Fjalori i shqipes i vitit 1980, shprehjen e lagu, s’e lagu bishtin (dhelpra) e shpjegon kështu: “hahen kot, bëjnë fjalë a grinden për diçka fare pa rëndësi.” Ndonjëherë kjo shprehje reduktohet në e lagu s’e lagu (si në shembullin “u bë kjo punë e lagu s’e lagu”), për të përcaktuar një situatë ku palët humbin kohë duke debatuar çikërrima.

Frazeologji të tilla – të cilat ruajnë një gjallëri të veçantë në shqipen e folur – vijnë në trajtë rrëfimesh të kondensuara: mjaft t’u shtosh “ujë”, dhe ato shndërrohen në histori të shkurtra morale ose shembullore, që ilustrojnë një parim etik, një mësim praktik, një këshillë urtësie. Kështu edhe ndihmojnë për ta tipizuar një situatë specifike, duke e përfshirë në një kategori më abstrakte dhe relativisht të fiksuar. Për shembull, shto ujë e shto miell kondenson një mini-narrativë, për një amvisë që, në kërkim të një rezultati perfekt, prodhon brumë në sasi industriale; dhe që mund të përdoret, mes të tjerash, për të ilustruar çfarë njihet edhe si “ligji i rendimenteve zbritëse” (law of diminishing returns).

Kush nuk e njeh procedurën të përftimit të brumit (që edhe ajo është një lloj rrëfimi), do ta ketë praktikisht të pamundur ta interpretojë dhe ta përdorë drejt frazeologjinë përkatëse.[1] Shprehje të tilla funksionojnë si shenja algjebrike rrëfimesh të cilat pritet që folësit t’i njohin tashmë; dhe marrin kuptim zakonisht duke iu referuar rrëfimeve përkatëse. Janë pjesë e pasurisë leksikore të një gjuhe, por sjellin me vete elemente të rrëfimit, të cilat kanë pasur aq sukses në rrjedhë të kohës, sa janë algjebrizuar. Që këtej edhe pamundësia e përkthimit të drejtpërdrejtë, sa kohë që përkthimi nuk e sjell me vete narrativën e nënvendosur.

Për shembull, shprehja anglisht speak (talk) of the Devil i referohet origjinalisht një situate imagjinare ku dikush zë djallin në gojë dhe ky i shfaqet; dhe që këtej edhe supersticionit se djalli nuk duhet përmendur. E përkthyer literalisht në shqipe, kjo shprehje nuk do të thotë asgjë. Pëkundrazi, në shqipe do të thonim: kujto qenin, bëj gati shkopin; çfarë njëlloj nuk mund të përkthehet literalisht në anglisht. Në latinishte do të kishim: lupus in fabula, në spanjishte Hablando del rey de Roma (por la puerta asoma)! Domethëniet janë praktikisht të njëjta dhe të gjitha aludojnë te një marrëdhënie gati mistike midis ligjërimit dhe realitetit ose te fuqia invokative e fjalës; por forma leksikore (metaforike) e shprehjeve në gjuhë të ndryshme dhe referenca e tyre narrative ndryshon.

Edhe shprehja e lagu s’e lagu i fton biseduesit të sjellin në vështrim një rrëfim të shkurtër, ku dy vetë diskutojnë nëse një dhelpër, duke kaluar një vijë uji, e lagu apo nuk e lagu bishtin. Diskutimi vetë është trivial dhe pa rëndësi, por diskutimi, si çdo diskutim tjetër, është edhe përplasje egosh; prandaj edhe në ndonjë version të këtij rrëfimi dy palët vënë duart në armë.

Histori të tilla të kondensuara ka me mijëra – dhe i gjen të mishëruara në frazeologji, fjalë të urta, gjëza dhe të tjera forma diskursive kompakte. Kondensimi nga njëra anë shkurton kohë dhe ekonomizon energji, sepse lejon zëvendësimin e një rrëfimi të plotë me një grup të vogël fjalësh; por nga ana tjetër, u jep rrëfimeve (narrativave) status “leksikor”, duke i nxjerrë nga diskursi dhe duke i kodifikuar në gjuhë.

Oraliteti, si formë me të cilën kultura ndërfaqet me gjuhën, detyrohet të negociojë me një numër të madh produktesh diskursive, për të vendosur se cilat do të ruhen dhe cilat do të hidhen tej. Nëse unë i tregoj dikujt se fluturimi me avion zgjati nëntë orë, kjo ngjarje nuk ka gjasë të interpretohet si me domethënie praktike ose morale dhe as të regjistrohet si e tillë nga kujtesa “orale”, në trajtën e një frazeologjie ose proverbi. Rrëfimi im si akt, dhe produkti i këtij akti ose historia e rrëfyer, do të hidhen tutje sapo të konsumohen në çast.

Që rrëfimi im si tekst (oral) të mbahet mend, duhet që folësit ta konsiderojnë me rëndësi; dhe t’ia përcjellin njëri-tjetrit, mundësisht deri atëherë sa vetë rrëfimi të kondensohet (kondensimi ndihmon për të kursyer kohë dhe energji në komunikim; riprodhimin e një historie tashmë të mirënjohur e zëvendëson vetëm përmendja e saj, ose vektori intertekstual). Kjo ndodh shumë rrallë – por nëse ndodh, rrëfimi dikur individual do të mbijetojë i fosilizuar, ose i kondensuar në një trajtë leksikore të përbërë. Për shembull, historia e një gomari që kish ngecur në baltë dhe nuk e nxirrnin dot derisa erdhi i zoti dhe e nxori, do të mbijetojë në proverbin i zoti e nxjerr gomarin nga balta.

Kjo që ndodh me rrëfimet ose historitë është, pra, një lloj seleksioni darvinian, ose survival of the fittest stories; oraliteti ruan dhe përcjell vetëm ato njësi narrative që i shërbejnë – çfarë do të thotë se trajtat e kondensuara janë detyrimisht dhe ipso facto me vlerë për komunitetet që i përdorin, ngaqë i ndihmojnë magazinimit dhe transmetimit të dijes praktike (dhe supersticionit), të normave morale dhe të sjelljes, të rregullave të bashkëjetesës, e kështu me radhë.

Kështu do të ketë ndodhur edhe me historinë – ose anekdotën – që qëndron pas shprehjes e lagu s’e lagu; ajo është mumifikuar dhe pastaj kodifikuar në fjalor, meqë folësit e kanë gjykuar si me dobi për të përcjellë një qëndrim a mësim specifik, rreth mënyrës si (nuk) duhet diskutuar. Dhe pikërisht: tema e muhabetit për bishtin e dhelprës është triviale, por mësimi moral se diskutimet triviale janë humbje kohe jo. Përkundrazi.

Kur një histori për një debat a diskutim “pa bukë” kodifikohet në trajtën e një precepti diskursiv ose mësimi praktik a moral, duket sikur përftohet një paradoks: sepse diskutimi fillestar aq i kotë madje banal, për bishtin e dhelprës, e humbet kotësinë që nga momenti kur fillon të sillet si shembull i kotësisë. Edhe pse, në të vërtetë, paradoks nuk ka: njëlloj sikurse koncepti i ngjyrës së kaltër nuk është vetë i kaltër, dhe sikurse fjala e kaltër nuk ka ngjyrë të kaltër, edhe një frazeologji që i referohet kotësisë nuk është ajo vetë e kotë. Tek e fundit, po të kish qenë e tillë, do ta kish skartuar seleksioni.

© 2018, Peizazhe të fjalës™. Ndalohet riprodhimi pa lejen e një adminstratori të faqes.

[1] Disa prej këtyre shprehjeve kanë mbijetuar vetëm margjinalisht, sepse i kanë humbur lidhjet me rrëfimin e origjinës, të paktën për shumë folës: e tillë do të ishte, sa për të sjellë një shembull, harro mushkë Valarenë, të cilën Fjalori i 1980-ës e jep si “s’është më ajo kohë, iku ajo kohë (kur dikush e kishte çdo gjë të lehtë)”, edhe pse sot praktikisht të paktë janë ata që e dinë historinë që i qëndron prapa dhe vargjet e këngës “Harro mushkë Valarenë/ se Ali Pashën e prenë”.