do të shpjegohet edhe me atë që, nëse shqiptaria është unike, pushteti totalitar mbetet anonim. E para është esencë, ndërsa i dyti teknikë.
[5] Këtë orientalizëm kaq të vonuar e kanë vënë gjerësisht në dukje një numër kritikësh tani së fundi, duke filluar nga Enis Sulstarova dhe Doan Dani, por jo vetëm.
Jo vetem merr qendrime pro dhe kunder personazheve sipas renditjes skematike te “natyrshme” me narrator perhere shqiptarin, por u mvesh atyre dialogje apo mendime post-Rilindje. Pra artificiale. Kadare e ka cdo personazh te ketij korpusi nje qenie nacional-politike, shpesh dhe kryesisht anti-sllave dhe kunder-osmane dhe e realizon kete duke u dhene jete me mendime te shekullit te 20-te, por sidomos duke portretizuar ndryshimin e thelle mes shqiptarit si model dhe sllavit apo osmaneve.
Eshte ky modelim qe udheheq sot dhe formeson cdo “pikepamje” te zakonshme te shqiptareve mbi historine e tyre te afert dhe eshte kjo nje nder arsyet e atij edukimi te thelle qe e mban te pacenuar narrativen e regjimit te Enver Hoxhes ne kete drejtim. Sigurisht, me ndihmen e instrumentalizimit nga qarqet fetaro-kulturore qe kerkojne nje primat qe nuk e kane patur mes shqiptaresh dhe nuk mund ta kene megjithe mbeshtetjen e pakursyer nga disa drejtime.
Z. Kadare ka ndikuar ne krijimin e ketyre klisheve origjinale shqiptarocentrike ne kontekstin ballkanik qe jane shume reduktuese, por ai ka demtuar edhe letersine e tij e cila ofron nje pikepamje qe nuk perkon me kompleksitetin e nje kohe kur shqiptaret u konsoliduan si njesi etnike dhe kur u afirmuan per cilesite e tyre.
Ajo i ngjan shpesh nje rrefimi per nje brenge nacionale qe edhe si e tille nuk i pergjigjet urgjences te supozuar historike per nje ripecaktim si komb, por i ben jehone zgjedhjes koniunkturale te elitave shqiptare qe e flaken stigmen e saposhpikur osmane ne procesin e krijimit te vete Kombit i cili nisi udhen “me diellin qe lind nga Perendimi”.
Ne kete pikepamje Rilindja mbetet koha zero historike per cdo konteskt historik mbi te cilin merr jete dhe zhvillohet drama shqiptare ne letersine e Kadarese. Sigurisht kjo eshte arritje po ta shikosh nga perspektiva e ndikimit qe ushtron, por ka efekte bllokuese dhe regresive po ta shkosh nga pasoja qe prodhon per vetepercaktimin tone si shoqeri ne kushtet kur po japim prova se ne cdo kohe jemi konsumatore dhe jo pervetesues identitetesh perednimore apo lindore.
Eshte e domosdoshme qe brezi i ri te eduktohet me nje histori tjeter te shqiptareve, qe e shtyn kohen e vet dhe e zgjeron bazen e dijeve elementare pertej periudhes osmane, qe na jep nje pasqyre me reale te Arberise, te jetes se saj, qe na flet ndryshe edhe per kohen osmane etj.. Ky eshte kusht qe jo vetem te zhbehen konrastet qe mbajne gjalle kontekstin e Rilindjes, por qe te rivleresohet letersia e Kadarese per kete kohe, duke shmangur keshtu keqkuptimet dhe instrumentalizimet.
Ne fakt turku si pushtuesi I mirefillte , gjuhe tjeter ,as indoeuropiane, kulture tjeter , regresiv, madje edhe race tjeter ka qene nevoje mbijetese per kulturen shqiptare, si cdo popull ballkanik. Jo domosdoshmerisht armiku i mirefillte, po pushtuesi i mirefillte, pra heqesi I lirise. I njejti arsyetim per diktaturen komuniste persa I perket lirive e te drejtave civile.
Doja ta sqaroja pak me mire kete çeshtjen e pushtuesit te mirefillte dhe armikut te mirefillte. Turku eshte pushtuesi i mirefillte, prej tij do te dale stereotipi i pushtuesit, meqenese per 5 shekuj (pak a shume) pati heqje lirie, dmth u futem ne burgun politik te popujve, nga i cili mezi dolem ne 1912. Si cdo burg edhe aty pati njerez qe bashkepunuan me rojet dhe drejtorin e burgut, qe spiunuan shoket, pati qe moren leje me te gjata, qe kishin qeli teke etj, po ne fund te fundit burgu burg eshte sido qe t’ia kalosh.
Qe shteti osman ishte despotik, sipas vizionit perendimor, kete e gjen lehte tek autoret perendimore qe ne shekullin 17 per te mos permendur shekullin 18 apo ate 19, kur te paktat reforma per uljen e despotizmit ne Perandori, u nxiten nga Perendimi, madje edhe me kercenime per lufte, njefare teorie ante litteram per perhapjen e demokracise. Nje nga arsyet qe pergjithesisht Rilindasit (jo keta karagjozat e Rames) ishin edhe per modelin demokratik te shtetit.
Ketu pastaj vjen natyrshem krahasimi apo alegoria e regjimit osman me regjimin komunist, aq sa behet e veshtire te kuptohet se çfare ka dashur te thote autori.
Po ne nuk mund te rishikojme diçka te tille, aq me teper kur ne 1500 nis edhe ai qe quhet si diferencimi me i madh ose i thelle ne Historine e Njerezimit, kur nje rajon, ne kete rast Europa krijon nje pasuri dhe teknologji qe thellon ndjeshem diferencat mes popujve ne bote( psh romaket as nuk kane pasur ndonje GDP per fryme shume me te larte sesa barbaret, as teknologjia ushtarake nuk ka qene shume me e perparuar – rastiste qe barbaret ta punonin celikun e shpates me mire).
Gjate shekullit 15, vendi me i pasur ne Europe dhe Bote ishte Italia (shtetet italike) me nje GDP per fryme te llogaritur ne varesi te autoreve dhe shteteve italike diku te 1500 – 2000 dollare te vitit 1990 ( i marre zakonisht si pike referimi ne studimet nga 1990 e ketej). Europa ishte diku tek 500-700 dollare per fryme, ku jemi edhe ne. Meqenese Bizanti eshte llogaritur nga 750 -1200 dollare per fryme, ne varesi te autoreve, ne duhet te kemi qene diku tek 600-700 dollare, me diferenca nga bregdeti ne mal ( dmth bregdeti mund te kete qene edhe 1000 dollare, mali edhe poshte 500 dollareve).
Shifren e Italise se shekullit 15 e kapi Hollanda ne shekullin 17 dhe Anglia ne shek 18, pastaj ne shekullin 19 shume shtete te tjera, perfshire edhe Italine te ciles i ra mireqenia grope gjate shekullit 16, sidomos gjate lufterave per Italine qe zune gjithe gjysmen e pare te atij shekulli ( por edhe humbja e qendersise se Mesdheut ne tregtine boterore).
Pra ne ngelem tek vendet europiane qe nuk e paten fatin te jene pjese e ketij diferencimi te madh ne Historine e Njerezimit.
Megjithate, per t’u rikthyer tek pushtuesi dhe armiku i mirefillte, ne rastin e turqve osmane apo joosmane, keto nuk perputhen, meqenese turku eshte pushtuesi i mirefillte, por jo armiku i mirefillte,,rol te cilin e luan shkjau, posaçerisht serbi ( malazezi eshte teper i ngjashem me ne, bullgari/maqedonasi jo aq i rrezikshem, greku jo aq historik ).
Keshtu ne baze te ketij dallimi, i cili ka qene domethenes ne fazen politike te Rilindjes (1878-1912), mund te shihet nqs Kadareja e ka pare turkun si pushtuesin apo si armikun e mirefillte, nqs e ka pare si pushtuesin, burgosesin e despotin,eshte plotesisht ne rregull e brenda normave njerezore, nqs si armikun e mirefillte atehere ekziston mundesia e kritikes dhe rrjedhimisht e nje rishikimi te mundshem. Po nuk mund te zhbehet historia, sepse llafi qe bie prej kohesh e kemi turkun aleat strategjik kunder grekut ( apo perceptohet gjeresisht si i tille).
Hyllin, mbase e kam gabim, por më duket sikur ti e vë letërsinë në shërbim të mënyrës krejt specifike siç e kupton ti historinë. Mirëpo vetë ky vizion yti është i njëanshëm dhe asnjë shkrimtar – hiq propagandistët dhe ata që duan të bëjnë politikë nëpërmjet letërsisë – nuk do ta pranonte. E katandis Kadarenë, meqë për atë flasim, në një version modern të kronikanit Mevla Çelebiu, te “Kështjella”.
Historia eshte ajo qe eshte, nuk ka nje menyre timen apo tenden apo te shkrimtarit x,y,z. Kush do te beje fantahistori edhe ai ka lirine e tij ta beje, ka plot fantahistori verdalle, po kush do te beje roman historik, do te marre historine per ate qe eshte, ose kritiket do ta shkaterrojne me akuza apo me keq do te qeshin me te. Me rezulton se Kadareja eshte ne rregull, meqenese kritika boterore as e ka shkaterruar e as ka qeshur me te,perkundrazi e ka ndihmuar te marre edhe disa çmime. Po ndoshta ty te rezulton ndryshe, do te ishte interesante, per mua po e po, por besoj edhe per te tjere.
Nga ana tjeter me keto kufizimet ideologjike qe u ve shkrimtareve dukesh si ana tjeter e monedhes qe lame pas para 27 vjeteve. Nqs nje shkrimtar do te beje propagande te cfaredo lloji eshte plotesisht i lire ta beje, ka te drejten e fjales. Po me kujton Presidentin italian, Matarelen, qe pardje refuzoi qeverine e maxhorances parlamentare per mosperputhje ideologjike. Besoj qe ne kohet e sotme kufizimet ideologjike nga Lart jane si te besh lufte me karadakun.
Une po sjell diçka nga nje interviste e para 10 vjeteve, ku rreth Europes Kadareja duket gati-gati profetik:
– Nuk mund të duhet planeti i gjithë, në mënyrë të plotë siç mendojnë disa teoricienë nga ata kozmopolitët, patologjikë si të thuash, jemi qytetarë të botës, nuk është e vërtetë, është hipokrizi. Natyra njerëzore është e tillë që dhe dashurinë dhe gjithçka tjetër, dhe përkushtimin, kërkojnë një hapësirë të përcaktuar. Kështu është ndërtuar natyra njerëzore, historia njerëzore. Thonë disa herë do hyjmë në Bashkimin Evropian do të harrohen këto, jemi të gjithë bashkë, nuk është e vërtetë. Evropa ka një parullë që është shumë e saktë dhe e bukur, është unitet në larmi, është parullë themelore, quhet atdheu Evropa e Kombeve, nuk quhet Evropa e njerëzve të lirë. Askush në botë, në Evropë nuk po bëhet gati të heqë dorë nga atdheu i vet, kombi i vet. Në Francë, Ministria e Arsimit quhet Ministria e Edukimit Kombëtar dhe nuk kanë frikë ta përdorin fjalën komb, se te ne po të thuash komb duket si e prapambetur, thotë tjetri ky mos është nga ata e një kohe të ikur. Nuk është e vërtetë. Kjo është pse thashë mendësi kolonialiste, sepse popujt kryesorë në Evropë, shtetet kryesore tradicionale dinë ta ruajnë fare mirë vlerat e tyre kombëtare, kanë institucione qindra vjeçare i kanë përpunuar në shekuj, kanë punuar programe shkollore me shekuj, nuk i kërcënon këta asgjë dhe shpesh njerëz të këtyre i shikojnë me një farë skepticizmi që nuk e thonë hapur.”
Kurse me poshte dicka qe lidhet edhe me romanet e politiken:
– Po flisnim për politikën?
– Herë pas here kur duhet nuk ka asgjë të keqe të hyjë edhe politika. Unë kam shkruar në veprat e mia, nuk e di sa faqe ka politika, 200, mund të jenë më tepër, nuk e di. Nuk ka ndonjë vend të madh siç mund të mendohet. Ngaqë unë kam jetuar në epokën komuniste ne shkrimtarët e asaj kohe quhemi sikur jemi të përzier me politikën. Po ta shikosh, po të filloj me veprat e mia, si libri im i parë “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” nuk ka ndonjë gjë politike, është më tepër një motiv i kërkimit të një vdekjeje pas një lufte të madhe, “Kronikë në Gur” ka tek-tuk paragrafë që të kujtojnë ato dramëza të luftës civile, romani “Kështjella” folëm për këtë. Më vonë vepra të tjera “Pallati i Ëndrrave”. Është një roman që ka politikë sigurisht grindja shqiptaro-sovjetike “Dimri i Vetmisë së Madhe”. Dhe ai ka një pjesë të vogël, por ngaqë është qendrore si ngjarje, është e rëndësishme, identifikohet ky roman.
Diçka e fundit nga nje interviste e para dy vjeteve, rreth futjes se nje romani per studim ne shkollat franceze:
V.I.- U paraqitet nxënësve për t’u studiuar romani “Kush e solli Doruntinën”. Zgjedhje e volitshme? Po të ish lënë në dorën tuaj, do të kish zgjedhje tjetër?
I.K.- Mendoj se është zgjedhja e duhur. Që të jem i sinqertë, në fillim m’u duk tepër e guximshme. Natyrisht që s’ishte puna ime të kujdesesha nëse vepra ishte apo jo e përshtatshme për 14 ose 15- vjeçarët francezë. Madje, ndjeva kënaqësi që një vepër kaq delikate dhe e ndërlikuar zgjidhej nga letërsia shqipe.
Ndoshta ndonjë lexues(e) i/e brezit të ri, që e ka lexuar veprën e Kadaresë pas ’90-ës, mund të na jap një ide se si lexohet kjo vepër nga të rinjtë sot; ose ndonjë mësues(e) letërsie që ka kontakt të vazhdueshëm me nxënësit dhe studentët e sotëm.
Besoj se hapja me botën dhe kontaktet, mes të tjerëve, edhe me turqit dhe Turqinë e sotme si dhe ndërgjegjësimi mbi përkatësinë fetare i shumë shqiptarëve (edhe ata që nuk janë besimtarë) do të bëjnë që edhe interpretimi “mirëfilli patriotik dhe kombëtarist” i veprës të zbutet vetvetiu. Lufta e së mirës me të keqen (3) ose interpretimi hollywood-ian i librave ka për të mbetur për një pjesë të lexuesve. Nuk përjashtohet natyrisht që dikush tjetër ta interpretoj veprën në kuadrin e clash of civilizations të kohëve të sotme. Pastaj, autoritarizmi sikur po kthehet prapë në modë së fundmi, kështu që vepra e Kadaresë mund t’i shërbejë edhe imunizimit ndaj tij.
Fatmirësisht librat e Kadaresë lejojnë edhe interpretime të tjera, përveç këtyre, p.sh. Kështjella mund të lexohet dhe si një roman lufte i mesjetës që nuk i rri mbas asnjë libri në këtë zhanër; Pallati i ëndrrave si roman distopik par excellence; Pashallëqet e mëdha si letërsisë fantastike etj.
Si një plotësim, edhe pse anësor mbi shkrimin e mësipërm unë do të shtoja edhe këtë studim
http://www.zeitschrift-fuer-balkanologie.de/index.php/zfb/article/view/221
Per çfare rropatet ky shkrim, pa dashjen e autorit, eshte dhe nje shembell tjeter qe arti nuk eshte i pavdekshem. Si çdo tjeter produkt kulturor, vjen nje çast edhe arti vdes, siç vdes edhe trupi, rikthehet ne pluhur.
Asgje per tu shqetsuar, gjithçka per tu gezuar, sepse vdekja e trupit eshte garanci e progresit.
E kisha fjalen qe vdes vepra e artit, se vdes arti nuk ka kuptim si shprehje.
Në natën plot acar një zjarr doja të ndez
Por, nata ish e ftohtë, ah, ç’tmerr i zi që ish,
Ndaj që të mbahej gjallë ky zjarrth n’atë rrebesh
Diçka përherë kërkonte, kërkonte vazhdimisht.
Ndaj si shtegtari murg, që shkarpat mbledh në terr,
Unë hidhja n’atë zjarr gjymtyrët papushim.
Por ishin pak ato, ndaj fill pas tyre rresht
Mbi të nisa të hedh copëra të shpirtit tim.
I lodhur ndonjëherë kam thënë: shuhu pra,
Në qoftë se nuk të duan, të bjerë natë e pafund.
Të verbtit sytë tuaj kështu do t’jenë
Në terrin absolut pa shqetësim kurrkund.
Po prapë diçka më shtynte të ngrihem si somnambul,
Si murgu shkretimtar që shkarpat verbtaz mbledh,
Dhe sipër zjarrit prapë të hedh gjymtyrët akull,
Dhe copërat një nga një të shpirtit tim të hedh.
(Kadare – Monolog, 1984)
Teuta, e korigjova gabimin e komentit.
Mua kjo poezi (që e lexoj tani për herë të parë) po më duket si hap prapa, edhe në etikë edhe në estetikë, në krahasim me “Fjalët e qiririt.” Por ndoshta nuk jam gdhirë mirë.
Edhe mua me duket kaq e vjeter. Ndoshta e ka shkruar kur ishte student ne Moske, ngjan me Pushkin (“Karroca e jetes”) …
Por në mesditë të kapitur
E mbledhim veten, kemi frikë
Prej çdo proshke e grope të papritur
Thërrasim: “Me ngadalë, or mik!
Kështu shkruan Pushkini tek “Karroca e jetës” ku pasagjeri nuk ka ndonjë arsye për t’u tretur si qiriu i Naimit dhe as kërkon të mbaj të ndezur zjarrin si murgu shtegtar i Kadaresë.
Mua po më duket i çuditshëm krahasimi…
Në një kohë tjetër, atëherë kur të mungonin sinjalet për rigjallërimin e ëndrrës neo-otomaniste, ndoshta do t’i mbathnim këpucët e Linda Nochlin, apo të Edward Said e do ta bënim një shëtitje nëpër shtigjet e tyre edhe pse konsiderohen të diskutueshëm nga studiues të historisë dhe të artit.
Piktura e Jean-Léon Gérôme që shoqëron në mënyrë provokative shkrimin dhe që është diskutuar nga dy autorët e mësipërm, më duket se bën efekt të kundërt nga ai që ka dashur të shkaktojë autori.
Teuta, po deshe na sqaro me thjeshte permbajtjen e ketij komenti, se une nuk kuptova asgje.
Nuk më duket e drejtë, madje as e hijshme, të sugjerohet që vepra e Kadaresë me temë “osmane” mund të vlejë ose deri edhe të përdoret kundër neo-otomanizmit. Do të ishte lexim i gabuar edhe i veprës, edhe i neo-otomanizmit; dhe do ta vinte Kadarenë të bënte boks, në të njëjtin ring, me soap-et turke.
Komenti të cilit i referoheni ka të bëjë me pikturën “Zbutësi i gjarpërinjve”, të Jean-Léon Gérôme e cila është afishja e këtij shkrimi.
Një vepër e shumëdiskutuar përtej kornizës së artit për faktin se plot 40 vjet më parë (në ’78-ën), Edward Said “ja veshi” si kopertinë librit të tij, “Orientalizmi”. Zgjedhja e kësaj pikture (sipas autorit), ishte një lloj vënieje në lojë apo provokimi ironik ndaj Perëndimit për idetë e gabuara mbi popujt e Lindjes së Mesme.
Linda Nochlin, historiane arti, shkroi më pas esenë “The Imaginary Orient” ku analizon gjithashtu pikturën e Gérôme, duke aplikuar teorinë post-kolonialiste të Edward Said-it.
Do ta mirëkuptoja pathosin analitik të Said-it, si bir i një familjeje palestineze, që akuzon nga pozitat e më të dobëtit ideologjinë që mbështet shfrytëzimin kolonial të vendeve dhe popujve të Lindjes së Mesme, por kjo nuk ndihmon në heqjen e paraleleve me historinë tonë, sepse aktorët këtu ndryshojnë rolet dhe pozicionin: Ne kemi qenë të pushtuarit dhe jo pushtuesit e “Orientit”. Kemi qenë të shfrytëzuarit dhe jo shfrytëzuesit.
Le t’iu vëmë fakteve dhe kodeve të komunikimit emrat që kanë. Piktura që shoqëron këtë shkrim bën qark të shkurtër me qëllimin e tij “emancipues” për shkak të ngarkesës ideologjike që i është veshur e që e përjashton nga konteksti dhe specifika e diskutimit.
Nuk më duket ta kem përmendur Kadarenë në komentin më sipër, aq më tepër që analizat politike që lidhen me prirjet neo-otomaniste nuk di të jenë frymëzuar gjë nga ndonjë prej veprave apo qëndrimeve të tij, për analogji me pikturën e shumëpërfolur.
“Për një farë kohe, sidomos në vitet 1970-1980, interpretimi i dytë erdhi e u konsolidua si më intriguesi, sepse e nxirrte veprën e Kadaresë si subversive dhe këtë vetë si një lloj shkrimtari që refuzonte t’i nënshtrohej regjimit totalitar policor; madje, nëpërmjet veprës së tij, rrekej t’i tregonte lexuesit “të vërtetën” në lidhje me këtë regjim.”
Per kete deshmia me e mire eshte Plenumi i Lidhjes se Shkrimtareve me 1982 ku Agolli ne raportin e tij citon pjese nga ‘Nepunesi’. Te pjesa e cituar thuhet pak a shume qe “tipar i sistemit eshte jo hapja por mbyllja, jo informimi por mungesa e informimit etj”. Dhe Agolli shtron haptazi pyetjen shkaterruese se “cilit sistem i referohen keto?” duke lene te kuptohet se Kadareja po fliste per Shqiperine e asokohshme enveriane. Dmth diktatura e lexonte qartesisht ‘Nepunesin’ si veper subversive.
Po si shpjegohet qe kjo diktature e lexonte qartesisht vepren si subversive dhe nuk vepronte qartesisht Sigurimi si vegel e diktatures me te pergjakeshme ne Lindje ku asnjeri nuk bente as gek as mek etj etj male me fjale?
Apo interpretimi i turbullires se Enverit me gjitonin e tij te Sokakut te te Marreve? Se edhe Stalini keshtu ka bere me Shostakoviçin dhe Bulgakovin, luanin bashke kukafshefti neper sokaqet e Bakuse.
Po te besosh Kastriot Myftarajn:
http://mozaik24.blogspot.com/2012/11/kodi-sekret-i-romanit-pallati-i-endrrave.html
i bie qe vete IK nuk e pranoi kurre, e kam fjalen pas vitit 1990, qe “Pallati i Endrrave” ishte nje alegori e shkruar kunder rregjimit te Hoxhes. Perkundrazi, sipas Myftarajt, romani ishte nje kumt nepermjet te cilit rregjimi i Hoxhes komunikonte me Perendimin, por edhe me Lindjen, pasi shkrimtari merrte udhezime te perpikta. Megjithese e gjitha kjo me tingellon pak konspiracionale, jane disa fakte qe gjithsesi te bejne te mendohesh pak me gjate rreth kesaj ceshtjeje dhe megjithate mund te mos harrish nje perfundim qe nuk do te dukej i sforcuar.
1. Eshte e vertete qe D.Agolli e kritikoi romanin dhe mbase shtroi edhe pyetjen “Cilit sistem i referohen keto?”. Ajo qe vjen pak era lecke e djegur ketu eshte qe vete kryetari i Lidhjes se Shkrimtareve indirekt pranonte qe romani i IK pershkruante deri diku sakte pikerisht rregjimin e Hoxhes, pra edhe DA vete do te mund ta kishte pershkruar rregjimin si “i izoluar”, i “mosrekomandimit” etj. Ketu me kujtohet ajo historia me ate djalin qe duke ngrene dreke me nje vjaze e pyeti: “A e gjen dot cfare kam midis kembeve?”. Vajza u skuq dhe po pertypej e s’po fliste. Djali duke qeshur i tha: “Hej, kemben e tavolines”. Vajza qeshi e shkujdesur dhe kur djali i beri te njejten pyetje pas pese minutash, vajza qeshi e tha: “Hehe, kemben e tavolines”. “Jo”, i tha djali, “tashti kam ate qe te shkoi ty ndermend qëparë.”
2. Driteroi e kritikoi, ama, Ismailit nuk i hyri gjemb ne kembe dhe romani qarkulloi lirisht e nuk u ndalua.
Megjithese pergjithesisht me ment e Myftarajt, sipas meje dhe pa ofeze per te, nuk dilet as deri ne Pazar, kete rradhe, me ka vene pak ne siklet. Jo aq per ate punen e kumteve, sesa per faktin qe ky roman ndoshta nuk eshte ai qe u pelqen atyre qe e duan pa derman IK disident, por as ai qe thote Myftaraj. Eshte nje roman e aq. Ajo qe mbaj mend une si lexues i thjeshte, pa ndonje pergatitje te vecante profesionale per te bere kritikun dhe per te gjetur prapamendimet dhe ate qe i kishte shkuar nder mend Kadarese qëparë, eshte qe kur e lexova romanin me pelqeu shume. Nuk me shkoi mendja t’i beja ndonje interpretim qe lidhej me aktualitetin e athershem. Kur me vone nje nga miqte e mij me permendi mundesine e nje alegorie, nuk eshte se nuk gjeta ngjashmeri, por hej, kam vene re qe shpesh ngjashmerite i gjejme kur i kerkojme apostafat, rralle here na vine ne menyre te natyrshme.
Te njejten gje do te thosha edhe per pjesen tjeter te universit osman. Tek e fundit arsyeja perse ka nje univers osman ne vepren e Kadarese, nuk eshte e ndryshme nga ajo perse ka nje univers ruso-sovjetik, apo kinez. Nëse do te rrëfente rreth shqiptareve e per shqiptaret, mos valle duhet te kishte krijuar universe senegaleze, apo indianesh lekurekuqe? Vete universi real shqiptar (nëse ka nje te tille) nuk mund te kuptohet ne periudhat e tij te veçanta historike pa pranine e osmaneve, ruseve apo kinezeve, perkatesisht pa egzistencen e universeve letrare osmane, ruse apo kineze, pavaresisht se cili shkrimtar i madh apo i vogel perpiqet t’i krijoje ato kur me më shume sukses, kur si karikatura.
Shkruan:
Ka dallime të mëdha mes këtyre universeve: ai ruso-sovjetik është “historik”, qoftë edhe thjesht ngaqë Kadareja e ka njohur drejtpërdrejt; ai kinez është satirik, grotesk dhe artificial – autori as që pretendon të thotë diçka për Kinën, por vetëm sa e përdor si gozhdë për të varur fantazitë e tij distopike. Këtu Kina vjen dhe i ngjan Perandorisë Osmane, gjithnjë në korpus; sepse edhe kjo e fundit është një pretekst, një etiketë, një shkelje syri, një kryemetaforë – edhe pse gjithnjë mund të diskutojmë se e çfarë pikërisht. Nuk besoj se ndokush mund t’i marrë seriozisht prozat osmane të Kadaresë për vepra “historike”, në kuptimin siç është “historike” Lufta dhe Paqja e Tolstojit. Ato nuk rindërtojnë, por thjesht ndërtojnë. Unë do t’i futja në zhanrin e fanta-historisë distopike, ku besnikëria ndaj faktit a interpretimit historiografik nuk ngre peshë.
Lexuesit në kohën e regjimit të Hoxhës ishin mësuar që t’i qaseshin veprës letrare si të ishte kjo ilustrim i realitetit; kjo nxitej edhe nga politikat kulturore të regjimit vetë. Autonomia e veprës së artit konsiderohej si koncept i dëmshëm. Prandaj në atë kohë do të merrej pa vërtetim që një roman i Kadaresë me temë osmane do të lexohej si vepër me natyrë “historike”; ishte i vetmi lexim i lejuar. Nëse një shkrimtar e bënte Skënderbeun personazh, atëherë ky personazh duhet t’i përgjigjej Skënderbeut real. Por kjo qasje është jo vetëm ideologjike, por edhe tejet artificiale. Për të mos thënë anakronike. Tema e një vepre, ose “lënda” e narrativës nuk është e thënë të lidhet me realitetin. Më kujtohet këtu një roman i famshëm, “Dursch das Land der Skipetaren”, i gjermanit Karl May (i vitit 1888), i cili as kish qenë në Shqipëri as dinte gjë të saktë për shqiptarët; por, përkundrazi, dinte si të shkruante një roman që do t’i shitej.
Tani, për korpusin osman të Kadaresë, duhet vërejtur se edhe ky ka evoluar në kohë. Në vitet 1960, Kadareja ishte autor progresist, modernist, futurist, i ndikuar rëndshëm nga letërsia sovjetike, dhe në luftë me konservatorizmin letrar në Shqipëri; dhe te ky pozicionim i ka rrënjët edhe metafora e Perandorisë Osmane si vend gjeometrik i prapambetjes, supersticionit, konservatorizmit, anti-erotizmit, etj. Më pas, autori filloi të pozicionohej gjithnjë e më shumë si kombëtarist, etno-centrik, në kufijtë e misticizmit folklorik; dhe tani Perandoria Osmane filloi të përfaqësonte trysninë shkombëtarizuese dhe de-europianizuese ndaj shqiptarisë. Ndërkohë, meqë e vuante edhe drejtpërdrejt obskurantizmin e komisarëve vendës, Kadareja e shfrytëzoi të njëjtën metaforë edhe për të elaboruar distopitë e veta anti-totalitare; në mënyrë dramatike, ndryshe nga ç’bëri me metaforën e Kinës së Maos, e cila e përcjell të njëjtin efekt, por në trajta kryesisht komike. Në momentet më të frymëzuara, bota osmane është edhe vendi i alienimit total, ose ku irracionalja regjimentohet deri në racionalizim brutal.
Nuk e ve ne dyshim qe ka dallime midis universeve letrare osmane, ruso-sovjetike, kineze te IK. Edhe sikur te kisha pasur ndonje dyshim te tille, shpiegimi qe jepni ju me siper eshte i mjaftueshem, edhe sikur te pranohet ashtu sic eshte dhene, pa asnje kritike. Une kisha folur per “arsyen”, sic e citoni edhe ju. Dmth, meqë sidoqofte IK sic kuptohet ka dashur te shkruaj rreth shqiptareve, per shqiptaret, universet e veta letrare do t’i ngjizte me material nga historia e shqiptareve. Pastaj se njerin univers do ta perdorte si “historik”, tjetrin si “komik” a cfaredo karakterizimi tjeter, kjo eshte e vetvetishme. Analiza juaj e shkurter ve ne dukje disa nga keto karkateristika te universeve letrare te IK, qe megjithate per mendimin tim nuk e ndryshojne arsyen thelbesore te egzistences se tyre.
“Më pas, autori filloi të pozicionohej gjithnjë e më shumë si kombëtarist, etno-centrik, në kufijtë e misticizmit folklorik; dhe tani Perandoria Osmane filloi të përfaqësonte trysninë shkombëtarizuese dhe de-europianizuese ndaj shqiptarisë.”
Doja të ndalesha pak tek etno-centrizmi, meqë e kam hasur në trajtë akuze apo etiketimi negativ e që e gjej si një lloj huazimi parafabrikat e të pavend në disa shkëmbime/shkrime të këtij blogu.
Etno-centrizmi sipas Giddens (1997) u shfaq së pari në mënyrën sesi kolonizatorët europianë pushtuan dhe nënshtruan indigjenët e Amerikës dhe të Australisë.
Gjatë shtrirjes së zotërimit të tyre mbi këta popuj dhe më pas, ata ishin të bindur se ishin më superiorë dhe po i qytetëronin popujt e kolonizuar. Pikërisht kjo mënyrë të arsyetuari u kundërshtua nga Edward Said, i cili përdor relativizmin kulturor për të sqaruar efektet sociale dhe kulturore të kolonializmit. Ai tërheq vëmendjen në mënyrën sesi kolonizatorët nëpërmjet artit dhe letërsisë lartësonin vlerat e Perëndimit duke zhvlerësuar, madje zeruar besimin dhe vlerat e popujve të kolonizuar. Në këtë prizëm u përdor relativizmi kulturor, si një mjet për të sfiduar pikëpamjet dhe praktikat etnocentrike perëndimore dhe për të nxitur vlerësimin e larmisë kulturore.
Ka një korrelacion të drejtpërdrejtë dhe qartazi të verifikueshëm midis etnocentrizmit dhe pozitës superiore të etnocentristëve kundrejt subjektit që përçmohet kulturalisht.
Tani unë do të doja të dija a na bën vallë të ndihemi superiorë fakti që ne kemi qenë 500 vjet nën pushtimin otoman? A është rrezikuar kultura, besimi dhe gjuha jonë, apo ajo osmane nga kjo marrëdhënie e gjatë? A janë veprat e Kadaresë ode për etnocentrizmin, apo mbijetesën e një populli të vogël, të braktisur në fatin e vet nga Europa të cilës i përket dhe me të cilën vetidentifikohet natyrshëm?
Ky diskutim është delikat në kushtet e tanishme kur Europën e synojmë edhe ne, edhe Turqia. Nuk besoj se do të ishte dinjitoze për ne dhe gjithashtu për Turqinë që Shqipëria të shihej si një lloj krushke, a “lajmëseje” e martesës së supozuar të Turqisë me BE-në. Vetakuzimi ynë për etnocentrizëm në këtë kohë do të ishte maska më qesharake në një karnevale të pashpjegueshme për gjithkënd me mend në kokë, që e njeh sadopak historinë e Ballkanit.
Mund të duket si aksiomë e konsumuar nëpër tryeza konferencash e takime, por mbetet e vërtetë: Bashkimet e qëndrueshme dhe afatgjata kanë në bazë besimin dhe respektin reciprok. Turqia i ka të gjitha gjasat për ta arritur synimin e saj, nëse sillet si partnere e besueshme me BE-në. Besueshmëria në këtë rast nuk besoj se varet apo ndikohet nga fakti i imagjinuar që një komb si i yni i mbajtur për 500 vjet nën pushtimin e saj, tanimë ia ka dalë të rivlerësojë qëndrimin mohues ndaj kulturës, apo “universit” të imponuar, aq sa të kërkojë ndjesë, ta injorojë qëndresën e vet, madje “të dashurohet” me pushtuesin. Një lloj sindrome e Stokholmit, ç’të thuash! Në këtë pikë, të gjithë kemi nevojë për ajër dhe ide të reja racionale, jo për laboratorë që eksperimentojnë nation-engineering.
Unë etnocentrizmin e kuptoj si tendencë sistematike të një grupi etnik (p.sh. një kombi) për ta interpretuar botën në bazë të parametrave të veta kulturore (të tjerët mund t’i kenë dhënë përkufizime të tjera). Ky lloj etnocentrizmi, i kuptuar dhe i përkufizuar kështu prej meje, dhe i të cilit Kadareja ideolog ka qenë një nga frymëzuesit më të respektuar, e sundon sot kulturën shqiptare pop. Me Kadare ideolog kam parasysh atë të “Mosmarrëveshjes”. Por para këtij manifesti të vonë, kanë qenë edhe veprat letrare të viteve 1980-1990 që e kanë ushqyer të njëjtin qëndrim. Mendoj se etnocentrizmi është i dëmshëm për ne dhe duhet penguar, madje edhe kur shfaqet në nivelin thjesht folklorik, ose në formën “o sa mirë me qenë shqyptar”. Jo vetëm që na e shtrembëron botëvështrimin, por edhe na provincializon. Edhe vetëm njëzet vjet më parë, sa për të sjellë një shembull, as do të mund të përfytyrohej protesta kundër Fjalorit etimologjik të Kolec Topallit, e organizuar mu përpara Akademisë së Shkencave, me pretekstin se kjo vepër kish gjetur shumë fjalë “të huaja” në gjuhën shqipe. Ky është etnocentrizmi në veprim.
Teuta, etnocentrizmi eshte koncept ideologjik dhe ideologjizues, i perdorur rendom per te shpjeguar te keqijat e kolonizimeve, per te shpetuar eurocentrizmin ose qendersine e Perendimit ne keto te keqija. Ne fakt, qekur kane lindur komunitetet,fete dhe shtetet, bashkesite e kane pare veten si pike referimi, rast me i njohur nga te gjithe eshte dualizmi i grekeve te lashte, ne greke e barbare (po keshtu gjithe qyteterimet qe nga sumeret deri te Perendimi i sotem). Po ashtu çdo fe e ben komunitetin fetar pike referimi,
Formimi i shtet-kombit thjesht mundesoi transferimin e ketij komuniteti referues tek kombi, nje proçes gjithsesi gjithnje i sfiduar nga eurocentrizmi apo qendersia e Perendimit (vete Hitleri u tregua i kujdesshem ne gjithe shtetet perendimore qe pushtoi-veçanerisht ato me origjine gjermanike-, gje qe s’thuhet per Lindjen).
Kadareja nuk ka nje pozicion te qarte, nese eshte eurocentrik apo etnocentrik, kerkon t’i pajtoje tek ”uniteti ne larmi”, gje qe mesa po duken bathet eshte e pamundur.
Heperhe tre shtetet qe kryesojne boten per popullsi dhe GDP, Kina, Amerika dhe India, jane pozicionuar tek etnocentrizmi, duke mbajtur kombin si komuniteti referues, kombet ne dekadence apo te paformuar mire perpiqen te gjejne ombrella kulturore e fetare ose te arnojne ombrellat e vjetra.
Ne fund te fundit eshte çeshtje strukturore, nje strukture dekadente nuk eshte ne gjendje te rinovohet nga brenda se ka mekanizma te kalbur, nje strukture progresive arrin gjithnje te rinovohet nga brenda.
Kadareja ndoqi rrugen e Rilindjes dhe po le pas te njejten paqartesi. Xha xhai i ka te qarta idete per Kadarene, po Kadareja nuk i ka te qarta per vete. Te ishte etnocentrik Kadareja s’do jetonte ne Paris, po ne malin e Tomorrit, ashtu si Hajdegeri ne Pyllin e Zi/Schwarzwald. Besoj se Rilindja si thelbesisht rryme emigrantesh nuk kishte si ta sqaronte kete pike,ne te njejten gracke ra edhe Kadareja.
“Meqenese Bizanti eshte llogaritur nga 750 -1200 dollare per fryme, …”
Nga komenti i Hyllin, sikur fillova te kuptoj diçka nga komenti i Teutes.
Psi, kam përshtypjen se po endesh në rrugica të përhënura… 🙂
Me duket se po endet ne pike te diellit e po kupton ca i do enda; psikomirazh.
“Unë etnocentrizmin e kuptoj si tendencë sistematike të një grupi etnik (p.sh. një kombi) për ta interpretuar botën në bazë të parametrave të veta kulturore (të tjerët mund t’i kenë dhënë përkufizime të tjera).”
Druaj se nuk e kemi lirinë të vetëpërkufizojmë gjatë komunikimit me të tjerët koncepte që nuk i kemi krijuar vetë. Ndryshe do të gjendeshim në një lloj Babeli të vogël, ku ndoshta do t’i mburrnim të tjerët duke i sharë dhe anasjelltas.
Interpretimi i botës sipas vlerave të veta prej një kombi ka të bëjë me RELATIVIZMIN KULTUROR dhe jo me etnocentrizmin. Ky i fundit është imponim, jo interpretim.
Ndaj edhe pyetja: Kujt i qenka imponuar kaq rëndë Kadareja?
Të njëjtë e të bashkuar në botën e tyre janë vetëm të vdekurit. Të jesh gjallë, do të thotë të jesh ndryshe dhe nëse ka një motiv bazik për të qenë bashkë është pikërisht mbrojtja e kultivimi i lirisë që ushqen ndryshimin dhe jo uniformitetin vdekatar. Është pak si të zgjedhësh të jesh rojtar në varrezë, apo kopshtar në parajsën e larmisë.
Jo më kot “guardian” dhe “gardener” në anglisht kanë të njëjtën gllosë do të thoshte ndonjë gjuhëtar.
Çështja është nëse zgjedhim të jemi dishepuj të jetës, apo të vdekjes. Një zgjedhje që padyshim paracakton pa ekuivok fatin e veprës që lëmë pas.
Shkruan:
Mua më mjaftojnë përkufizimet e mëposhtme:
Nga Google:
nga Larousse:
ja edhe ai i krijuesit të termit:
Teuta, nuk po të marr vesh. Se çfarë është etnocentrizmi, këtë nuk ka nevojë ta diskutojmë! Përkufizimet më lart janë të thjeshta (dhe gjithsesi jo të miat; që unë i ndjek, nuk do të thotë edhe se “kam vetëpërkufizuar gjatë komunikimit koncepte që nuk i kam krijuar vetë”!). Në fakt, kur hyj në ca muhabete, e bëj me supozimin se ai tjetri nuk do të kërkojë qimen në vezë, ose me shpresën e një mirëkuptimi se askush nuk është në keqbesim. Se përndryshe as do ta merrja mundimin.
P.S. guardian dhe gardener nuk kanë lidhje etimologjike mes tyre. Në analizë të fundit, guardian është ai që sheh (Proto-Germanic *wardon); ndërsa te gardener dhe garden kemi të njëjtën rrënjë që, mes të tjerash, shfaqet edhe te shqipja gardh (vend i qarkuar).
E qartë, nuk ekziston një përkufizim i vetëm për etnocentrizmin si koncept (sipas krijuesit të termit të cilit i jeni referuar), sepse operohet në domenin e shkencave sociale dhe jo në atë të shkencave natyrore.
Atëherë, ai që merr rëndësi në këtë rast është konteksti ku aplikohet koncepti dhe përditësimi i tij sipas studimeve dhe kontributeve të tjera në kohë të ndryshme. Unë do të kujdesesha të mos e mbyllja fjalinë me pikëçuditëse kur bëhet fjalë për diskutimin e koncepteve të kësaj natyre, sepse edhe Sumner-i që paraqitet si At’ i termit është thjesht babai adoptues i tij. Për më tepër, shikoni këtu: https://jspp.psychopen.eu/article/view/264/html
Ndërkohë që Anthony Giddens, të cilit i jam referuar në një nga komentet e mia të mësipërme, është një autor më aktual dhe më i lexueshëm kur vjen puna për të rrokur kuptimin e një koncepti që është kompleks për t’u kuptuar me një shikim të shpejtë në Google, apo Larousse.
Giddens e përkufizon etnocentrizmin si “the tendency to look at other cultures through the eyes of one’s own culture, and thereby misrepresent them”, për të vazhduar më tej se kjo ishte mënyra sesi shumica e qytetërimeve të mëdha i shikonte pjesëtarët e kulturave më të vogla (e theksoj: më të vogla!) dhe se ky perceptim ka shkaktuar mjaft përplasje etnike.
Pyetja retorike që po e ripërsëris është: Shqipëria, a ka nisur ndonjë inkursion luftarak ndaj ndonjë vendi tjetër si pasojë e etnocentrizmit të vet?
Po i mbyll këtu komentet për këtë temë, natyrisht me pikë.
Unë nuk mbylla fjalinë TIME me pikëçuditëse, por citimin e fjalisë SATE; sepse ishe TI që shkrove se “nuk e kemi lirinë të vetëpërkufizojmë gjatë komunikimit me të tjerët koncepte që nuk i kemi krijuar vetë”, praktikisht duke aluduar se unë përkufizimin e etnocentrizmit (në një koment të mëparshëm) e kisha nxjerrë nga xhepi. Prandaj edhe m’u desh të tregoj se përkufizimi “im” i etnocentrizmit nuk ishte “imi” ngaqë e kisha krijuar unë, por ngaqë e kisha përdorur; dhe pikëçuditësen e shtova për të vënë në dukje gabimin tënd.
Shkruan:
Kjo pyetje mund të bëhet, por për mua është irrelevante. Madje tani po më bën të dyshoj nëse ti e ke kuptuar vërtet qëndrimin tim, apo thjesht po e përdor për të hedhur në qarkullim këtu disa teza të tuat.
Dhe pikërisht: mua më shqetëson etnocentrizmi ynë jo ngaqë ky mund të paraqitë rrezik për popujt e tjerë, por ngaqë përbën rrezik për ne vetë; na dëmton kulturën dhe intelektin; na shuan kuriozitetin për vlerat; na pengon të komunikojmë me botën; na trajnon si të këqyrim kërthizën; na mbyll në vetvete dhe na cyt të harrojmë moçalin ku kemi ngecur.
Shkruan:
Vërtet të jesh gjallë do të thotë të jesh ndryshe, por ndryshe janë edhe bjondët nga brunët; sikurse janë të shkurtrit nga të gjatët. Çështja është se cilat ndryshime ngrenë peshë në logjikën e historisë dhe cilat jo. Për mua, ngre peshë ndryshimi mes së drejtës dhe padrejtësisë, si dhe ai mes së mirës dhe të keqes. Ndryshimi midis atyre që nuk kanë dhe atyre që kanë me tepri. Për ndonjë tjetër, themelor është ndryshimi në ngjyrën e lëkurës ose në formën e hundës ose, xhanëm, edhe në IQ; për ndonjë tjetër akoma, ndryshimi se cili erdhi “këtu” i pari, NE apo KOMSHIU. Prandaj edhe ka rëndësi se cilat ndryshime do të zgjedhim për të kultivuar në kopsht? Fakti që bëjmë zgjedhje të ndryshme, gjithashtu na dallon nga njëri-tjetri – por a duhet ta kultivojmë edhe këtë të fundit?
Sinqerisht nuk po kuptoja se nuk i njihja keta autore dhe analizen e tyre per pikturen, por megjithe sqarimin, akoma po endem ne sokaqe te përgjysëmhënura … . Kaq eshte kapaciteti i shqiptarit, te endet ne përgjysëmsokaqe, gjysemhene e gjysemkryq.
Kisha përshtypjen se në shkrim e kisha sqaruar këtë: ka një vizion specifik të Perëndimit për Lindjen, të artikuluar në kulturën perëndimore (në letërsi, historiografi, pikturë, etj.). Për shembull, praktikisht krejt arti perëndimor i shekujve XVIII-XIX ku përmenden shqiptarët i referohet pak a shumë këtij vizioni; veçanërisht arti romantik. Pa çka se ky flet sot më shumë për Perëndimin e asaj kohe, sesa për Lindjen. E kanë quajtur këtë qasje kulturore orientalizëm – një etiketë që ndihmon për t’i organizuar mendimet dhe arsyetimet. Piktura e sjellë si ilustrim më lart, përveçse e bukur, shërben edhe si shembull i orientalizmit europian. Pyetja që është bërë nga të tjerë dhe që e bëj edhe unë është nëse ka sot ndonjë legjitimitet leximi (interpretimi) orientalist i korpusit osman të Kadaresë. Me fjalë të tjera, në fantazmagoritë e tij otomane, mos i referohet gjë edhe Kadareja orientalizmit, duke e marrë këtë (gabimisht ose me të drejtë) si premisë të pozicionimit pro-perëndimor që ai ka synuar si autor? Dhe nëse kjo monfirmohet, a e dëmton apo e ndihmon fatin e veprave të korpusit osman?
Nese me drejtohessh, mund te them qe e kisha kuptuar shkrimin tend dhe ilustrimin e tij me pikturen (qe me duket shume e poshter) vetem me te ndjere, pa ditur asgje per autoret qe permendin Teuta, e cila me hoqi sigurine me komentin e saj.
Ndersa per pyetjen qe ben, pergjigja eshte: Po, Kadareja i referohet orientalizmit oksidental. E kujt tjeter mund t’i referohet?
Per te mos lene asnje shteg per keqkuptim, ilustrimi qe ke bere me duket me vend, ndersa piktura eshte e poshter, sepse jep nje vizion qe e poshteron Islamin.
Psi, ndjesë nëse të kam prekur duke ta shkurtuar emrin, por më vjen më mbarë të drejtohem kështu.
Pa ndërhyrjet e tua, ka të ngjarë që një pjesë e komenteve të këtushme (përfshirë edhe të miat) të mbeten si rebuse.
Ti me thirr si te duash, si te vije me per mbare, pa problem. Ndersa po te me therrasesh me nofken e plote, me sjell nje kenaqsi te veçante. Arsyen e kam shpjeguar nje here tjeter nje kolegu tjeter.
Tani ka dy kampe qartêsisht të ndarë nëqëndrimin ndaj veprës së IK: ata që i atribuuojnë vlera sipërore dhe ata që me gjithfarë qasjesh e interpretimesh rreken ta nulëzojnë. Nga Sulstarova me “zbulimet” orientaliste tek Kaç Myftari me gjurmimet nga brima e çelsit.
Të thuash se antiotomanizmi e dëmtonton veprën e IK duke e evidentuar si orientalist, është njëlloj si të stepesh nê përshkrimi e luanëve si kafshë agresive nga droja e reagimit të shoqatês për mbrojtjen e kafshëve.
Letërsia ruan disa referenca me realitetin , social apo historik, është e vendosur në hapsirë dhe kohë por nuk riprodhon realitetin dhe as e ilustron atë.
Otomanizmi e dëmton veprën e IK aq sa mund të dëmtojë ” gjirokastrizimi” Kronikë në gur. Qyteti i romanit është- po të përdorim një shprehje të preferuar të IK – sa real aq dhe ireal.
Edhe romanet me motive apo temë historike nuk janë Historia shqiptare e letrarizuar por vepra fiksionale, qasje ndaj një sfondi historik ku pas narratorit duken dhe “gjurmët” e autorit, të qëndrimeve dhe qasjeve ndaj ngjarjeve .
Fakti që ka tre a më shumë qasje/interpretime / lexime, tregon natyrën polivalente dhe polisemantike të korpusit kadareian.
Qasjet dhe leximet mund tê jenë patriotike, biografike, sociologjike, historike por ajo që e bën të mbijetojë veprën është letraria, arti dhe stili fjalës së shkruar.
Psh Dimri madh është tejet i ngarkuar ideologjikisht por unë e kam rilexuar tani, pasi ka rënë komunizmi, pasi janë thënë për Hoxhën e diktaturën të gjitha…dhe prapë rrëfimtaria e Kadaresë aty, stili të shkruarit, struktura romanore, ndryshimet e fokalizuesit, polifonia e personazheve etj. janë fantastike.
Një lexues i ri i brezit postdiktaturë tek e fundit në atë roman do gjejë frymën e një kohe..epika e përplasjes ne sovjetikët mbase do t’i tingëllojë komike , alarmi dhe lufta e Belulit me radarët do ti duken donkishotizëm etj…
Si mund të shkruhet një letërsi e “kulkuar” pa referentët socialë, historikë, kulturorë, hapsinorë etj?
Shkruani për luanët …por ju lutem…me humanizëm…me dashamirësi sepse edhe nëse janë agresive…janë sepse nuk kanë ndërgjegje..Pra çdo qasje mund ti gjendet një vjegë..
Sigurisht që veprat e IK me temën otomane janë një strukturë e mirëllogaritur. Aty reflektohet ajo ndarje dhe përballje NE dhe ATA. Turqit osman janë Tjetri ” qeni” siç shprehej Gavril Dara dhe rilindasit.
Ndryshe është qasja, bie llafi, e Andriç tek Ura mbi Drin. Diferencat duken që në titull- Andriç vendos urën në qëndër dhe jeta e vendasve jepet jo vetëm si gjëndje lufte por edhe si rrjedhë në përditshmëri, jeta e qytetit ndërthuret me kulturën e pushtuesit.
Kurse IK vendos Kështjellën në qëndër, rezustencën, izolimin , ndarjen brënda-jashtë, rrethuesit me të rrethuarit etj.
Vehbiu thotë:
I lexuar si alegori e regjimit të Hoxhës, Pallati i ëndrrave mund të ketë qenë vërtet vepra më e rëndësishme e viteve 1980 për letërsinë shqipe, pa çka se këtë vlerë ajo sot nuk do ta ruante, as do ta përçonte dot; sepse do t’i mungonte elementi i ankthit te lexuesi. ”
Kam folur me të rinj qe e kanë lexuar Pallatin dhe gjëja e parë që kanë nënvizuar ështê ankthi që përcjell narrativa tek lexuesi. Ankthi Mark Alemit përcillet tek lexuesi. Kjo ka rëndësi. Alegoria ja lë vendin një realiteti totalitar letrar.
Shkruani:
Citati që shkëputni nga shkrimi im i referohet qartazi leximit të romanit si alegori e totalitarizmit të Hoxhës. Të rinjtë, për të cilët flisni, nuk më duket si po i japin veprës lexim alegorik, pavarësisht – pavarësisht – këmbënguljes së kritikës “zyrtare” për këtë lexim.
Hyllin: “Kadareja nuk ka nje pozicion te qarte, nese eshte eurocentrik apo etnocentrik, kerkon t’i pajtoje tek ”uniteti ne larmi”, gje qe mesa po duken bathet eshte e pamundur. […] Kadareja ndoqi rrugen e Rilindjes dhe po le pas te njejten paqartesi. Xha xhai i ka te qarta idete per Kadarene, po Kadareja nuk i ka te qarta per vete.”
Se sa i paqartë është Kadareja për të tashmen dhe për të ardhmen e shqiptarëve në Shqipëri dhe të Shqipërisë në Evropë, këtë e tregon mirë një intervistë me Kadarenë e para disa muajve (shtator 2017):
http://www.panorama.com.al/debati-me-lubonjen-dhe-letra-per-enverin-intervista-e-plote-e-kadarese/
Si shkrimtar ngjan si i paqarte, por si babai i nje ambasadoreje, eshte shume i qarte.
Më fal, n!, por të bijën e Kadaresë duhet ta lëmë jashtë këtij muhabeti. Nuk më duket në stilin tonë (si Peizazhe) që t’ia përflasim tjetrit familjen.
Nuk kam perfolur askend. Me vjen keq. Zonja eshte ambasadore dhe cilesova detyren. Thjesht po risjell nje fryme diskutimi qe krijoi kjo interviste e Kadarese ne kohen kur u dha pikerisht per kete relativizimin qe shkrimtari i ben tranzicionit. Ne fund te fundit, marredhenia me pushtetin kushtezon prononcimin publik per kesi gjerash, edhe pse Kadare ka deklaruar se ndaj tij nuk ka pse te kete pritmeri per pergjegjesi kombetare.
Ne cdo rast, si ta gjykoni Ju.
Është fushë me mina ajo punë, më beso. Ndoshta ishte edhe gabimi im që thashë përflasim; duhej të kisha thënë përmendim. Ndjesë.
Sa për tranzicionin, unë besoj se për disa është shndërruar në institucion, dhe prandaj e mbrojnë dhe duan që të vazhdojë. Është institucioni i tyre. Po të mbarojë tranzicioni, mbarojnë edhe ata. Është një ushtri që hanë bukë me tranzicionin. Marrin fonde nga Evropa. Mobilojnë zyra dhe kate, blejnë vetura, kanë nga 5-6 shtëpi ku t’i duan e ku t’u duhen, ulen në dreka dhe darka. Si të lejojnë këta që të përfundojë tranzicioni? Aq më tepër që, në kuptimin filozofik, jemi të gjithë në tranzicion, vetëm se nuk dihet se drejt çfarë statusi. Në fillim të viteve 1990, shpresohej se Lindja do të tranzitonte për t’iu afruar Perëndimit. Jo vetëm që kjo nuk ndodhi, por tani edhe vetë Perëndimi i fillimviteve 1990 ka tranzituar drejt statusit të sotëm.
@ n!, nuk kisha dijeni për këtë, por tani disa gjëra marrin kuptim (të paktën për mua).
Gjilpera, ajp pergjigja ”edhe pak” eshte ne gare me ”peshqit e medhenj” qe do zinte Luja brenda dy muajsh, per thagmen e vitit 2017.
Ne kete pike, duket me i qarte Fishta tek Metamoforza e vitit 1907, qe fundin e tranzicionit e sheh keshtu:
https://www.voal.ch/metamorphosis-poezi-nga-at-gjergj-fishta-23-tetor-1871-30-dhjetor-1940/
Mandej, kúr plakun
E lodhë prej dhjamit,
Ké m’u dá shekllit,
(Per sherr t’Adamit),
Njata që zhaben
N’ketë jetë t’a rrasen
Kshtû kanë me t’shkrue
Mbi vorr ty rrasen:
“Ktû njaj fatbardhi
Âsht tue pushue
Per Fé e per Atdhe
që pat jetue.”
A thue se âsht vorri
Bash i Spartanvet
që n’Thermopila
Bânë báll Persjanvet…
Prá, bjer kavallit,
O barku i êm,
Porsi bylbyli
që kndon mbi gêm!
Per politiken e ketyre 30 vjeteve te fundit, Fishta vjersheronte ne te njejten poezi ( kujtojme qe viti 1907 ishte koha e Sulltan Pekmezit)
Persè me sodjet
Nji jetë e ré
Do t’xâje filli
N’Shqypní per né.
Per né xén filli,
Po, koha arit,
Sod që i rám mohit
Rodit t’Shqyptarit . ( rodit= fisit,fares )
O i lum ti i lumi,
Si padishà
Tash ké m’u lkundun
Mbi ndo’i sofá.
Per né mbas sodit
Per çdo punë t’liga
Nuk do t’na marre
Mbi shekull friga.
Kemi per t’kênun
Si hy mbi tokë,
Kem’ per t’zotnue
Pa dhimbë mbi shokë,
Kemi me shkelun
Mbi rrashtë t’Shqyptarvet,
Tue lànë mbas krahit
Burrnín e t’Parvet.
Tjerët kanë m’u ushqye
Me lakna t’veja.
Me shllinë (n’i paçin,
Medjè, dhênt plleja),
Ti ké me rrue
Bibâj e pata,
E makerona
Edhe sallata.
Tjerët kanë me shkimun
Edjen me hirrë;
Ti, veç a mundesh
Shampanjë e birrë.
Pa lodhë na menden
Per dhé e gjuhë t’t’Parit,
Kem per t’kênë çmue
Prej zogjsh s’Shqyptarit.
S’ka per t’ngranë palla
Pse t’digjet ara
Ase mos t’gjindet
Kund rrushit fara.
…………………..
E ka me u gjetun
Ndo’i farë Orfeut
që lavdet t’ua
T’i a kndojë dheut.
Ne pergjithesi, cka ka ndodhur gjeresisht ne Shqiperi kete periudhe:
-Mâ s’kam me i qitun
Zavall un krés
Per krena t’vendit
As per t’parë t’fés;
Kushdo per mue
Le t’jét i pár:
T’jetë dreq me bryna,
Por jo Shqyptár.
Pse krejt sod jeten
Un ndrrue e kam,
Kam lé per s’dytit:
Shqyptár mâ s’jam.
E prej se s’dytit
Kam lé sivjèt:
Kurdo t’pagzohem
A t’m’bâjn synèt,
Un due t’m’a njesin
Pantaleone
Pse mbarë bjen fjala
Me napolione. (napolona flori, monedha)
Nuk do te mungonin edhe ca vargje per shtresen intelektuale :
Per mue janë baras
Si bukë si pane,
Por due qi gjindja
Pa tê t’mos m’lâne.
Persè veç shqypja
Do folë n’Shqypní,
(Si duen me thânun
Nji palë zotní),
Kur me ‘i gut’n Morgen!
A kali imera!
Me ‘i dobra vecer!
A buona sera!
Mue punët të tana
M’hecin për fille,
E dér morrizi
M’qet drandofille?…
Luftët e Kastriotit
E t’Dukagjinit
Un kam me i mbajtun
Per dokrra hînit.
E madhe shprehja ”deri edhe murrizi me çel trendafila”.
Meqe Fishtes i kane dale te gjitha deri tani, perfshire edhe nderimet psh Zogut i dhame bulevard dhe statuje ne krah te Skenderbeut, shanset jane te larta qe edhe tranzicioni yne te zgjase ”edhe pak” shekuj.
Më sjell ndërmend “tranzicionin njëqindvjeçar” të At Zef Pllumit:
Vetëm se unë kam frikë se në kohët e sotme Shqipëria nuk e ka më luksin e zgjatjes së tranzicionit me dekada apo shekuj, siç mund ta kishim 100 vjet më parë, në kohën e Fishtës e më pas, kur izolimi vërtet na linte të prapambetur, por njëkohësisht edhe na mbronte, kur pikërisht për shkak të izolimit, të paktën, nuk rrezikoheshim si komunitet/komb më vete. Me hapjen e sotme të vendit dhe me këtë “elitë” drejtuese që kemi, në kushtet e teknologjisë moderne, lëvizjeve migratore globale, agresivitetit të natyrshëm të kapitalizmit dhe shkërmoqjes së rendit gjeopolitik të pas ’90-ës, çdo gjë është e mundur. Çdo gjë!
(Mirë që kemi Kosovën dhe shqiptarët e Kosovës, që duken se janë më për së mbari si shoqëri dhe si shtet se sa pjesa këtej kufirit, se përndryshe edhe 30 apo 50 vjet të tjera tranzicion na duhen, si ky që po kalojmë, për të përfunduar te famëkeqja “shprehje gjeografike” e Bismarkut).
http://www.zemrashqiptare.net/news/id_4988/At-Zef-Pllumi:-Periudha-njiqindvjeçare-e-tranzicionit.html
Ne s’kemi pasur asnjehere luksin e zgjatjes se tranzicionit, po si e parashikon Fishta qe kur nuk ishte ende shpallur Pavaresia, shqiptaret e shtetit te ri shqiptar, do te hidhen ne krahet e parase, qofte duke grabitur njeri-tjetrin, qofte duke marre fonde nga jashte, dhe gjithe struktura politike, ekonomike e kulturore thjesht do synoje venien e dhjamit ne te gjalle dhe nje rrase varri heroike ne te vdekur. I gjithe ky “mish” shqiptaresh te deshqiptarizuar shoqeruar me salce vlerash europiane, meqe turku del jashte loje. Ne kete kuptim edhe zgjidhje nuk ka, pra bjeri kavallit/fyellit o barku im. Jemi te mberthyer nga infiniti. Persa i perket Kosoves dhe Shqiperise mua me duket se ne ketej jemi pergjithesisht me agresive dhe me kulture shqiptare me te perpunuar, keshtu qe treguesin, indeksin e vitalitetit e kemi me te larte.
Tranzicion eshte nje eufemizem per amulli, dhe amullia mund te zgjase ne pafundesi.