Në të vërtetë nuk di më shumë se sa thotë Plutarku. Duke parë largësinë në kohë midis të dyve, edhe ai vetë do t’i ketë me të dëgjuar ato që di për të. Por sa kohë nuk kemi dëshmi të tjera më afër ngjarjeve (Suetoni e kalon vetëm me një frazë këtë histori) jemi të detyruar të kënaqemi me versionin e tij.
Kështu, thotë ky, Plutarku, aty nga viti 63 pK, Cezari ishte zgjedhur, pontifex maximus, dhe si i tillë kishte të drejtë të qëndronte te Regia, residenca zyrtare që gjendej te Via Sacra, (diku në anë të Koloseut, midis harkut të Kostandinit dhe atij të Titos). Tamam në këtë residencë gruaja e tij Pompeia do të celebronte festën e Bona Dea. Me këtë rast zakoni e donte që asnjë burrë të mos ishte i pranishëm aty, as vetë Cezari. Por ja, qëlloi që pinjoll i një familjeje të njohur, pronarë plantacionesh, i quajtur Klodius, që me sa duket kishte shti merak me Pompean, veshi një fustan dhe me një lirë në dorë u fut në rezidencën në fjalë, si të ishte muzikante e ftuar në ceremoninë e rastit. U ngatërrua ca në korridoret e saj të pafund, por së fundi mundi të drejtohej në dhomat e Pompeas.
Se çfarë ndodhi aty vetëm një zot e di. Dikur, duke nxituar nëpër një korridor Klodi i ra në sy motrës a nënës së Cezarit, e cila iu afrua dhe e pyeti për diçka. Zëri i tij i trashë nuk e bindi shumë se ishte para një femre dhe dha alarmin.
Çështja mori dhenë, doli tutje pallatit të shenjtë dhe u bë objekt bisedash të zjarrta midis të gjitha shtresave të popullsisë së Romës. Duhet thënë se akti i tij i guximshëm u pëlqeu shumë romakëve, por kjo nuk kishte asnjë vlerë juridike. Djaloshi u arrestua dhe u nxuar para magjistratëve romakë, që pas seancash të shumta nuk mundën të provojnë as fajësinë dhe as pafajësinë e tij.
Kështu ndodhi që ata vendosin të thërrasin Cezarin në sallën a gjyqit. Ky i fundit, ndërkohë kishte bërë veprimet e nevojshme për të divorcuar Pompean. Pas luftërave të përmendura dhe territoreve që i kishte shtuar Republikës, ai ishte një figurë mitike edhe për bashkëkohësit e tij, por kjo nuk i jepte asnjë të drejtë që të mos paraqitej në gjyq, si çdo qytetar i thjeshtë. Them se duhet të ketë qenë fort e sikletshme për Julin e madh që të shkojë në këmbë para trupit gjykues dhe të depononte çfarë dinte për marrëdhëniet e gruas së tij me një alabak, a kishte fakte, ku ishin këto fakte etj. Por ai shkoi.
Veçse ndodhi, që pyetjeve të magjistratëve për ndershmërinë a pandershmërinë e Pompeas, ai iu përgjigj duke ngritur supet e duke thënë se nuk dinte asgjë. Gjykatësit që mezi prisnin ndonjë akuzë, ndonjë fakt, që ta kishin si argument për të dënuar atë garipin e guximshëm (duke menduar mbase edhe të ruanin gratë e tyre nga ai kokëshkreti), mbetën keq. Atëherë, kur nuk di gjë, përse e ndave Pompean, pyeti njëri prej tyre.
Dhe një pyetje e tillë u bë shkas për atë përgjigjen e famshme, që në shqip do ta lija kështu: Për gruan e Cezarit nuk duhet të ketë fjalë (një version i imi ky, se nuk gjeta gjë të homologuar për ta përdorur).
Pra, për të nuk ishte e rëndësishme ajo që kishte ndodhur më shumë se fakti, se pas asaj që kishte ndodhur (ose jo) për gruan e Cezarit kishte fjalë. Kaq. Cezari nuk mund të drejtonte Romën duke patur në krah një grua të tillë, se në një farë kuptimi edhe ajo ishte pjesë e pushtetit. Për pushtetin nuk duhet të ketë fjalë.
Në të vërtetë sipas Plutarkut ai tha : Quia suam uxorem etiam suspiciore vacare vellet (se nuk deshte që për gruan e tij të ketë dyshime, pra nuk mund t’i lejonte vetes të mbante një grua mbi të cilën rëndonin dyshime). Siç shihet nuk është tamam ashtu siç e përktheva më lart, por nga ana ime e pashë të arsyeshme të rreshtohem pas një modeli a kalku të njohur e përdoruar në shumë gjuhë, që ka për qëllim ta bëjë sa më të kapshëm konteksin dhe thelbin e idesë. Kështu, pra, atë shprehje e gjen, në anglisht: Caesar’s wife must be above suspicion. Në frëngjisht : La femme de César ne doit pas être soupçonnée. Në polonisht : Żona Cezara powinna być poza wszelkim podejrzeniem, etj.
Por habia ime ishte e madhe, kur vërejta se një shprehje e tillë, kërrkund nuk ishte përdorur në shpjegimin e ndonjë historie familjare, ndarjeje, konflikti melodramatik, tradhtie bashkëshortore, historie sentimentale, skenash familjare, dufi e akuzash xhelozie etj..
Përdorimi i saj, gjithmonë ka ardhur në rend të ditës dhe është përdorur përjashtimisht në analizat e filozofisë politike, në raste urgjencash e konfliktesh krejtësisht politike.
Në këtë kuptim, në gjuhën politike ajo do të thotë se institucionet dhe personalitetet e njohura politike nuk mund t’i lejojnë vetes luksin të veprojnë edhe duke qenë të dyshuara për pandershmëri dhe imoralitet nga publiku, zgjedhësit. Kur dalin fjalë të tilla, shefat politikë duhet të ndërhyjnë për t’i hequr mënjanë, shkarkuar, zhbërë me qëllim që të rivendosin besimin, pa të cilin veprimet politike duken si manovra sekserësh.
Kjo ishte arsyeja që shprehja e sipërcituar e Cezarit më erdhi ndërmend kur pas fjalëve të shumta, kreu i ekzekutivit lëvizi dhe e shkarkoi Saimir Tahirin, amvisën e shtëpisë, Ministrin e Brendshëm të Shqipërisë, ai të cilit i kanë besuar rendin dhe mbarëvajtjen e punëve.
Veprim me vend, thashë. Historia e tymit dhe zjarrit, nuk mund të tirret si në anë të vatrës, kur shfaqet në formën a është apo nuk është bandit ministri i brendshëm i një vendi. Eshtë çmimi që duhet paguar në politikë.
Por tani del se do të ishte naive të besohet se shefi i ekzekutivit, nga i cili varet edhe shërbimi i spiunëve, e mori vesh një gjë të tillë nga gazetat e Tiranës, njëlloj si lexuesit e tyre të zakonshëm. Ai i parapriu diçkaje tjetër. Ngjarjet që pasuan bënë që kjo histori të gjejë shpjegimin e vet të vërtetë. Shkarkimi i Tahirit që dikur e morëm për moral të lartë politik, si shprehje standardesh të larta republikane e rilindëse, nuk përkonte shumë me të vërtetën. I imoraliteti i zonjës së shtëpisë nuk ekzistonte vetëm në nivel fjalësh. Për këtë hynte garant policia e anës tjetër të Adriatikut. Shefi i ekzekutivit, del që e ka ditur mirë të vërtetën e asaj që kishte ndodhur në Regia (Audi Q7) midis zonjës që i kishte besuar çelsat dhe atij pinjollit të një familjeje të njohur rritësish plantacionesh, Klod Habilajt. Duke e shkarkuar, ai nuk bëri tjetër veçse një operacion cezarian për të mënjanuar frutin e padëshiruar (të mbëshjellë me qese plastike) të lojrave të zonjës me krimin. Shkurt veproi me shpejtësi thjesht për të mos i mbetur atij “kopili në derë”, por njëkohësish për të mbrojtur “zonjën” në fjalë. Mirpo ngjarja tashmë kishte marrë dhenë. Duke bërë një gjë të tillë ai nuk shfaqet më si një mënjënues i krimit, qoftë edhe në nivelin e përfoljes, por si tutor i tij. Pa folur për mobilizimin total që u bëri rreshterve të vet për t’iu kundërvënë drejtësisë duke u shprehur nëpër media tamam sikur kabineti i tij të ishte një zyrë lokale e (mos) verifikimit të provës.
Ajme, rënkon Noli diku tek përkthen vargjet e Jul Cesarit, duke huazuar për herë të parë në historinë e shqipes një pasthirrmë të huaj, se me sa duket në gjuhën e tij nuk gjente një të tillë që t’ia shprehte dhimbjen e thellë që ndjente.
Për ne, një ngjarje e tillë na nxjerr para dilemës së vërtet¨të politikanëve shqiptarë, të dilemës nëse duhet të sillen si cezarë apo si alfa të lukunisë në pushtet. Dhe zgjedhja që bëjnë nuk është gjithnjë ajo që pritet nga zgjedhësit. Nuk ka qenë asnjëherë e tillë. Ata janë të cekët emocionalisht e intelektualisht, nuk janë në gjendje të marrin lartësinë e duhur për ta nxjerrë atë vend nga rrethi i së keqes, nga turpi i pamundësisë së ndëshkimit të krimit. Në politikë të japësh shëmbëllin, nuk është mënyra kryesore e ndikimit te bashkëkohësit, është mënyra e vetme.
Tani unë nuk e di nëse me atë që ka ndodhur brenda Audit Q7 në shek XXI, në këtë anë të Adriatikut, mund të shpjegojmë të vërtetën e ngjarjeve të dikurshme të Regias (viti 63 pK), në anën tjetër të tij, shkurt nuk e di nëse me imoralitetin e sotëm shqiptar, mund të shpjegojmë veprimin e dikurshëm të Cesarit para 2 mijë e ca vjetëve. Kjo shtron problemin e interpretimit të ngjarjeve të shkuara duke u nisur nga i ato të sotmet, shkurt a mund të themi diçka për të shkuarën nisur nga e tanishmja?
Në një ese të tijën A. Vehbiu lë të kuptojë se po.
Atëhere është fort e mundshme që Cezari e ka ditur fort mirë se çfarë ka bërë Pompeia atë ditë në mungesë të tij. Nuk ishte nga ata burra që largohej nga shtëpia pa marrë masat që të dinte se çfarë ndodhte në shtratin e tij bëshkëkohor. (Edhe pse nuk mund të thuhet me siguri se shërbimet e fshehta ilire që kontrollonin emigrantët politikë në Romë, midis të cilëve kishte shërbëtore në shtëpinë e tij, t’i kenë dhënë ndonjë informacion dhe, si shenjë mirënjohje, 21 shekuj më vonë policia italiane do t’i japë një dorë raportesh përgjimi policisë shqiptare). Por po qe se Cezari do ta shprehte atë që ai dinte më së miri, ligji romak do të kërkonte ndëshkimin e Pompeas. Kjo nuk i pëlqente, ai nuk e deshte një gjë të tillë, nuk i interesonte të hynte në konflikt me klanin e saj të fuqishëm (ajo ishte mbesë e Sulës). Juli i madh thjesht ishte i kënaqur të shfrytëzonte rastin e të hiqte qafes Pompean, se i kishte ardhur majë hundës me të. Dhe për këtë la të nënkuptojë se e divorconte duke qenë i shtyrë nga arsye shtetërore.
Arsye me të cilat cezarët tanë të xhepit shkojnë deri te mbulimi i krimit ndaj vetë shtetit.
Dhe qe ne keptuam se drejtesia romake, (pra dhe ajo shqiptare), nuk gjeti as edhe nje prove faji te Pompeas (Sajmirit), si dhe qe Cezari romak (kryeministri shqiptar) gjeti si arsye ndarjeje (largimi) ndikimin thashethemnajor tek funksioni i shtetit dhe tek pozita e tij e larte shteterore! Por qe dhe neve na pelqejne te gjitha keto thashethemnaja, gjithashtu zoterinjte ne Uashington e Berlin, (si dhe ata provizore ne Ankara), sebashku me sherbetorin e tyre “te bindur”, Edi Ramen, terheqin vemendjen nga fenomene te tjera me kardinale me kete vend te vogel buze Adriatikut, e ne fund te fundit kerrkush nuk do t’ia dije per Sajmirin, sic nuk donte t’ia dinke as atehere kerrkush per Pompean. Diten e mire, nese eshte dite, e naten e miren, nese eshte nate, do te thoshte Chri-Chriu!
Kendveshtrim interesant Lyss, nuk e di nqs i ke marre parasysh edhe akuzat qe i benin prej kohesh armiqte
duke e quajtur Qezarin ”Mbreteresha e Bitinise”
https://sourcebooks.fordham.edu/pwh/suet-julius.asp
Ketu nder te tjera, thote se Bruti, shume kohe para se ta vriste, kur ishte Pompei gjalle, e pershendeti Pompein si mbret, ndersa Qezarin si mbretereshe.
Gajit i njiheshin bemat, me e famshmja me Kleopatren e Egjiptit, me te cilen pati edhe nje djale, po mesa duket bema me mbretin e Bitinise i prishte imazhin ne Romen e asaj kohe, e cila ishte mjaft liberale, sikunder Sodoma, Greqia e Lashte apo Perendimi i sotem, por mesa duket nuk e toleronte qe nje gjeneral e burre shteti romak te shkonte ne shtreter mbreterish.
Po te kemi parasysh se lindja e djalit nga Kleopatra, duket te kete mbushur kupen dhe keshtu shkaktuar vrasjen e Qezarit, keto çeshtjes e jetes private duhet te kene qene shume te rendesishme ne Romen e asaj kohe.
Ne kete kendveshtrim Pompea e shkrete, me burrin qe kalonte vite ne lufte, e kur vinte ndoshta zere se nuk ishte, mund ta kete pare veten te justifikuar kur mund te kete menduar ta shantazhonte Qezarin, me ndonje beme qe ajo mund t’ia dinte dmth te Qezarit me ndonje mashkull. Keshtu, mund te mendohet se Pompea ka bere marreveshje dhe kane vendosur ta mbyllin, duke ruajtur emrin e njeri-tjetrit.
Krahasimi me Tahirin, i cili ne fakt e shantazhoi Ramen, drejtperdrejt tek emisioni Opinion, mund te qendroje per bukuri, parimi i perhershem i shantazhit te ndersjellte, me ruaj, te te ruaj.
Ne fund e prishe me nderhyrjen mesa kllapave, Durresi eshte me i vjeter se Roma si vendbanim historik, por edhe si polis/qytet. Nderkaq si qytet ne mitologji eshte shume me i vjeter, sepse Roma mitologjike themelohet ne vitin 753 p.l.k, kurse Durresi jepet qe ne kohen e Herkulit, i cili i beri nje vizite mbretit te Durresit, kur ketij sapo i ishte mbytur djali ne det ( Joni nga mori emrin deti Jon). Herkuli i takon shekujve 14-13 p.l.k.
Natyrisht, Hyllin, pjesa e dyte eshte pak e “manovruar” me qellim qe te ule shkallen e seriozitetit, perndryshe, ne qe jemi kendej do ta pesonim si ata personazhet biblike, qe u ulen ne ane te lumit te Babilonit dhe qanim me lot ne sy duke kujtuar… dhe ketu fillon drama jone se nuk kemi pasur kurre nje Sion, nuk kemi çfare te kujtojme. Veçse veshtrojme çfare ndodhte ne bregun tjeter dhe qajme qe shpresat tona i mori… deti.
Meqe jemi tek adulteri, drama, Babiloni dhe Zioni, mund te na kete fillur tersi qe me ”varesen e Harmonise”. Harmonia ishte femije e nje marredhenie jashtemartesore mes Aresit dhe Aferdites, e cila ishte gruaja e Hermesit. Hermesi e mallkoi lindjen e saj dhe kur Harmonia u rrit e u martua me Kadmin, Hermesi i pergatiti varesen, e cila garantonte rini te perhershme, por sillte edhe tersllekun e mallkimit te Hermesit. Terslleku ndoqi breza me radhe, pasardhesit e Kadmit dhe Harmonise, me i famshmi i te cileve eshte Edipi.
Sipas mitit, Kadmi dhe Harmonia per shkak te tersllekut, lane Teben te cilen vete Kadmi e kishte themeluar dhe erdhen nga anet tona, u pranuan si sovrane nga enkelejte dhe thuhet qe Kadmi themeloi qytetet e Ohrit dhe Buduas/Budves. Keto qytete jane mitologjikisht me te vjetrat ne keto ane, meqenese Kadmi eshte disa breza me i vjeter se Herkuli, me te cilin lidhet Durresi dhe akoma me i vjeter sesa Enea, i cili qendroi sipas mitit ne Bouthroton/Butrint, para se te vazhdonte drejt Italise.
Tersi Harmonik i Ohrit dhe Budves , qe vinte si pasoje e nje marredhenie jashtemartesore, mund t’i kete ndjekur keto ane qe ne kohet kur Minosi i Kretes nuk kishte lindur ende. Do thuash ti, c’ne me tersllek kur keto qytete kadmo-harmonike jane jashte kufijve te Shqiperise, se njeri eshte ne Mal te Zi e tjetri ne Maqedoni. Po se mos ketyre shteteve po u ecin punet me mire, njeri me per ibret se tjetri.
Xhanem se mos Tebes kadmiane i ka ecur me mire.
Je i paperseritshem ne kete fushe, veçse kam pershtypjen se atyre aneve u jep me shume qyteterim se sa kane pasur. Se ne mendimin tim eshte mizerablitetei i atyre koheve, qe vazhdon e derdhet sot mbi koken tone.
Po me kujtohet tani nje fragment i De bello civili ku Cezari pershkruan takimin e tij te pare me parardhesit tane hyjnore, iliret. Librin ketu ne ane e kam por pertoj te ngrihem e ta hap.
Me sa mbaj mend (ose keshtu mua me ka mbetur ne mend) ngjarja ka mundesi te kete ndodhur andej midis Lezhes e Shengjinit, kur ai ishte ne ndjekje te Pompeit. Ka kaluar tashme nga Pietra (qe duket se eshte Shkembi i Kavajes) dhe si i ka nxjerre nga Durresi eshte ngjitur lart. E ka rrethuar ushtrine e tij, por ndryshe nga sa e kishte menduar rrethimi po zgjaste shume. Dihet se ai i dogji anijet ne Palase qe te mbledhin mendjen ushtaret se nuk ka kthim pa fitore, por kjo e penalizon per punen e nozullimeve. Dhe çon fjale t’i sjellin aty prijesit vendas. Dhe ja sjellin dhe ai i pershkruan me latinishten e tij brilante. Zot i madh., sikur sheh ndonje nga ato fotot e malsorve te rreckosur e te uritur te Marubit, 20 shekuj me vone! Gjithsesi ata u kujdesen ta sigurojne se vertet nuk kishin çfare t’i jepnin, por as nuk do te beheshin me ate tjetrin. Dhe iken e u zhduken ne thellesi et maleve nga kishin ardhur, per t’u shfaqur po aq te varfer e te fiksuar ne mitologji sikunder 20 shekuj me pare, ne pershkrimet e udhetarve te periudhes se romantizmit. Nga leximi i pare ne kujtese me ka mbetur pershkrimi qe Cezari u ben fytyrave te tyre te hirta e te uritura, qe shprehnin vetem varferi e uri e perulje.
Tani, ata ishin nenshtetas romake prej 150 vjetesh,te kete sjelle regres qyteterimi romak ? Teze interesante do te ishte, sepse besoj qe duhet ta dish se klamida/chlamys, ne autoret e lashte mbahej si veshje kombetare ilirike e maqedone prej nga hyri edhe ne Greqi (pavaresisht se ne grekonet e grekopedi haset si greke, per autoret e lashte greke ishte ilirike e maqedone). Nje klamide siper per te mbuluar varferine nuk e paskan pasur ?
Apo duhet te permendet dalmatikja, te cilen e vishnin deri edhe perendoret romake e sot e mban Papa e gjithe peshkopet e botes ?
Nuk me kish shkuar mendja tek regres ne kohen e Romes. Me kish shkuar tek regresi i qyteterimit ne kohen e dyndjeve kelte, kur u zhduk gjithe ajo kulture e pasur materiale autariate ne Bosnje e Serbi, por ne kohen e Romes nuk ma merrte mendja.
Pastaj Qezari kur i pa aq te keputur mund edhe t’i kishte çliruar nga taksat, perderisa ata taksat i paguanin po nuk u kthehej mbrapsh asnje qindarke. Mesa duket zemergjeresia nuk paska qene virtyt i Qezarit, fytyren ne monedhe e paska vene vetem per te zhgrepur, virtyt shume i perhapur ky edhe tek ne ende sot.
Meqe jemi tek modedha, duhet ta dish qe damastionet shtypnin monedha argjendi vendase ne kohen e mbretit Bardhyl, ndersa monedhat e para te argjendit ne Rome i takojne fundit te shek 3 p.l.k ne kohen e lufterave me Hanibalin. Jo se monedha e bronxit dhe bakrit ne Rome jane me te hershme, pak a shume pas luftes me Pirron e Epirit.
Shume te civilizuar nuk duket te kene qene, biles te vonuar fare ne disa aspekte qyteterimi.
Sidoqofte une per mite shkrova siper, sot mitet mite ngelen, por nqs do e kishe shkruar para dy mije vjetesh kur merreshin seriozisht, banoret e asaj kohe do te shihnin shume shtrember, qe u cenoje vjetersine. Kadmi ka qene i pari qe ka vrare Kuçedren ne Greqi, mbase edhe Trimi yne i pare qe ka vrare Kuçedren, me Herkulin e shume me vone me Shen Gjergjin si vijuesit me te njohur.
Po me kete Kuçedren e sotme te sahateve qe do te kape prape ujin, si i behet ?
Kam frike se kur nje vend pushtohej nga Roma, kjo nuk u jepte banorëve te tij automatikisht te drejten e nenshtesise romake. Kam blere prej kohesh nje liber fort te trashe qe trajton jeten private ne Rome dhe jam bere “specialist” i te drejtes se marteses, familjes, trashegimise, por vetem sa e kam kaluar perciptas pjesën e qytetarise romake.
Gjithsesi eshte e njohur se Jus civitas, pra njohja e qytetarisë romake (duhet kuptuar se nuk behet fjale per nje nenshtetesi ne kuptimin e sotem me shume se per nje rreth gjithnje e me te madh te drejtash, deri sa te huajt barazoheshin me te drejtat e latineve native), u njihej fillimisht vetem antarve te tribuve qe perbenin Romen dhe rrethinen e saj, Latinium. Ne vitin – 89 iu njoh te gjithe njerzve te lire te gadishullit (çizmes), por vetem ne vitin 212 pasK., Karkalla ua njohu ate te gjithe njerezve te lire te perandorisë. Mund te hamendësohet se ne kete kohe e përfituan shtetësinë romake edhe banoret e Ilirisë se pushtuar, pra me shume se dy shekuj e gjysme pas ngjarjeve tona.
Gjithsesi gjurme te banorëve ilire ne Rome nuk do te gjenden kurrë, sepse kur merrnin qytetarinë romake, ata detyrimisht do te merrnin edhe mbiemrin e magjistratit te tribuse, nen hyqmin e te cilit qe bere “konvertimi”. Shume nga te huajt, jo romaket, e merrnin qytetarinë ne fund te shërbimit ushtarak. Kjo u vendos nga Klaudi, pasuesi i Kaligules, por ama pas 25 vjet shërbimi. Une nuk e di sa mbeteshin gjalle, por besoj se shume ilire do te kene perfituar per t’u vendosur gjetiu.
Por, duke pare çfarë ndodh sot (në logjiken e shpjegimit te së shkuarës nisur nga e sotmja) nuk përjashtohet mundesia qe shume nga stërgjyshë(e)t tane te pandehur te kete përfituar nga jus conubii , pra nga ligji qe u jepte qytetarine romake atyre qe martoheshin me nje grua romake. Natyrisht është e sigurte se ilirëve nen pushtim nuk do t’u jete refuzuar jus commercii , pra e drejta per te bere tregti ne territoret perandorake. Besoj se lekura arinjsh e mjalte do te kene shitur bajagi, sikunder shpresoj se ligji ne fjale do te kete perjashtuar nxjerrjen e grave ne treg.
Me kete rast, besoj se shume prej tyre do te kene përfituar te drejten e kokeprerjes me shpate, qe përjashtonte çdo forme te poshtërimit ne raste te denimit me vdekje. Nje e drejte e rendesishme ne Rome.
Ka mundësi qe edhe gjurmët e te drejtes romake qe kane mbetur ne Kanun, i referohen kësaj periudhe.
Ti ke te drejte ne ate qe shkruan, po me nenshtetas prej 150 vjetesh e kisha fjalen te pushtuar nga Roma prej 150 vjetesh, ose banore te shtetit romak, qe i paguanin taksa shtetit romak. Nga zona qe percaktove ti, i bie te kene qene pirustet, meqe ata njihen si shume aktive ne kryengritjet ilire si te kohes se Cezarit, si te kohes se Augustit. Duhet te kene banuar ate qe quajme Gegeria malore, e cila ka qene pjese integrale e mbreterive ilire dhe rruga e vetme, qe i kish mbetur mbretit Gent per te komunikuar me Maqedonine ne zonen e Ohrit (nepermjet Dibres).
Me pushtimin e Dakise nje pjese e madhe e pirusteve dhe dalmateve u vendosen si minatore ne Daki, pastaj humben gjurmet e tyre (edhe pse ndonje ka pare tek fisi berisheve ngjashmeri me.emrin pirust).
Persa i perket tregtise, kjo perpos disa qyteteve bregdetare ose ne afersi te detit , duhet te kete rene pertoke fare, nisur nga sasia e vogel e monedhave romake gjetur ne Shqiperi, krahasuar me periudhen pararomake. Gje qe ne fakt shpjegohet edhe me renien e vazhdueshme deri ne zhdukje te gjithe asaj morie qytetesh dhe qytezash qe gjendej ne zonat e brendshme te Shqiperise, posaçerisht zona poshte Durresit e Shkumbinit.
Ne nivele me dramatike ka qene ne Epir, dmth ne teresi Toskeria nga Shkumbini ne Preveze e nga zona e liqeneve ne bregdet ka pasur nje renie drastike te tregtise dhe jetes qytetare. Perjashtim ben bregdeti ku ka pasur vazhdim te tregtise dhe zhvillimit. Qe te kemi nje numer te krahasueshem qytetesh dhe qytezash (polise e polisma), me kohen pararomake, duhet te vijme ne kohen e Enverit, 2000 vjetet e tjera, nga pushtimi romak deri ne 1945, jane relativisht grope (njefare ngritje ka pasur gjate kohes se pashalleqeve e shekullit 19).
Flas gjithnje per zonat e brendshme, se bregdeti ha buke veç, dmth eshte zhvillimi i qendrueshem i bregdetit qe nuk na lejon te flasim per regres te qyteterimit ne epoken romake.
Perndryshe romaket nuk themeluan as edhe nje qytet te vetem ne Shqiperi, gjate 6-7 shekujve te sundimit. Ndertuan disa stacione tregtare ose hane pergjate rruges Egnatia, si psh Kavaja, Klodiana/Peqini apo Skampini/Elbasani, por as edhe nje qytet te vetem.
Situate krejt tjeter lart ne Bosnje, Serbi e Kosove, ku kane themeluar shume qytete, por qe pak a shume ne nje vleresim te kohes se Romes, mund te thuhet se hiq territoret bregdetare (ku u ruajt civilizimi) dobesoi civilizimin ne territoret e Shqiperise, Epirit,Malit te Zi dhe Maqedonise dhe ngriti civilizimin ne zonat siper ketyre.
Nese ne keto ane perfunduan te shesin lekura arinjsh, per kete meriten e kane romaket dhe modeli medioker i civilizimit qe çuan perpara. Ne mediokritetin e qyteterimit romak, zonat e qyteteruara humben nivel, zonat e paqyteteruara u ngriten ne nivel.
Mos te themi qe zona ne Greqi, si Lakonia e spartaneve, Korinti, Argosi dhe Beotia, nuk i kane arritur ende, as sot e kesaj dite nivelet pararomake. Po te duam fusim ne liste edhe Epirin, i cili edhe sot e kesaj dite duhet te kete me pak banore sesa ne epoken pararomake.
Ti Lyss me duket se perçon kompleksin franko-anglo-gjerman ndaj Romes, po psh ne Itali, nuk ekziston ai kompleks ndaj qyteterimit romak persa kohe qe banoret shohin rrenoja greke, etruske, sanite dhe mesapike.
Nuk eshte faji i territorit te Shqiperise, pse franko-anglo-gjermanet ishin asokohe gjysmajmune. As kemi nevoje per ndonje kompleks romak ne te ketyre aneve.
Te kishin themeluar sikur nje qytet te vetem xhanem.
Detyrimisht Hyllin. Dhe ti vete nuk je larg ketij kompleksi kur thua se si nuk e ndertuan nje qytet te vetem xhanem. Ata jane ne themelet e Evropes se sotme.Prekja dhe integrimi nga qyteterimi romak ka qene e vetmja shprese e mundesi qe ne te kishim sot tipare te patjetersueshme te familjes evropiane. Ne kohet me te errta te historise se tyre ato e kishin nje pike referimi, kishin nje te kaluar historike e qytetare te shendeteshme, ku funksiononte rendi e ligji. Ata i zbriten nga pema iberiket, golet, keltet, galet etj. Po te qe themeluar ai qyteti qe thua ti, do dilnin edhe tanet nga shpella e do te zbrisnin nga mali. Pastoka dhe zonat rrethuese do te shfaqeshin ndryshe, me te hapura, me te kultivuara më me integritet , me te pasura, me treg te sigurte dhe tipare te thella te njesuara e te qendryeshme kombetare, por edhe me fillesa e premisa te mira shteterore, nese fati do deshte.
Ai qytet nuk u themelua dhe kjo eshte arsyeja qe edhe sot e gjithe diten ne kerkojme te shitemi aty ku nuk na blejne.
Ate qytet po kerkoja edhe une, qe gjithe qezaret e Romes te marre se bashku te barazoheshin me Suljeman pashe Bargjinin qe themeloi Tiranen apo me nje pinjoll te parendesishem te Vrionasve qe themeloi Fierin. Gjithe qezaret e marre se bashku nuk vlejne per qyteterimin ne keto ane as sa 200 kolonistet pabuksa te Kerkyres qe themeluan Apolonine, se s’kishin as shtepi as katandi, perndryshe do rrinin atje. Athina psh e kishte zakon t’i krijonte kolonite duke mbledhur gjithe pabuksat, halabaket e burgaxhinjte qe rrinin rrugeve apo dergjeshin burgjeve. Te njejten gje e ka bere Anglia ne Amerike,Kanada e Australi.
As kaq nuk eshte vlera qyteteruese e qezareve ne keto ane.
Perndryshe, sundimi osman, vertet e shkaterroi vendin e bregdetin ne veçanti, po ja qe ne fund te atij sundimi, kemi Elbasanin, Tiranen, Korçen, Kavajen, Fierin, Lushnjen, Korçen etj. Me fal nqs kjo te duket pak. Vetem Enveri ka kryer rol qyteterues me te madh sesa Turqia. Nuk eshte se sulltanet bene ndonje gje me te madhe se qezaret, por te pakten u lane vendasve aq liri sa te themelonin gjithe qytetet qe donin. Aq duhej nga keto ane.
Ti e di sa me pelqen Turqia apo Enveri, por kemi ate shprehjen, inatin t’ua kemi po hakun t’ua japim.
Persa i perket Romes si pike referimi per Perendimin, ne te vertete zhvillimi i jetes qytetare ne Perendim erdhi pas kryqezatave, ku ende fshataret e opidumeve te Perendimit pane çik qytet me sy. Te mos kishte ndodhur ky ritrasferim i qyteterimit nga lindja drejt perendimit gjate kryqezatave e ne fund me Rilindjen pasi ra Kostandinopoja e gjithe intelektualet bizantine shkuan ne Itali, me fal per shprehjen, por nje mal te madh do te kishin bere perendimoret dhe Roma si pike referimi.
Pa nenvleresuar aspak rolin e qyteteve italiane merkantile, Venezia e Genova in primis, por edhe keto parate, tregtine e qyteterimin nga lindja i paten, per lindjen u perleshen me shekuj edhe me njera-tjetren.
Roma zere se nuk ishte, sepse nuk ka pasur ndonje nivel, biles jeta qytetare ne Perandorine romake ishte ne krize te thelle, qe ne shekullin e III, ndersa ne fillim te shek v vete pjesa perendimore e Perandorise se Romes ishte katandisur pa nderhyrjen barbare ne nje zone me strukture thuajse feudale me qytete ne renie te plote.
Enveri rol qyteterues? Ndoshta Enveri shtoi numerikisht ato qe quhen qendra urbane, apo me karakteristika funksionale te ndryshme nga fshati tipik shqiptar, por Enveri i zuri prite asaj pak qytetarie qe ishte krijuar nga qendrimi ne metropolin e perandorise, apo nga emigrimi. Edhe ai sporadik, imitues, Qytetaria e vetme e trasheguar nga PO ishte ndoshta kultura e bashkejeteses, ndonje kultivim arsimor dhe kaq. Enver Hoxha eshte rasti tipik i atij qe i bie shkurt dhe e nxjerr me gjate dhe kete e shohim fare qarte sot.
Nuk ka asnje rast ne histori kur statusi i qytetarit si banor qyteti, apo me te drejta qyteti te jete bere kaq badihava sa ne komunizmin enverist shqiptar. Te hysh ne nje qytet, te integrohesh dhe ti pergjigjesh standardit te nje qyteti kerkon te pakten status ekonomik nese nuk ka kanone te tjera.
Enveri i beri shqiptaret komshinj duke u thene se jemi vellezer te nje gjaku. Mirepo sic e dime, ne qytet, ndodh jo rralle qe me vellane muhabeti nuk te hahet fare.
Koha e statusit te qytetarit si e koncepton ti, i takonte antikitetit dhe mesjetes europiane, ndersa ne shekujt 15-20 statuse te tille shume shpejt u reduktuan ne zero, ne favor te modelit kapitalist te qytetit e qytetarit. Ai lloj qyteti e qyteterimi qe ti supozon se duhet ta kushtezonte Enverin ne keto ane lidhen me mentalitete turkoshake, Ne praktike perkatesia ne nje esnaf te caktuar ishte kusht per çdokend qe do te merrej me ndonje zejtari apo tregti te caktuar, te gjithe esnafet e nje lloji mblidheshin ne te njejten rruge, psh rruga e tabakeve, rruga e sahatçinjve, rruga e kazanxhinjve etj..
Po ky model organizimi qe legjitimonte qytetarine ne Shqiperine parakomuniste ishte thjesht nje model i prapambetur, i ngulur ne mesjetarizem, nje nga ato modele te cilave Zogu si nje shakaxhi i perparimit nuk u beri gje.
Enveri krijoi nga hiçi gjysmat e bashkive aktuale, nje gje e pashembullt jo vetem ne historine tone por veshtire se gjen ne histori dikend qe te kete dyfishuar numrin e qyteteve gjate sundimit te vet.
Ne 1945,nga rreth 1.05 milion banore te Shqiperi, vetem diku tek 150 mije banonin neper qytete. Ne 1990, kjo shifer shkoi ne 1.2 milion, dmth 8-fishim i popullsise se pergjithshme urbane. Edhe kjo perpos unike ne Historine e Shqiperise, duhet te jete unike ne Historine e Europes dhe nder rastet e pakta ne Historine e Njerezimit.
Ne keto 27 vjet, u kalua nga 1.2 milion ne 1.6 milion rezidente aktuale ( me e madhe bashke me emigrantet jashte vendit, po nuk besoj se keta do te kthehen nje dite)., nje ritem urbanizimi i krahasueshem me kohen e Zogut.
Pastaj puna e cilesise se qyteterimit eshte çeshtje tjeter, se para 1945 ishte plot me turkoshake, tani pas 1990 eshte plot me te korruptuar deri ne palce, keshtu qe eshte çeshtje me vete kjo e cilesise. Pastaj kur sheh se pas 1990 i vetmi qytet i ri eshte Kamza, nuk eshte se Kamza si simbol moderniteti perendimor eshte kulmi. Te me falin kamziotet apo kamzasit, po nuk besoj se ata vete e mbajne veten per simbol te qyteterimit perendimor qe hyri keto 27 vjet.
Nuk e kam fjalen per Qytetarin e fituar me status apo kanon qyteti, por per ate qytetari qe riprodhohet ne harmonine mes traditave, arsimimit dhe pranimit te modernizmit.
Nuk te ben qytetar rubineti ne nje apartament. As nje rruge e asfaltuar dhe me keq as edhe nje diplome qe na e tundin si arritje nderkohe qe ishte vetem Mberritje ne xhade.
Ky qytetari qe thua ti do aq kohe sa urbanizimi ne Shqiperi do ish ne nivelin e 500 mije frymeve. Kjo eshte utopi librore, ne kapitalizem dhe komunizem urbanizimi eshte i shpejte, sepse jane ekonomi industriale dhe tregtare. Ky qytetari yt nuk punon as ne ndertim, as ne fabrike, as ne klube e restorante, do qe t’i vije nje pune e mire dhe e rehatshme vete, se eshte sere e larte nga familja.
Sipas kesaj qe thua ti i bie qe perendimoret duhet t’i debojne emigrantet sepse keta jane zakonisht fshatare, shpesh edhe nga shtepi me çati kashte. Ku t’i gjesh fshataret me diplome, rendom keta emigrante s’dine as te shkruajne emrin e tyre ne gjuhen amtare, se te vendit ku kane emigruar as qe behet fjale.
Po kjo qe thua ti eshte thjesht racizem dhe s’ka asnje lidhje me funksionimin e qytetit ne kapitalizem apo ne Perendim.
Urbanizimi nuk eshte domosdoshmerisht kalim ne qytet dhe qytetari. Urbanizimi mund te zgjeroje harten, por jo ta nise ate nga e para. Dhe eshte me rendesi kapitale te kuptohet se perse parimet e kalimit te prones jane dhurimi, blerja dhe trashegimia.
Sa per Perendimin nuk po them ti debojne emigrantet. Por barrierat jane aty. Ti vertet ke te drejte te jetosh ku te duash, por per ta bere kete te duhen disa para. Madje shume para. Dhe kete eshte e veshtire ne mos e pamundur ta arrish. Ti do te shkollohesh ne kolegjet apo shkollat me te mira, por ja qe ato jane pak larg per tu arritur. Pa folur se pjese e vendimmarrjes nuk ke shanse qe te behesh. Ndaj ha, pi, bli nje makine, bej pushime njehere ne vit dhe vazhdo me iluzionin se je qytetar i vendit iks, nderkohe qe je thjesht ne fund. Kjo ndodhi dhe po ndodh edhe ne katundin tone: u sulen te gjithe per te zene ndonje cope toke dhe bene ndonje shtepi, por ne fund sic shohim kapitalizmin e bene ata qe kishin pushtetin dhe rrethi i tyre. Kjo nuk kishte shanse te ndodhte ne kete menyre, nese Enver Hoxha nuk do te nderpriste perdhunshem raportin me pronen, qe eshte edhe raporti i pare me vendin dhe ate qe quhet atdhe. Dhe nese nuk do te ishte ndeprere kjo, edhe vala migratore mund te mos kishte qene kaq e thelle dhe me keq, kaq e ngjashme me nje braktisje finale. Dhe ky vend nuk do te shihej si placke.
Ai qe ti e rekomandon si arritje dhe fature e domosdoshme e “zhvillimit” eshte frymor i nje kapanoni urban, pa asnje kuptim te mirefillte pwr veten dhe vendin e vet. Pa asnje plan dhe ide pertej stomakut te vet, premisa te gjitha te nje banditi. E kemi proven e kesaj sot dhe nuk eshte pa interes te rivleresohet dallimi mes emigracionit te tanishem me ate te hershem shqiptar. Si mund te shpjegohet gatishmeria jone per t’iu drejtuar krimit? A nuk eshte kjo ne fund fare deshmi e qarte, dramatike e paaftesise sone, por edhe pamundesise per te kuptuar dhe pranuar Qytetin dhe labirinthet e tij historike dhe sociale? Kompleksitetin e normave dhe ekonomise se tij?
Si ta shpejgojme pervertimin e nocionit per shkollen pervecse si inerci te mendesise nje diplome nje karriere ne qytet?
Me naivitetin e nje fshatari te pagdhendur qe mendon se duke bere para shpejt do te kompensoje ate qe nuk ta ka dhene historia, shqiptari i sotshem po i ngjan hispanikeve te kinemase amerikane. Nje individ qe ne syte e Qytetit ka vetem nje identitet: kriminel dhe injorant.
Ne mund te flasim per mitin e qytetarit, por tematika qe po trajtohej ketu kishte te bente me qyteterimin ne keto ane 2500 vjetet e fundit. Kete lloj qytetari te cilit i thur lavde nuk di ku e ke hasur, sepse historikisht dhe aktualisht ne gjithe boten e gjithe qyteterimet, lagjet e varfra kane qene e jane te keputura, me injorance e banditizem, ku robi ka frike te kaloje diten e jo me naten.
Une nuk e di se çfare duhet t’i idealizoj nje teneqexhiu te kohes parakomuniste, apo nje tregtari te vogel basmash e keshtu me radhe profesioneve te periudhes parakomuniste. E njejta gje edhe ne Perendim apo edhe ne kohen e Romes antike apo Greqise se lashte.
As nuk mund te thuhet ndonje gje e madhe per kulturen qytetare shqiptare para kohes se komunizmit, persa kohe qe pothuaj gjithçka me vlere per t’u ruajtur o eshte krijuar ne emigracion o i ka rrenjet ne emigracion.
Brezat kane kaluar ne anonimitet te plote, qofte ne qytet qofte ne fshat, te padenja per t’u shenuar ne kronologjine e qyteterimit ne keto ane. Cfare ngelet, qe ne thelb perben krenarine e qyteteve ne Shqiperi eshte vjetersia, ne kuptimin e themelimit te qytetit.
Qyteti shqiptar s’ka as 30 vjet qe ka hyre ne kohen e kapitalizmit, meqenese para komunizmit struktura e prodhimit neper qytete me shume i ngjante epokes feudale, po keshtu edhe modeli urbanistik e arkitektonik.
Ne kapitalizem proletari nuk mund te kete shtepi te veten private ne qytet, por ndonje shtepi me qera ne pallate disakateshe, maksimumi pas nje apo dy brezash ndonje apartament 1+1 ose 2+1 ne pronesi, serisht ne ndonje pallat disakatesh.
Mungesa e pallateve dhe lagjeve te tilla ne epoken parakomuniste, tregon qe struktura ekonomike nuk ka qene kapitaliste, keshtu qe s’ka nevoje fare te besh ndonje studim per te treguar se qyteti parakomunist ishte anakronik, ashtu sikunder ishte anakronik edhe fshati edhe Mbreti, qeveria e klasa drejtuese.
Ndertesa e pare 6 kateshe ne Shqiperi eshte bere ne epoken komuniste, ne nje kohe qe Kartagjena para se te shkaterrohej nga Roma ne vitin 146 p.l.k kishte pallate 6 kateshe. aq shume ishte zhvilluar arkitektura ne Kartagjene per nevojat e qytetit.
Gjithe struktura e nje kulture apo qyteterimi i dedikohet mundesise qe i jep nje pjese te vogel te anetareve te saj qe te merren me zhvillimin e mendimit ose te imagjinates, keshtu ata qe zhvillojne mendimin prodhojne politiken,filozofine e shkencen, ata qe zhvillojne imagjinaten prodhojne artet, letersine e arkitekturen.
Kurse ky qytetari qe di se ku ka vendin e vet eshte i nje kotesie historike te llahtarshme dhe nuk di pse i duhet dedikuar kohe dhe neurone.
Ne thelb, rritje e teknologjise sjell prodhim me te madh bujqesor, i cili heq krahe nga fshati e i çon ne qytet, ato krahe prodhojne me shume produkte industriale, te cilat ashtu si produktet bujqesore shiten nga tregtaret, duke krijuar nje pasuri me te madhe qe do te thote me shume individe me inteligjence mbi mesataren merren me mendimin dhe prodhojne politike, filozofi e shkence e me shume individe me talente e imagjinate qe prodhojne arte, letersi e arkitekture,
Kur keta individe nuk perzgjidhen ne menyre meritokratike, por ne menyre demokratike ose mbi bazen e nepotizmit, miqesise, trashegimise etj, qyteterimi ngec ne vend sepse nuk perzgjedh individet e duhur.
Thelbi i qyteterimit eshte kapaciteti i individit, sa i ka dhene Zoti dhe gjithe struktura eshte eficente kur di te zgjedhe individet e duhur, pa u marre me i biri i kujt eshte, sa fshatar apo qytetar eshte, sa familje e vjeter eshte, a eshte nga krahina ime, sa leke fitoj po ta ndihmoj etj.
Ne kete kendveshtrim, sasia e banoreve ne qytet eshte jetike per eficencen e struktures, per faktin e thjeshte se qyteti ofron shume me teper mundesi se fshati per te perzgjedhur individet, pasi fshati nga vete natyra e tij nuk ofron asgje pertej shkolles 8 vjeçare.
Nuk dua ta prish ritmin e ketij dialogu shume interesant, por kur thua: “Ndaj ha, pi, bli nje makine, bej pushime njehere ne vit dhe vazhdo me iluzionin se je qytetar i vendit iks, nderkohe qe je thjesht ne fund…” me duhet te shtoj se jane edhe 90% e popullsise vendase qe nuk eshte se bejne me shume se kaq. (nuk eshte vendi ketu per ta shpjeguar, por nga pervoja ime si punonjes social kjo qe thoni ju eshte arritje shume e madhe). Kete e them per oportunizem sepse sipas nje statistike zyrtare rreth 45 % e femijve ne France nuk shkojne kurre me pushime, qe le te kuptoje se jane familjet e tyre qe nuk shkojne dhe nga ku çast hyjne ne veprim organizatat humanitare, shteti me alokacione te ndryshme, sipas te ardhurave qe ke, por edhe organizma te pavarura si hekurudhat te cilat ne kohe vere e ulin deri ne nje euro udhetimin gjtae fundjavave drejt qendrave balneare, me qellim qe edhe familjet me me pak mundesi te kete rast te kalojne diten andej.
Kur arrin kete nivel qe thoni ju, pra ke te ardhura ne familje qe te sigurojne keto qe permendni atehere hyjne ne veprim disa elemente subjektive. Disa parapelqejne qe ne fundjave te marrin kalamajte e te shkojne te hane ne macdo-ne e nje parku lodrash, te tjere te shohin nje teater etj… Shtresezimi kulturor i shoqerive evropiane nuk eshte produkt i diteve tona, kam pershtypjen se do te kete filluar qe atehere kur cezaret (meqe po flasm per to) hoqen dore nga subvencioni shteteror i cirqeve dhe lodrave a luftrave te gladiadorve.
Ka nje keqkuptim. Kur flas per qytetin romak,kam parasysh ate çka e ben te paperseritshem, institucionet e tij. Natyrisht edhe ne pikpamje estetike e arkitektonike, njerzimi duhet te prese nje mije vjet deri sa te shfaqet arti gotik qe te kete gjesendi me te cilin te krahasoje ndertimet romake. Por nuk eshte kjo.
Qytete ndertoi edhe ajo shoqja e Babilonise, edhe Pjetri i madh, edhe kusherinjte tane te dinastise Qin, edhe ai miku i dashuruar i Taj Mahallit, edhe sulltanet dhe Enveri (qyteti i ri i Laçit). Por as dy mije vjet me pare dhe as dy mije vjet me pas nga ditet tona, kurre nuk do te kete ne to institucione te tilla qe t’i detyrojne perandoret e Lindjes, Caret sulltanet, Putinet, Erdoganet, e enveret t’i pergjigjen thirrjes se gjykates e te vijne te rrijne gatitu para trupit gjykues, si çdo qytetar tjeter, sikunder, siç thote Plutarku (dhe qe e kam cituar me lart ne shkrim) u ngrit e shkoi Cezari qe nuk ishte as me pak e as me shume po Pontefix maximus.
Fati yne nuk eshte vendosur ne Jalte a Malte, siç mendojne shume, por mjaft me heret…
Kjo qe thua per te drejten romake eshte plotesisht e vertete, eshte vlera e shtuar e Romes ne civilizimin njerezor. Ti vete e the qe kete te drejte e gezonin vetem qytetaret romake te cilet gjate kohes republikane kane qene nje pakice e popullsise se qeverisur nga Roma, ne dy shekujt e pare te epokes perandorake ishin prape nje pakice derisa me fillimin e krizes se shekullit te trete u mendua se dhenia e qytetarise romake do te ndryshonte rrjedhen e krizes.
Mirepo ketu ne fakt kemi edhe limitet e kesaj te drejte dhe organizimi institucional, ishte i pershtatshem ne nje kontekst te caktuar ekspansioni territorial, po krejt defiçitar ne kontekst stabiliteti territorial. Prandaj qytetaria romake as e ndaloi krizen e shekullit te trete , as i dha fund.
Arkeologet ujore kane gjetur ne Mesdhe rreth 3 here me pak anije te mbyrura, ne shek 3 ne krahasim me shekullin e pare, qe ishte shekulli kur Roma stabilizoi pushtetin ne gjithe Mesdheun, me kontrollin e plote te Egjiptit, Sirise dhe Magrebit perendimor.
Dikush do te thoshte bravo, u rrit teknologjia e anijeve dhe njohjet e gjeografise dhe klimes, mbyteshin me pak anije. Por e verteta eshte qe asnjera nuk u rrit, thjesht kriza e shekullit te 3-te, krijoi nje katastrofe per tregtine detare ne Mesdhe. Gjendja e tregtise ne Mesdhe vazhdoi te jete katastrofale edhe ne shekullin e 4-rt derisa Roma u sfidua ne det nga vandalet, biles u plaçkit po nga keta.
Nqs mbijetoi diçka nga Roma i detyrohemi Dominatit, konceptimit dhe institucioneve te reja te vendosura nga Diokleciani, nje nga burrat me te medhenj te shtetit, jo vetem ne Rome, po ne gjithe historine. Nuk arriti dot me ane te dominatit te frenonte shkaterrimin e pjeses perendimore, por shpetoi pjesen lindore. Modeli i dominatit ne thelbin e tij u ruajt ne Bizant deri ne fund, e u risoll ne Perendim, gjate mesjetes se vone, duke u bere baza e modernitetit ne France, Spanje e Angli.
E kam fjalen pikerisht per modelin politik e institucional te monarkise absolute, qe eshte edhe thelbi i Dominatit. Ky model u tregua i suksesshem ne frenimin e copetimit te shteteve nga tendencat e feudaleve dhe i dha avantazhin Frances, Anglise e Spanjes ku u praktikua ne fund te mesjetes, ne krahasim me Italine e Gjermanine te cilat ngelen copa-copa deri ne mesin e shek 19.
Sa Rome eshte Dominati ? Greket e lashte thonin se monarkia abosulte ishte produkt lindor, egjiptian, asirian, persian.
Ok , çfare mendonin greket dhe romaket u rikthyen ne shek 19 dhe dominatit iu dha fund, por nderkohe avantazhin e krahasuar ndaj pjeses tjeter te Botes e krijuan pikerisht nen modelin e monarkise absolute, gjate shekujve 16-18.
Ky produkt lindor kaq i anatemuar ka qene themeli i shtetit bizantin dhe i supremacise se mevonshme perendimore.
Pra ok e drejta romake, por jo edhe aq ok ato institucionet romake.