E çelur në 19 nëntor të vitit 2016 për publikun, BUNK’ART 2 është “ekspozita e parë e madhe video-muzeale” që u dedikohet viktimave të terrorit komunist, si fazë e dytë e “një projekti historik kulturor që fokusohet në ruajtjen e memories kolektive dhe në tregimin e viteve të regjimit komunist.” Sipas uebsajtit zyrtar, BUNK’ART 2 “rindërton historinë e Ministrisë së Brendshme në Shqipëri nga viti 1912 në vitin 1991 dhe zbulon sekretet e Sigurimit, policia politike që ishte armë e ashpër persekutimi e përdorur nga regjimi i Enver Hoxhës.”

I vendosur mu në qendër të Tiranës, BUNK’ART 2 u është shtuar tashmë itinerareve standard të turistëve të huaj në Tiranë. Kur shkova unë, në prill të këtij viti, turistë dhe vizitorë të huaj nuk kishte; çfarë më dha mundësinë të konstatoj dhe pastaj të konfirmoj me ngé se ky objekt – i pasigurt në identitetin e vet, të varur pezull midis muzeut, instalacionit dhe galerisë së artit – nuk është gati për t’iu treguar botës; dhe jo për gjë tjetër, por ngaqë tekstet shoqëruese në anglisht, të cilat janë të shumta, të kudogjendura dhe të nevojshme për të kuptuar se për çfarë është fjala, janë të nivelit të ulët, herë-herë në kufi të parodisë.

Ja një tekst informativ për të ashtuquajturit “sampistë”, që mund t’i kuriozonte vizitorët: në të shpjegohet se çfarë ndodhi në Shqipëri “after the alarm for several landings of neighborhood commando countries groups”: dhe pikërisht, krijimi i njësisë 326, të cilët “were able to carry higher amount of risk”, dhe e vetmja njësi që ish pajisur me “shield and pressure suite.” E megjithatë, sampistët nuk u përdorën, meqë “in Albania there was never even a people’s demonstration,” deri sa ndodhën “the riots of the embassies.”

Përkthimi këtu është i nivelit të menyve të ca restoranteve kineze, që i ndesh shpesh në Internet, në sajte që ofrojnë zbavitje dhe relaksim; dhe që këtej nuk është hiç e zorshme të përfytyrosh se si do t’i interpretojë këto radhë vizitori i huaj, që nuk ka armë tjetër veç anglishtes, për t’u informuar.

Çfarë të jenë këto “neighborhood commando countries groups”? Edhe historikisht, kur paskan ndodhur këto “several landings” në fillim të vitit 1982 – sa kohë që ne mbajmë mend vetëm bandën e Xhevdet Mustafës? Çfarë do të thotë që “sampistët” were able to carry higher amount of risk? Më tej akoma, çfarë të ketë qenë kjo “pressure suit(e)” që përdornin sampistët, sa kohë që pressure suit është një lloj veshjeje mbrojtëse që përdorin astronautët dhe pilotët e stratosferës? Çfarë mund të ketë qenë kjo “people’s demonstration”?

Ja dhe një citat i nxjerrë “from one of the novels of Russian novelist F. Dostoyevsky” (se cili është ky roman, vizitorit nuk i thuhet; mbase për të ruajtur sekretin), por i përkthyer nga ekspertët dadaistë të BUNK’ARTIT:

Pjesa e parë e citatit duket se i përgjigjet këtij paragrafi më poshtë:

Once mankind, each and individually, has repudiated God (and I believe that that period, in a fashion parallel to the geological periods, will arrive), then of its own accord, and without the need of anthropophagy, the whole of the former world-outlook and, above all, the whole of the former morality, will collapse, and all will begin anew. [“Vëllezërit Karamazov”]

Nuk arrita të identifikoj se nga është marrë pikërisht pjesa e dytë e citatit. Mbase më ndihmon ndonjë lexues.

Në përkthimin anglisht të BUNK’ARTIT, ky citat është fund e krye kriptik; nuk ndihmon për asgjë, përveçse që t’u japë korridoreve një farë gravitas, duke

Ja edhe një shenjë murale, që u kujton vizitorëve të mos prekin objektet e ekspozuara:

Natyrisht, “DO NOT TOUCH FACILITIES EXPOSED” është një lloj anglishteje që edhe në Kinë po e praktikojnë gjithnjë e më rrallë – meqë, si rregull, një “FACILITY” është shumë e vështirë – ose shumë e lehtë – për t’u prekur.

Një dhomë e muzeut u kushtohet “ISH TË BURGOSURVE TË ZHDUKUR,” (një cilësim sërish pa kuptim, sa kohë që viktimat supozohet se janë zhdukur gjatë kohës që ishin në burg, jo pasi dolën që andej).

Përkthyesi i anglishtes e jep titullin kështu: FORMER PRISONERS WHO WERE EXTINCT, a thua se është fjala për specie që tashmë janë zhdukur; në fakt, termi EXTINCT, në këtë kontekst, shkakton hilaritet mu në një mjedis që duhej të ftonte për meditim rreth krimit shtetëror dhe mizorisë së regjimit totalitar.

Edhe teksti shoqërues: “The official list of the dead whose bones were found”, përveçse me anglishte të keqe, thotë të kundërtën e shqipes më sipër – meqë fjala është për njerëz të zhdukur, të cilët mbahen për të vdekur, por që eshtrat nuk u janë gjetur. Mungon, pra, pjesëza mohuese.

Arrijmë pastaj te një tryezë ku janë ekspozuar disa çimka dhe pajisje të tjera përgjuese që i përdorte Sigurimi për t’u informuar. Ja edhe përkthimi, pas gjase i bërë me Google Translate:

Edhe një nxënës i vitit të parë të anglishtes nuk do të thoshte: “in some of the object that are on it”.

Më në fund, edhe një stendë kushtuar familjes Popa, e cila kërkoi strehim politik në mjediset e ambasadës italiane në Tiranë, në fund të viteve 1980:

Ky titull, “a broom to intercept”, nuk di pse më kujtoi titullin e një romani të David Foster Wallace: “The broom of the System.” Se si mund të interceptësh me një broom, këtë vetëm përkthyesi mund ta shpjegojë.

Çfarë solla më lart, janë vetëm pak shembuj të anglishtes që përdoret në këtë muzeum qendror të Tiranës dhe që pritet të vizitohet rregullisht, nga turistët që vijnë në kryeqytet – aq më tepër që alternativat janë të pakta.

Por në fakt krejt anglishtja e atyre mjediseve lë shumë për të dëshiruar – dhe arrin, e vetme, që ta dëmtojë rëndë eksperiencën e vizitorit që nuk e di shqipen (jo se shqipja është në lartësinë e duhur, por të paktën mund të kuptohet).

Tekstet anglishte të shkruara me gabime, disa të rënda disa qesharake disa të pakuptueshme, e shoqërojnë vizitorin nga fillimi në fund i vizitës; roli i tyre nuk është thjesht shoqërues dhe as është leximi i tyre opsional – sepse muzeu, të paktën për mendimin tim, është i tëri i organizuar rreth atmosferës (nën dhé) dhe teksteve që japin informacion gjithfarësh.

Kushdo që i ka përkthyer tekstet në anglisht ka bërë punë të dobët dhe jo-profesionale; faji i kuratorëve të muzeut është se nuk janë kujdesur për ta verifikuar nivelin e anglishtes që u është ofruar, duke ia dërguar për shqyrtim një pale të tretë. Ngaqë kanë zgjedhur ta shpërfillin këtë, edhe kuratorët kanë vepruar në mënyrë jo-profesionale.

Dhe jo, çështja e anglishtes nuk është aspak anësore ose e dorës së dytë, siç mund të mendojë ndonjëri.

Pa çka se, kush viziton një galeri, një ekspozitë a një muzeum, nuk vete atje me synimin për të vlerësuar dhe gjykuar cilësinë e teksteve – meqë, në kushte ideale, tekstet e ekspozuara duhet të jenë të tejdukshme, ose të informojnë pa tërhequr vëmendjen ndaj vetes.

Mirëpo kur tekstet kanë gabime, ose janë hartuar keq ose nga njerëz që nuk e njohin gjuhën me të cilën shkruajnë, ato e humbin tejdukshmërinë dhe bëhen opake; njëlloj si xhami i dritares që, kur bëhet pis, të detyron të shohësh pisllëkun dhe jo panoramën përjashta.

Kjo do të thotë se vizitorëve të BUNK’ARTIT në zemër të Tiranës u jepet një informacion për anglishten me të cilin u flet muzeu vizitorëve; dhe që e pengon, madje e sakaton seriozisht eksperiencën e vizitës: E keqja, madje shëmtia e përkthimit i përcillen, thjesht nëpërmjet pranëvënies, edhe muzeut vetë.