Romani Me syrin e një klouni i Heinrich Böll u botua në Shqipëri për herë të parë në 1984, i përkthyer me mjeshtëri nga Ardian Klosi. Si shumë libra të tjerë që u botuan gjatë periudhës së komunizmit, shumë pjesë nga ky libër u censuruan,- megjithëse u lejua të botohej.
I rikthehem këtij libri, – jo për të shkruar mbi vlerën e këtij romani përfaqësues të Gjermanisë së sapo dalë nga lufta e dytë botërore, apo mbi vlerën e përkthimit të shkëlqyer të Klosit. Vendosa t’i rikthehem pikërisht këtij libri për shkak të një ribotimi tepër të vyer që Klosi i bëri kësaj vepre në 2008, nga shtëpia botuese K&B. Duke e ditur se ky libër u botua i censuruar, Klosi vendosi t’i rikthehej atij, duke e ribotuar të plotë. Veçantia e këtij botimi nuk qëndron tek fakti se, më në fund, shqiptarët mund ta lexonin këtë libër të plotë, pa censurimet që ju bënë gjatë kohës ës komunizmit,- megjithëse dhe kjo ka rëndësinë e vet. Ajo që më bën ta vlerësoj tepër këtë shqipërim të plotë është se pjesët e censuruara u veçuan, u nënvizuan me gri, në mënyrë që lexuesi të ishte në dijeni se cilat pjesë ishin censuruar.
Shpesh ajo që nuk thuhet është më e rëndësishme se ajo që thuhet. Kjo gjë pikërisht vërtetohet tek ky ribotim që Klosi i bëri romanit Me syrin e një klouni: ti mund ta kuptosh mjaft mirë frymën e asaj periudhe, duke parë atë që klasa udhëheqëse nuk donte që ti të lexoje. Dhe ajo që nuk u lejua të shfaqej të ndihmon ndonjëherë më tepër për të kuptuar atë periudhë se sa të dëgjosh fjalimet e Enver Hoxhës apo të lexosh gazetat e kohës. Besimet kyçe të asaj periudhe fshihen në prerjet dhe arnimet që ata i kanë bërë fjalëve të Heinrich Böll. Se gjuha nuk është vetëm një çantë e mbushur me kaçavida, gozhda e mjete të tjera që ti mund t’i përdorësh kur të teket. Gjuha, parë në tërësinë e saj, është një pasqyrim i frymës që mbizotëron tek një popull.
Mendoj se ky ribotim i përkryer i Klosit të Me syrin e një klouni është një nga botimet më të rëndësishme gjatë këtyre 25 viteve të fundit. E kam këtë mendim sepse ky përkthim është më shumë se vetëm një përkthim: ai përfaqëson edhe qasjen që ne duhet të kemi ndaj të shkuarës. Jo t’i flakim ato pjesë të së shkuarës që nuk na pëlqejnë. Jo të mbulojmë gabimet sikur nuk kanë ndodhur ndonjëherë. Por t’i rikthehemi të shkuarës, ta rilexojmë, ta shqyrtojmë në mënyrë kritike atë që është thënë,- e më shumë se gjithçka tjetër, të mundohemi të kuptojmë atë që nuk është thënë nëpërmjet asaj që është thënë.
Këtë qasje ndaj të shkuarës apo ndaj ligjërimit në përgjithësi mund ta quajmë një qasje filozofike. Filozofia, që në zanafillën e saj në Greqinë e lashtë, përkufizohej si një shqyrtim përtej sipërfaqësores. Këtë qasje përtej sipërfaqësores e shohim edhe tek dy përfaqësues tepër të rëndësishëm të filozofisë bashkëkohore: Wittgenstein dhe Foucault. Wittgenstein në librin e tij Hulumtimet Filozofike, por edhe më shumë në librin e tij të fundit, Mbi Bindjen, të cilën ai e përfundoi vetëm disa ditë para se të vdiste, merret gjerësisht me rregullat e pathëna dhe mënyrën se si ato drejtojnë atë që ne themi apo besojmë. Një qasje të ngjashme e gjejmë edhe tek libri Arkeologjia e Dijes i Foucault, ku ai mbron mendimin se ajo që nuk thuhet është po aq e rëndësishme sa ajo që thuhet për të kuptuar një ligjërim të caktuar.
E shkuara asnjëherë nuk të jepet tërësisht. Ajo është si një varrezë e moçme: aty gjen vetëm disa gërmadha mbushur me fantazma kujtimesh. Një historian duhet të krijojë një rrëfim duke i ndërlidhur këto gërmadha dhe fantazma,- por ky rrëfim në vetvete nuk gjendet askund.
Nje shkrim shume interesant, nje kapje shume inteligjente, veçse pata pershtypjen se shkrimi u mbyll aty ku duhej te fillonet analiza.
Per mua, analiza e vertete per te kuptuar thelbin e totalitarizmit, ishte shqyrtimi nje e nga nje i frazave te munguara, te hequra ne botimim e pare dhe krahazimi me versionin e tyre te plote. Ajo qe ka bere Klosi me botimin e dyte eshte diçka jashtezakonisht e rendesishme dhe nje gje te tille mund ta bente vetem ai. Fantastike fraza e hequr ne faqen e skanuar qe sillet ketu, flet jashtezeakonisht shume per diktaturen, nje miniere e vertete te dhenash per te analizuar raportet e ideologjise se sistemit me jeten seksuale te neshtetasve, “pudizmin” e diktatures, e diktaturave (i te gjithave se edhe Hileri, Staliiu apo Franko i çensuronin rreptesisht skena te tilla), qe duket se ka nje thelb qe i bashkon. Analiza e ketij lloj do te na nxirrte para te vertetash qe i kane ikur edhe syrit te historianit deri tani, qe komunizmi nuk beri asgje tjeter veçse ndoqi modelin me te keq te nje linje cezaro-papiste, qe kishte nisur me Kostandinin e madh.
Por e gjjtha kjo i le vendin ca persiatjeve per raportet e filozofise me arkeologjine, nderkohe qe gjerat jane te qarta e thjeshta dhe per mua nuk del fare nevoja (gjithnje e modes, por nuk e di sa e vlefeshme) e citimit te filozofeve te tille si Wittgenstein dhe Foucault, qe per shkak te qasjes se jashtmi, as njeri e as tjetri nuk kishin shanse te kuptonin perse ishte fjala konkretisht.
Per nje lloj “komportalizmin” te individeve nen diktature (ne kete rast per te kapur motivimin e redaktorit tek hiqte frazat qe do te shkohen ne botimin e dyte), per te kuptuar modifikimin e sjelljes se tyre per te treguar devotshmeri, nese eshte vertete e nevojeshme per te cituar dike, nuk kam lexuar gje me mahnitese se nje liber me ese te V. Havelit, diku ne fund te vitit 1990 dhe çudia e çudive eshte se tani me kujtohet se ate liber ma dha ne doreshkrim vete Klosi e pjese te te cilit i botova pak muaj me pas ne nje gazete.
Gjithsesi, jemi para nje teme mjaft te veçante qe z. Sulko nuk duhet ta lere me kaq.
Përshëndetje Lyss,
Të falenderoj një herë për përgjigjen. Kritika është, deri diku, me vend. Edhe vetë mu ndërmendën këto kritika, ndërkohë që po e shkruaja këtë vëzhgim të shkurtër. Kështuqë, më poshtë po të mërzis me një shfajsim të vogël.
E para, këtë shkrim tepër të shkurtër nuk e nisa si një shqyrtim shterues i temës së diktaturës apo totalitarianizmit, por thjesht si një tregim me gisht i një udhe të mundshme ku askush s’po ecën. Udhën nuk e ndërtova.
Hodha një farë. Është e vërtetë që nuk është pemë,- e as nuk u kujdesa ta rrisja në një të tillë.
E dyta, ndaj të njëjtin mendim me ty se ky shkrim do ishte më i plotë po të merrte e të analizonte pjesët e censuruara. Pasi them se “Besimet kyçe të asaj periudhe fshihen në prerjet dhe arnimet që ata i kanë bërë fjalëve të Heinrich Böll,” gjëja e natyrshme është që të tregoj se cilat janë këto besime kyçe dhe se ku fshihen. Të them të drejtën, e mendova ta bëja një gjë të tillë, por e kuptova se do më hante më shumë kohë seç duhet. Tani për tani jam duke shkruajtur edhe shumë gjëra të tjera në të njëjtën kohë dhe thjesht nuk besoj se kam kohë të merrem me këtë gjë. Mbase, më vonë.
Por, nëse ti je i interesuar ta bësh një gjë të tillë e ta ndjekësh këtë çështje më tej, je mëse i mirëpritur. Do ta lexoja me shumë kënaqsi.
Dhe për sa i përket përmendjes së Wittgenstein dhe Foucault, u bë vetëm për të treguar se pjesë e çfarë tradite bënë kjo llojë qasje. Me pak fjalë, i përmenda për të kënaqur egon e akademikëve,- jo timen.
Gjithësesi, të falenderoj për përgjigjen konstruktive. Gjithë të mirat!
Eshte nje kendeveshtrim krejt origjinal dhe autoresia ju perket juve, ndaj une e shoh me interes qe t’i kthehesh edhe nje here, mbase ne nje kohe tjeter, por ia vlen. Natyrisht eshte ca e veshtire, sepse ndryshe nga sa duket, eshte nje analize sociale e politike e fare pak ka te beje me letersine. Mund te sherbeje disi si strukture dhe veshtrim Restaurimi i keshtjelles se A. Vehbiut, se edhe aty nuk ishte problem i mirfillte letersie, por eshte diçka qe te jep material shume shume interesant (nuk eshte me individi qe analizohet, por “zakonet” dhe limitet, çensura e autoçensuare e nje shoqerie te tere) per te ndriçuar nje ane te diktatures nga nje keneveshtrim ende i pandohtur nga politika e dites.
lyssd, faleminderit shumë për përgjigjen. Mbase, do i rikthehem dikur. Asnjëherë nuk i dihet.
Edhe unë kam dashur, prej vitesh, të shkruaj diçka për këtë botim unik të “Klounit” nga A. Klosi – sepse nuk ka mënyrë më të mirë për të kuptuar se çfarë “i digjte” censurës totalitare; sikurse nuk ka mënyrë më mirë për të hedhur poshtë pretendimin e disave se “nën totalitarizëm nuk ka pasur censurë” (në kuptimin teknik të fjalës). Madje po bëhesha gati të merresha me këtë punë seriozisht, për ta paraqitur në një botim (Festschrift) për nder të Klosit, por atje pastaj nuk më ftuan – çështje lagjesh – dhe projekti më mbeti në tentativë. Romanit të Böll-it i rikthehem, nuk di pse më pëlqen kaq shumë, madje edhe tani vonë e kam pasur nëpër duar. Censura është e gjitha aty, me zorrët përjashta, gati për ekzaminimin autoptik. Madje tani që shoh se Erlindi nuk ka ndërmend ta çojë më tej, mbase guxoj unë.
Ardian, më vjen shumë mirë që do ndërmarrësh edhe ti të shkruash diçka mbi këtë botim të shkëlqyer të “Klounit” nga Klosi. Ky është libri i vetëm që kam parë ndonjëherë që në ribotim ka nënvizuar gjithë censurimet. Mund të ketë dhe libra të tjerë, por nuk jam në dijeni për to. Nëse di raste të tjera, të lutem mi përmend. Këtë libër të Klosit ja tregova edhe profesor Alan Galey, i cili edhe ka bërë pak hulumtime mbi censurimet nëpër filma dhe libra, dhe më tha që është shumë i rrallë si botim dhe se as ai nuk kishte parë më përpara një botim të tillë. Jam i interesuar ta di nëse Klosi ndoqi ndonjë model të mëparshëm për këtë llojë botimi, apo nëse ky llojë botimi ishte ideja e tij.
Per Lyss: me duhet te nderhyj si fanti spathi e te “replikoj” ne lidhje me kritiken ndaj censures se kohes se “socializmit”, me sakte, ne lidhje me fraza si ajo e mesipermja (e sjelle me foto ne mes te shkrimit). Vete kam qene dhe jam teresisht kundra censures, po te mos llogarisim femijet dhe brezin e ri deri ne 18-20 vjec, qe do te thote se cdo njeri mbi 18-20 vjec duhet te kete lirine te zgjedhe vete midis gjithfare krijimesh te lira. Aq me teper po te flasim per kohen e “socializmit” qe lame pas, ku si te rinj ishim gjithnje kundra deri ne nihilizem. Mirpo, tek po shihja ne TV-arte para nja nje muaji nje film francez me Alen Delonin, (ai si polic civil qe gjen kriminelin ne radhet e policise, e lidhur kjo edhe me kartele te fshehta gjigante nderkombetare), pra nje film social-politik francez, qe shteti shqiptar i atehershem nuk linte pa i transmetuar ne kinema ose televizion, mu ngrit ne koke pyetja se pse ai film nuk i ishte afruar publikut shqiptar nga diktatura jone (e “proletariatit”)? E njejta pyetje me eshte ngritur edhe per disa filma te tjere franceze, te palejuar per publikun shqiptar. Keto filma dhe filmi me tipik social-politik, qe permenda, ishin pak si te hapur ne marrdheniet “e lira” franceze mashkull-femer, pra edhe te larguar nga linja kriminal-e(-istike), qe dallon ne filma te tille, kjo do te kete qene dhe arsyeja qe sistemi yne i atehrshem nuk ua ka dhene shqiptarve ti shikonin. Duke krahasuar keto filma me disa te tjere te Alen Delonit, apo dhe te Zhan Pal Belmondos, etj., qe jepeshin ne kinemate dhe TV shqiptare, te bie ne sy perqendrimi i ketyre te fundit dhe hapja e atyre te ndaluarve. Pra, kjo censure shqiptare “kishte te drejte” ne kete censurim, sic dhe ne frazen e mesiperme te librit, ku nje marrdhenie mashkull-femer nuk duhet kuptuar vetem nen aspektin seksual. Ketu nuk eshte mania per tu treguar konservator, por me duket se keto lloj censurimesh (si ky i mesiperm i librit) nuk duhen pare me syte e sotem. Duhen pare me syte e asaj shoqerie te asaj kohe te atehershme, sic dhe me syte e prindit qe don te mbroje femijet e tij nga shthurja. Dhe me syte e asaj kohe, disa lloj censurimesh (si ky i librit te mesiperm) mua nuk me duken ndonje tragjedi. Kundervenia e sotme ndaj gjithshkaje te asaj kohe, me duket shou dhe asgje me shume.