Ka qenë një kohë kur bleja çfarëdo libri që më zinte syri – për arsye gjithfarësh: e njihja autorin, më pëlqente kopertina, më ngacmonte tema. Edhe pse shqipja e fëminisë dhe rinisë sime atëherë përkthente mirë letërsi të mirë kryesisht nga shekulli XIX, një lexues i zellshëm ende mund t’i lexonte, po të donte, shumë prej titujve, gjithë duke lënë edhe vend për letërsinë shqipe.

Erdhi pastaj një kohë kur shumë lexime m’u bënë të detyruara, për shkak të shkollës; dhe nuk ka mënyrë më të mirë për t’ia zvjerdhur dikujt një libër, sesa t’ia kërkosh ta lexojë pse do ta japë provim, ose duhet të shkruajë për të një ese ose “raport” – kështu më janë djegur libra nga më të mirët, përfshi edhe të Goethe-s dhe të Shekspirit.

Kur e lashë Shqipërinë për Itali, hyja në libraritë e atjeshme dhe më vinte mendja rrotull – doja të bleja gjithçka, por nuk më dilnin hesapet. Kish libra që i kisha piketuar prej kohësh, por që nuk u afrohesha dot; kish edhe të tjerë që i bleja kot, thjesht ngaqë i gjeja me çmim shumë të arsyeshëm në tezgat, dhe pastaj i lexoja thjesht ngaqë i kisha blerë (ç’kohë e lumtur!). Por të paktën e dija se çfarë doja, dhe veç prisja ditë më të mira.

Ashtu kam pritur disa vjet për të bërë timin “Godel, Escher, Bach” të Douglas Hofstadter-it; të cilin e bleva vetëm pasi më paguan një honorar të mirë, për një përkthim që pata bërë in situ, për një kompani ujësjellësash në Potenza: aq nuk më pritej, sa u nguta ta marr librin, pa shkuar ende në shtëpi; me të zbritur nga treni në stacion në Napoli (ia mbaj mend edhe çmimin: 40,000 lira).

Vitet e mia në Napoli ishin edhe vitet kur plotësoja zbrazëtitë në autorët klasikë – që nga Dostojevski e Bulgakovi te Cortazar-i e Kundera; nuk them se i plotësova dot, në kuptimin që sot e kësaj dite do t’i habisja miqtë, po t’u rrëfehesha për librat që nuk kam lexuar. Edhe më të vështirë e kam pasur, për të kompensuar mangësitë në letërsinë shqipe të traditës, dhe nuk e kam fjalën thjesht për Pjetër Bogdanin!

Gjithsesi, atëbotë libri ishte ende sfidë ekonomike për mua: ja libraria, ja dhe rafti – kur të mundesh, shko dhe rrëmbeje atë që po pret për ty. Vite të pafajshme, kur i kisha lexuar të gjithë librat që kisha në bibliotekë (me përjashtim të fjalorëve).

Përndryshe, me kalimin e kohës librat që dëshiroja të blej vinin e rralloheshin – por kryesisht ngaqë ndihesha “i ngopur.” Duhet të ekzistojë ndonjë ligj, ose së paku rregullsi, që thotë se njeriu ka kapacitet të lexojë vetëm një numër të caktuar librash; pastaj nuk mban më, por i lëshon lirshëm, njëlloj siç e lëshon ujin e shtuar ena tashmë e mbushur plot.

Kjo periudhë përkoi – për mua – me shfaqjen e librit elektronik si opsion; dhe kur, pas zhvendosjes në New York, problemeve financiare ua zunë gradualisht vendin problemet e kohës dhe më vonë akoma të durimit. Është i hidhur momenti kur e kupton se libri që ke në dorë, do të të kish pëlqyer shumë më tepër, po ta kishe lexuar njëzet vjet më parë; ose momenti kur bindesh se lexime që të luajnë boshtin e universit për ty nuk kanë mbetur më; dhe po aq i hidhur është skandali kur e lë një roman pa mbaruar, pasi e ke lexuar në masën 80-90 për qind.

Libri, që deri dje nuk e bleja dot sepse nuk më dilnin llogaritë, tani shndërrohet në një investim të dijes – ose një plan, herë-herë tepër optimist, për ta lexuar më pas; dhe biblioteka fillon dhe mbushet me vepra të palexuara, por që shpreson se do t’i lexosh së shpejti.

Vjen pastaj edhe ai momenti tjetër, kur ti blen një libër të cilin nuk do ta lexosh dot kurrë – sepse nuk do t’i vijë kurrë radha. Ti nuk e di se cili është pikërisht, por di veç që ai me siguri gjendet diku në mes të së tjerëve – thëngjill i mbuluar me hi, përkujtesë cinike e përkohshmërisë: një libër që ti e ke blerë sepse duhej ta bleje, por jo sepse duhet ta lexosh (jo sepse mund ta lexosh). Të tjerë me siguri do ta lexojnë dhe do të kënaqen me të, por ti jo.

Nuk di çfarë të bëj me faj për këtë katastrofë për mua ende të pandjeshme: ngopjen, moshën apo adventin e librit elektronik?

Akoma në fillim të viteve 2000, mezi e prisja ditën kur do të shkoja dhe të kaloja ndonjë orë në librari – zakonisht te një Barnes & Noble në kryqëzimin e Broadway-t me rrugën 66 në Manhattan (kjo librari tani është mbyllur). Tani e njëjta vizitë do të më linte indiferent, meqë do të lëkundesha, mekanikisht, mes librave që i kam lexuar, librave që nuk dua t’i lexoj më, dhe librave që as më ngrohin as më ftohin: duke ma bërë ambientin të ngjashëm me varrezën.

E megjithatë, duke shkuar në librari dhe duke shëtitur kuturu mes rafteve kam zbuluar praktikisht të gjithë ata libra që “më kanë bërë” mua – në Tiranë, në Romë, në Napoli dhe pastaj në New York; ndërkohë që tani e kam të vështirë, në mos të pamundur, të dal nga rrjeta e merimangës e rekomandimeve të Amazon-it.

Interneti dhe libri elektronik e kanë plagosur edhe librin tradicional, edhe lexuesin tradicional: për plagosjen e parë kam shkruar shpesh, për të dytën më pak; prandaj le të shtoj këtu, pa u zgjatur shumë, se sot unë si lexues nuk përfitoj dot më nga serendipiteti, ose nga efekti i një takimi të rastit, por të lumtur, me një libër të panjohur në librari. Sot librat që të dalin përpara, kur shfleton një sajt si Amazon-i, janë gjithnjë të lidhur mes tyre, në mos logjikisht, të paktën nëpërmjet asociacionit të ideve dhe analogjisë; ose falë mënyrës si ndërveprojnë turmat me informacionin. Po cili zbulim i detyrohet vallë vetëm së parashikueshmes?

Madje edhe vetë fakti që një librari virtuale t’i vë praktikisht të gjithë librat në dispozicion, mjafton për ta luajtur lexuesin mendsh – sidomos kur ky vihet në kërkim të një mrekullimi të mëparshëm, të një zbulimi dramatik ose të përsëritjes së një efekti të dikurshëm. Që këtej edhe nevoja për t’u mbrojtur mendërisht, dhe përjetimi i pashmangshëm i “ngopjes.” Përndryshe, një si unë do ta kalonte gjithë jetën duke kullotur në romanet e David Foster Wallace-it, ose më rëndë akoma, të Thomas Pynchon-it.

Lajmi i mirë për kulturën është se nuk janë librat që mbarojnë, por je ti që të mbaron vendi në raftet e “bibliotekës së të lexueshmes”; lajmi i keq për ty, është se nuk janë librat që mbarojnë, por je ti që të mbaron vendi në raftet e “bibliotekës së të lexueshmes”.