Me një ese të botuar te “Dita”, me titull Identiteti i T. Kavaliotit dhe Voskopoja, që me gjasë është e njëjtë me kumtesën që mbajti në konferencën “Qytetërimi i Voskopojës dhe shekulli i iluminizmit në Ballkan”, gjuhëtari dhe filologu Xhevat Lloshi i kthehet figurës së Teodor Kavaliotit, mësues dhe më pas drejtor i Akademisë së Re të Voskopojës dhe autor i një numri veprash dhe tekstesh shkollore, njëra prej të cilave – Protopeiria – përfshin edhe një fjalës trigjuhësh greqisht, arumanisht dhe shqip prej rreth 1,200 njësish. Kavalioti është vlerësuar lart nga historianët dhe filologët në Shqipëri, sidomos nga Kristo Frashëri, Jup Kastrati dhe Alfred Uçi; i pari e quan “mendimtar të shquar” dhe “udhëheqës të lëvizjes kulturore jo vetëm të Voskopojës por edhe të krahinave të tjera të Shqipërisë dhe mesme dhe të jugut”, i dyti e quan “mendimtarin më të shquar shqiptar të shekullit XVIII” dhe “një prej figurave më të shquara të kulturës kombëtare shqiptare të së kaluarës”, ndërsa i treti e vlerëson “që hapi udhën për shqiptarizimin e didaktikës së tij, për të futur elementin shqiptar, elementin e gjuhës shqipe në shkollën dhe në tekstet e tij” dhe e quan “përfaqësues shqiptar të iluminizmit.”
Nga ana e vet, Lloshi gjykon se vepra dhe figura e këtij dijetari janë mbivlerësuar; dhe parashtron rezultatet e disa analizave të fjalësit të Kavaliotit, për të nxjerrë përfundimin se ky nuk ka ndonjë vlerë të spikatur as në vetvete, as për kohën kur u botua (këtë e kanë thënë më parë, në mënyra të ndryshme, edhe N. Resuli edhe A. Hetzer-i). Sipas këtij studiuesi, “prej tij [Kavaliotit] nuk kemi asnjë fjali të vetme të shkruar shqip” dhe “pjesën shqipe të fjalësit të vet e ka dhënë si përkthim për t’u mundësuar nxënësve shqiptarë të kuptonin tekstet greqisht”; aq më tepër që në këtë fjalës shqipja dhe arumanishtja (vllahishtja) i shërbenin nevojës për t’i kaluar nxënësit e Akademisë “në kulturën greke”, dhe nuk i detyroheshin ndonjë “interesimi për vetë gjuhën e tyre amtare”. Me fjalë të tjera, Kavalioti nuk kish ndonjë interesim për shqipen. Këtu Lloshi i referohet edhe një studiuesi gjerman, Armin Hetzer-it, i cili vëren se fjalësi i Kavaliotit shërbente “që nxënësit e mësimores së Voskopojës të drejtoheshin për të komunikuar gojarisht në gjuhën greke.” Edhe në të shkruar, vazhdon Lloshi, Kavalioti përdori për shqipen të njëjtin alfabet që kish përpunuar për arumanishten, mbi bazën e shkronjave greke; dhe alfabeti i tij nuk u përdor më pas nga askush tjetër. Aq më tepër që edhe shqyrtimi i fjalësit shqip tregon se ai autor nuk e njihte mirë shqipen. Më në fund, Lloshi vëren se Kavalioti “nuk ka qenë iluminist” dhe as ka patur ndonjë ndikim në iluministët e vërtetë të Rilindjes, sikurse nuk ka ndonjë trashëgim të Kavaliotit në kulturën shqiptare.
Çmitizim edhe i Kavaliotit? Argumentet e Lloshit tingëllojnë gjuhësisht dhe kulturorisht të mbështetura, por disa arsyetime të tij për identitetin e dijetarit voskopojar dhe identitetin shqiptar në shekullin XVIII lënë shteg për diskutim. Për Kavaliotin është thënë se vinte nga një familje e përzier, “me të atin shqiptar dhe të ëmën vllahe”; logjikisht, dhe me Lloshin, do të pranojmë se gjuha e tij amtare ka qenë arumanishtja. I nisur nga forma e emrit të së jatit, Anastasiu, Lloshi vë në dyshim që ky të ketë qenë shqiptar; por ky argument më duket i dobët, sepse emrat e përveçëm shpesh i kanë përshtatur, sidomos kur ka qenë fjala për transliterimin e tyre me alfabetin grek. Duke e çmontuar më tej shqiptarinë e supozuar të Kavaliotit, Lloshi shënon se ky “asnjëherë nuk kishte ndjekur ndonjë shkollë shqipe” dhe se ai “ka dhënë mësime greqisht dhe ka shkruar vetëm greqisht”. Por çfarë shkolle shqipe mund të kish ndjekur Kavalioti në shekullin XVIII? Ku gjendej kjo shkollë shqipe, që ai e pat zgjedhur të mos e ndjekë? Edhe fakti që ky ish veshur prift dhe jepte mësim në një shkollë teologjike dhe tregtare të përfshirë në sistemin arsimor dhe kulturor të “ngrehinës ortodokse greke”, i shërben Lloshit për të konkluduar se Kavalioti i shërbente përhapjes së “kulturës greke” në Voskopojë. Dakord – por le të ndalemi për një çast te kjo “kulturë greke”: çfarë ishte pikërisht, në një kohë kur ndërgjegjja kombëtare greke në Ballkan ende nuk ishte formuar? Më e drejtë, besoj unë, do të ishte të flisnim për një kulturë të organizuar rreth Ortodoksisë dhe shkronjës greke; meqë, brenda kësaj kishe, as shqiptarët as arumunët nuk e shkruanin gjuhën e tyre dhe as kishin kulturë të tyre të shkruar. Prandaj përpjekjet e Kavaliotit për të përhapur “kulturën greke” i shërbejnë Ortodoksisë si lëvizje fetare, shpirtërore dhe kulturore, jo greqizimit si gjakim nacionalist dhe asimilues. Edhe nëse shqiptarëve të kohës (ose arumunëve) u kërkohej që të shkruanin greqisht, kjo nuk ndodhte në suazën e ndonjë përpjekjeje shkombëtarizuese, por për t’i mbajtur këta në vathën dhe kontrollin e Ortodoksisë dhe të Patrikanës së Stambollit.
Shkruan Lloshi: “Kavalioti nuk është autor shqiptar nga asnjë pikëpamje dhe në asnjë kuptim.” Koncepti i tij për autorin shqiptar është se ky duhet të shkruajë në shqip – çfarë tingëllon logjike, por do t’i linte jashtë të gjithë autorët humanistë të shekujve XV-XVI, me Barletin në krye, që i shkruan veprat e tyre latinisht. Pyetja që do bërë, në këtë kontekst, është nëse Kavalioti mund të shkruante shqip, nëse do të kish dëshirë, shtysë ose pasion për ta bërë këtë. Ndryshe nga autorët katolikë të veriut, nga Buzuku te Bardhi, Budi e Bogdani, që e shkruan shqipen kryesisht për nevoja liturgjike dhe brenda kulturës fetare katolike, Kavalioti edhe po të donte (dhe të mundej) nuk shkruante dot kaq lehtë vepra fetare në shqip, gjithë duke i përkitur ortodoksisë greke; sepse kjo nuk do t’i lejohej (të mbajmë parasysh se shqipen e autorëve katolikë të veriut e mundësoi Kundërreforma). Po a nuk mund të shkruante dot vepra jo-fetare? Në fakt, në shekullin XVIII, të vetmit që shkruan letërsi laike në shqip ishin bejtexhinjtë, të cilët i përkisnin një sfere kulturore, madje një universi tjetër; dhe ajo letërsi nuk ishte destinuar për t’u lexuar, por vetëm si aide-mémoire, ose si shënime mbështetëse për recitimet e vargjeve: ishte produkt i një mjedisi social-kulturor specifik, të qytetit otoman. Edhe sikur Kavalioti, ose ndonjë tjetër, të kishin dashur të shkruanin vepra laike në shqip, këto nuk do të gjenin dot destinatar – nuk do t’i lexonte dot kush.
Vazhdon Lloshi, në përpjekjet për ta ripërmasuar figurën e Kavaliotit në kulturën shqiptare: “nuk njihte ndonjë traditë të shkruar të shqipes.” Ky argument vetëm sa provon që tradita katolike e shkrimit shqip nuk njihej nga elitat ortodokse të Shqipërisë së Jugut; të cilat gjithashtu nuk duken të kenë komunikuar me arbëreshët e Italisë, pavarësisht ritit të njëjtë. Por ky dallim ka më shumë lidhje me diferencat midis ortodoksisë dhe katolicizmit, praktikat e ndryshme liturgjike dhe politikat e ndryshme të komunikimit me besimtarët; sikurse ka lidhje edhe me atë që ortodoksia greke në Ballkan ishte e kthyer me fytyrë nga Stambolli, ndërsa katolicizmi i Veriut shihte sa nga Italia (ku ishin vendosur arbëreshët), aq edhe nga Dalmacia. Të mbajmë parasysh, në këtë kontekst, edhe se ortodoksia greke në Ballkan gëzonte mbështetjen relative të Portës së Lartë dhe nuk ishte aq e rrezikuar dhe as aq e margjinalizuar, në mos e persekutuar, sa Kisha Katolike.
Lloshi ka të drejtë, megjithatë, kur thotë se “Kavalioti nuk është shkrimtar shqiptar nga asnjë pikëpamje dhe në asnjë kuptim”, edhe pse përpjekjet e atij dijetari për ta integruar disi gjuhën shqipe në proceset e mësimdhënies në Akademi dhe për të marrë parasysh praninë e elementit shqipfolës në klasë mund të konsiderohen si hapat e parë, sado të drojtur, drejt krijimit të shkollës shqipe.
Por Lloshi nuk ka të drejtë kur ngatërron identitetin e Kavaliotit me efektet e veprës dhe të përpjekjeve të tij në Voskopojë dhe gjetiu në Toskëri. Ai thotë se “identiteti etnik i Kavaliotit ishte arumun” – edhe pse këtë nuk e dimë me kaq siguri; se “identiteti i tij gjuhësor ishte arumun”; dhe “identiteti i tij kulturor ishte ortodoks grek”. Sërish, kjo do të pranohet me kusht që të ruhet me kujdes dallimi midis “ortodoksisë greke” në shekullin XVIII, kur Greqia moderne ende nuk ekzistonte dhe grekët e Ballkanit e quanin zakonisht veten romios, dhe “ortodoksisë greke” në Ballkan pas revolucionit grek dhe gjallërimit të pashembullt të nacionalizmit grek, në bashkëpunim të ngushtë me Kishën.
Thekson Lloshi se “Teodor Kavalioti ka qenë arumun shqiptar”, duke pranuar një nga ato që sot të quheshin hyphenated identities (si Albanian-American); por edhe duke pranuar, në mënyrë implicite, se lulëzimi social dhe kulturor i Voskopojës i detyrohej një bashkëpunimi, madje simbioze mes etnive të ndryshme që jetonin në qytet, nën egjidën e ortodoksisë. Vazhdon Lloshi: “T. Kavalioti ishte një intelektual arumun shqiptar dhe qe fati i tij të ndodhej në trevat shqiptare, ku nuk mund të shkëputej nga shqipja.” Në fakt, nuk duket shumë produktive të qëmtohen esenca etnike në një strumbullar kulturor si Voskopoja, e cila u përftua dhe u zhvillua në nivelin e komunikimit dhe të bashkëpunimit të këtyre esencave. Nga kjo pikëpamje, sadoqë Kavalioti nuk mund të quhet “autor shqiptar”, meqë nuk ka lënë pas vepra të shkruara në shqipe (fjalësi i tij nuk është vepër në shqip), sërish puna e tij dhe e Akademisë dhe vetë prania e Voskopojës si vatër rrezatuese e zhvillimit ekonomik dhe kulturor në Shqipërinë e Jugut (dhe në Ballkan) do parë si faktor që ndihmoi në lëvizjet emancipuese të shekullit XIX, përfshi këtu edhe Rilindjen shqiptare, ku arumunët sërish luajtën rol të spikatur.
(vijon)
© 2017, Peizazhe të fjalës
Shënim: meqë ky shkrim do të ndiqet shumë shpejt nga një pjesë e dytë, ku do të trajtoj më gjerë identitetet etnike në shekullin e Voskopojës, do t’u lutesha lexuesve që të komentonin pas botimit të asaj pjese; meqë ende nuk e kam përmbyllur argumentin tim.
