Këto ditë i kalova në Selanik, i ftuar në Panairin Ndërkombëtar të Librit nga shtëpia botuese Plethora Editions, për të paraqitur përkthimin në greqisht të librit tim Ndërhyrjet e zotit Shyti.

Panairet janë gjithnjë të ngjashme mes tyre – për nga ndriçimi, hapësirat gjysmë-industriale dhe vizitorët që bisedojnë në grupe e që gjithnjë duket sikur sapo janë takuar. Jepen premtime, bëhen plane, lëmohen egot, kultivohet optimizmi. Si “veteran” i Panaireve të Tiranës, nuk është se u kapa gjë në befasi.

Mirëpo impakti im me botën e librit në Greqi paskësh qenë më traumatik se ç’kujtoja. Që kur hymë në territorin e vendit fqinj (nga toka), më shkoi mendja se për herë të parë në jetën time, po hyja në një vend, në një qytetërim, në një kulturë që nuk bazohej në shkronjën latine.

Por në Panair kjo përshtypje m’u shndërrua në stuhi kognitive: ngado që kthehesha më dilnin përpara kopertinat e librave në greqisht: të gjitha tërheqëse, të gjitha sugjestive, të gjitha të depërtueshme. Besoj viktima e një iktusi cerebral do të ish ndier në të njëjtën mënyrë: të gjitha shkronjat në vendin e tyre, por të riderdhura si ornamente.

Nuk jam bibliofil i mirëfilltë (një editio princeps më lë krejtësisht indiferent), por librin e dua shumë dhe vendet me libra më tërheqin; disa prej tyre dua t’i lexoj, të tjerë dua t’i kem. Ka diçka të bukur te këto stiva fijesh letre të lidhura bashkë me shenja të renditura brenda: një objekt fizik, që e tejkalon estetikën e grafikës së kopertinës bukurinë e ilustrimeve ose elegancën e fontit; një fetish i mendjes.

Te Panairi në Selanik, të gjitha shqisat, me përjashtim të syve, më konfirmonin se gjendesha në një vend të tillë mrekullish – përfshi këtu edhe aromat kimike por të këndshme të letrës dhe të zamkut, që gjithnjë e dehin dikë dikur të djegur për libra si unë. Por pamundësia totale për të lexuar më jetërsonte.

Botuesi Phaedon Kidoniatis më shoqëroi sakaq për te stenda e shtëpisë botuese Plethoras, ku pashë nga larg fytyrën time në një poster (të paktën kjo e papërkthyer) dhe pastaj librin vetë: me filxhanin e kafesë, emrin tim në kopertinë që zura ta lexoj si me rrokje dhe syzet e pamunguara, me të cilat e sheh botën Shyti.

Librin e ka përkthyer Eleana Zhako; e ka rirrëfyer Eleana Zhako: më konfirmuan se ka punuar bukur. E mora në duar, e shfletova, duke pikasur tek-tuk ndonjë gjë të njohur: një fjalë, një emër të përveçëm, një frazë latine. Ngaqë nuk lexoja dot asgjë, vëmendja m’u përqendrua shkallë-shkallë te cilësi të tjera: luksi i letrës së rëndë, hijeshia e shkronjës dhe një ndjesi prej libri që me libra të tjerë, në gjuhë që mund t’i lexoj, nuk e kisha provuar kurrë.

E pashë veten analfabet, e pashë veten të dambllosur, por me vendosmëri për t’u rehabilituar.

Panairi mbahej në Qendrën Ndërkombëtare të Ekspozitave në Selanik (TIF-Helexpo) – një strukturë e derdhur përdhé, por funksionale, që të mban brenda vetes më gjatë se ç’kishe në mend. Pata kohë të shëtisja dhe të shihja stendat e shtëpive botuese të ndryshme – disa të vogla, të tjera të mëdha; disa me fiction, të tjera me non-fiction. Gjithnjë mbaheshin 4-5 veprimtari të njëkohshme, takime me shkrimtarët, lexime prozash dhe poezish, prezantime dhe dialogë me shkrimtarë. Nuk ishte vetëm muri i shkronjave, por edhe dëshmia e kësaj frenezie, që pillte tek unë alteritet, të trazuar me pasiguri: një kulturë e madhe dhe e shkruar prej mijëra vjetësh si kjo, që më ish dhënë mundësia ta përjetoj në momentet e riprodhimit të saj tekstual; e që megjithatë isha i dënuar ta vështroja nga larg, si i urituri nga jashtë xhamit, reaksionin termonuklear brenda një furre picash.

(Veç të na kishin mësuar pak greqisht, në vend të njohurive auto-traktore në shkollë të mesme… ja një keqardhje e pashmangshme.)

Këmbët më çuan vetvetiu drejt stendës franceze dhe asaj ruse përbri; francezët kanë prani kulturore të fuqishme në Selanik dhe këtë e tregonte edhe thjesht shtrirja gjeometrike e rafteve. Ka qenë një kohë që libri frëngjisht më tërhiqte në mënyrë të parezistueshme – pa çka se tani librarive franceze u qasem njëlloj si muzikës së Beatles-ave, ose me shpresë të një efekti “madeleine”. Nuk ma jep këtë efekt një seksion që i kushtohet “French pulp”, e megjithatë i afrohem, si i mardhuri zjarrit. Sa për librin rusisht, unë këtë gjuhë nuk e lexoj (me përjashtim të librave të shahut), por të paktën ia lexoj shkronjat lirisht, pa pasur nevojë të kryej kalkulime në kokë. Pas vizitës së Patriarkut Kirill në Tiranë para pak ditëve, kjo imja tani në pavijonin rus të Panairit të Librit në Selanik mori domethënie tjetër, edhe pse këtë – kot ta shtoj – e mendoj vetëm unë.

Si pa e kuptuar, nis paraqitja e librit tim: moderon shkrimtari dhe publicisti Leon Nar, pastaj flasin me radhë përkthyesja Eleana, dhe poetja Maria Patakia; më kanë caktuar dikë që të përkthejë, teksa ideja se po flitet për personazhin tim më bën të ndihem si babai në një mbledhje prindërish.

Vjen edhe radha ime – kam zgjedhur të flas anglisht, me shpresën se do të më kuptojnë më mirë të pranishmit. Paraqitjen e librave për Shytin e kam bërë disa herë në Shqipëri, me gjithfarë publikësh; por tani konstatoj me habi se, kur flas në anglisht, po them gjëra të tjera, të reja, të ndryshme.

Një vajzë bën një koment nga salla: pse unë, shkrimtar shqiptar, nuk po e bëj paraqitjen e librit në shqip? Quhet Mary Drosopulos: një greke e lindur në Stamboll, por që ka mësuar gjuhën tonë. Ka të drejtë. Pyetja e saj më kujtoi një frazë që kisha përgatitur për t’ua thënë të pranishmëve, në Festivalin e Librit në New York para dy vjetësh: “My name is A.V. and I represent the Albanian language”. Pa çka se edhe atëherë e pata thënë këtë anglisht (sërish paradoksi). Gjithsesi, mundësia për t’u shprehur në një gjuhë të tretë, më jep mundësinë e distancimit jo vetëm nga teksti, por edhe nga autori (A.V.): si metagjuhë, anglishtja sikur funksionon më mirë: përndryshe, kur flas shqip për një libër timin, më duket sikur po i rrëfehem një prifti ose më mirë një psikanalisti imagjinar. Si metagjuhë, anglishtja gati e kap pavetëdijen time të pambrojtur.

Përndryshe, mes shqiptarëve të emigruar rishtas në Greqi, shqipen e folur dhe të shkruar e gjen në faza të ndryshme: të gjallë, të ruajtur por të ngadalësuar, të dobësuar, dialektore, të prishur, në grahmat e fundit. M’u bë qejfi që takova atje, mes shumë të tjerëve, mikun nga vitet e universitetit tashmë botuesin Stavro Dajo, minoritar, dhe mes të tjerash autor i një përkthimi për mua të shkëlqyer të Zorbës dhe njohës i rrallë i shqipes. Nga ana tjetër, Phaedon-i (botuesi im) beson se shumë shqiptarë që janë shkolluar tashmë në Greqi (dhe që nuk janë pak), kanë interes të ringjallur për kulturën nga Shqipëria. Brezi i ri. Njëri prej tyre më tha se kish lexuar Sende që nxirrte deti, çfarë edhe e kish sjellë te Shyti. Phaedon-i gjithashtu më thotë se është e papranueshme që një vend fqinjë, si Shqipëria, të jetë kaq pak i pranishëm kulturorisht, në skenën greke. Përmendet këtu Kadareja, si simbol i një kundërtie: vepra e tij tashmë e ka përfunduar integrimin në hapësirën botërore të letrave, pa çka se shumë lexues gjejnë atje jo vetëm shkrimtarin nga Shqipëria, por edhe një tekst që përcjell shqiptarësinë, dhe jo thjesht nëpërmjet temave.

Si lexues në disa gjuhë dhe gjithnjë i interesuar për t’i shijuar kulturat e tjera “në origjinal”, ndoshta e meritoja që përkthimi i parë të një libri tim fiction të bëhej në greqisht; një gjuhë ndaj së cilës nuk ushtroj dot asnjë farë kontrolli, në asnjë stad të procesit; dhe ku jam i detyruar të varem fund e krye nga të tjerët, duke filluar nga Eleana. Kjo më shërbeu, njëfarësoj, edhe si një ndëshkim për hubris-in prej poligloti, që të kaplon që në momentin kur fillon të çaprashitësh ndonjë gjë italisht kuturu. Sepse kështu e përjeton ndoshta më mirë magjinë që bën përkthyesi, kur e kap tekstin tënd për dore, dhe e çon në bregun tjetër – teksa ti nuk di as të notosh. Një leksion edhe për natyrën kooperative të produksionit letrar në përgjithësi.