Pasi e akuzuan për trockizëm gjatë një gjyqi-farsë dhe e dënuan për këtë me vdekje, poetin dhe filozofin çek Zavis Kalandra e varën në qershor të vitit 1950 në një burg të Pragës, në kontekstin e spastrimeve masive që prekën regjimet komuniste të Lindjes, pas konfliktit midis Stalinit dhe Titos në 1948.
Surrealisti Kalandra kish qenë mik i André Breton-it dhe i Paul Éluard-it; dhe Breton-i nuk e besonte që Kalandra të kish tradhtuar popullin e vet dhe shpresat e tij prandaj – siç shkruan Milan Kundera te Libri i të qeshurit dhe harresës, iu drejtua Éluard-it me një letër të hapur, pikërisht pak para ekzekutimit, për t’i kërkuar që të ndërhynte për t’ia shpëtuar jetën mikut dhe kolegut të tyre çek; meqë Éluard-i ishte komunist i njohur dhe kish bërë tashmë emër në vendet e Lindjes socialiste.
Alain Finkielkraut, që e rrëfen këtë episod në përmbledhjen L’imparfait du présent (Gallimard, 2002), thotë se Éluard-i refuzoi t’i dilte në mbrojtje një “tradhtari të popullit”. Ngaqë atë periudhë ishte përfshirë i tëri në një fushatë për lirimin nga burgu të çiftit Julius dhe Ethel Rozenberg – që gjithashtu do të ekzekutoheshin si spiunë të sovjetikëve dhe fajtorë për dekonspirimin e sekretit atomik të SHBA-ve – Éluard-i iu përgjigj Breton-it kështu:
Jam tepër i zënë me të pafajshëm që shpallin pafajësinë e tyre, për t’u marrë me fajtorë që e kanë shpallur fajësinë e tyre.
Pas gjase, i referohej faktit që Kalandra në fakt e kish denoncuar haptazi terrorin stalinist të viteve 1935-1937 dhe i ishte kundërvënë udhëheqjes staliniste të Partisë Komuniste Çeke të asaj kohe, për çfarë edhe ishte përjashtuar nga kjo parti dhe ishte akuzuar që atëherë si ndjekës i Trockit; për më tepër, i akuzuari e kish pranuar fajësinë e vet në gjyq, duke recituar një skript doemos të përgatitur nga policia sekrete.
Éluard-i, nga ana e vet, nuk ishte një poet dosido, dhe as personazh dosido, por një nga heronjtë e Rezistencës kundër nazizmit; mijëra kopje të poemës së tij Liberté u patën hedhur me parashutë, nga avionë britanikë, në territorin francez. Anëtar i Partisë Komuniste, pas përfundimit të Luftës ai u angazhua seriozisht në lëvizjen për paqen, së bashku me Picasso-n dhe Aragon-in.
Si shumë intelektualë perëndimorë të asaj kohe, që kishin provuar në lëkurë dhunën fashiste dhe naziste, ai simpatizonte të majtën dhe Bashkimin Sovjetik dhe besonte se komunizmi ishte një alternativë e dëshiruar, ndaj kapitalizmit.
E llogariste veten mes fitimtarëve të një Lufte të drejtë; sikurse shihte te Bashkimi Sovjetik një faktor vendimtar të kësaj fitoreje.
Nuk ishte i vetmi që u gënjye nga propaganda staliniste; dhe vdiq tepër herët, për t’u informuar si duhet për krimet e Stalinit dhe të regjimit të tij totalitar; madje vdiq i bindur se e mira, e moralshmja, e duhura ishin në anën e tij dhe të lëvizjes politike që përfaqësonte.
Biografia e Éluard-it dhe vepra e tij poetike janë dy gjëra të ndryshme; por siç thotë Milan Kundera në një intervistë të vitit 1985, duke iu referuar gjyqit-farsë dhe refuzimin të poetit frëng për të ndërhyrë në mbrojtje të Kalandra-s,
Kur Brezhnjevi dërgon tanke për të masakruar afganët, kjo është e tmerrshme por edhe, si me thënë, normale, diçka për t’u pritur. Por kur një poet i madh i del për zot një dënimi me vdekje, kjo është një goditje që na e shkatërron krejt imazhin që kemi për botën.
Kjo përfton një dyzim të ri – ku një anë kemi jetën publike të Éluard-it të përjetuar nga ai vetë dhe nga ndjekësit dhe ithtarët dhe simpatizantët e tij, politikë dhe letrarë; ndërsa nga ana tjetër pritmëritë ndaj Éluard-it, te një publik që ky me siguri as që e merrte parasysh – ose publiku dëshmitar i krimeve të komunizmit në “demokracitë popullore” të Lindjes, elitat kulturore të së cilave po e përjetonin me lemeri shkëputjen nga Perëndimi dhe trojet e mendimit të lirë.
Dhe ja çfarë më solli te Dritëroi: jo thjesht simpatia e këtij të fundit për kolegun frëng dhe përkthimi që ia ka bërë – ndoshta nga rusishtja; por fakti që të dy këta, në mënyra të ndryshme e sërish të ngjashme, ishin mes të privilegjiuarve.
Për Dritëroin, privilegji nuk ishte aq prania jetëgjatë në krye të pushtetit politik dhe ideologjik ndaj artit, sesa distancimi aq konvenient, që mund t’ia lejonte vetes, prej krimit, poshtërsisë, spiunllëkut, maskarallëkut, denoncimit; ose mundësia që iu dha, atij dhe shumë të tjerëve të privilegjiuar, për ta përjetuar komunizmin brenda një flluske; ku të vërtetën e zëvendësonte gënjeshtra, dhe jetën e zëvendësonte skena.
Ky ishte privilegji i mirëfilltë. Enver Hoxha nuk e kishte këtë privilegj, por fëmijët e tij e kishin; Kadri Hazbiu dhe Feçor Shehu, që merrnin të pandehurit në pyetje dhe asistonin në torturat psikologjike dhe fizike të të arrestuarve, nuk e kishin këtë privilegj; por fëmijët e tij e kishin. Oficeri që ekzekutonte të dënuarin politik me një të shtënë pistolete në zverk nuk e kishte, as operativi që ia torturonte familjarët të ekzekutuarit në internim; por shkrimtari i madh që rrufiste kafe me botuesin e tij në Romë a në Madrid e kishte, madje me pashë.
Dritëroi, dhe të tjerë si Dritëroi, që e patën përqafuar komunizmin dikur dhe naivitetin e mirëbesimin më pas, jetuan sipas motos se realja është e arsyeshme dhe se, për ta thënë me Sami Frashërin, atje ku është kordha, atje është edhe besa.
Éluard-i, nga ana e vet, nuk pat vrarë ndonjë armik të popullit, as denoncuar ndokënd dhe as dëshmuar kundër ndokujt; me siguri besonte se trockizmi ishte kërcënim serioz për regjimin në Moskë dhe të ardhmen e komunizmit anembanë botës; dhe fajësinë e Kalandra-s dhe të tjerëve viktima të terrorit të kuq e merrte për të mirëqenë. Brenda këtij privilegji – ose mundësisë për të besuar seriozisht se e mira, e drejta dhe e ardhmja kishin ngritur folenë në Lindje – ai shkëlqeu në firmamentin letrar të Perëndimit, si kolegët e vet Aragon-i, Ritzos-i dhe plot të tjerë.
Prandaj më mirë të ndalemi në çfarë përmend edhe Kundera – në atë që “një poet i madh i del zot një dënimi me vdekje”; ose në faktin që Éluard-i e pat mundësinë për të thënë një fjalë në përkrahje të mikut të vet surrealistit çek Kalandra, por nuk e bëri, me arsyen a pretekstin se ai “e kish pranuar fajësinë.” Kundërargumenti që mund të sillej këtu është se ka qenë një kohë tjetër, kur “armiqtë e së mirës” trajtoheshin ndryshe dhe kur bota e sapodalë nga Lufta II e toleronte ekzekutimin si mënyrë për të ruajtur “fitoren”; dhe gjithsesi nuk ekzistonte kjo ndjeshmëri e sotme për dënimin me vdekje. E megjithatë, Kundera thekson të qenit e Éluard-it “poet” – duke nënkuptuar se çfarë edhe mund t’i tolerohet një politikani, një poeti nuk do t’i falet dot, meqë të jesh poet nuk është vetëm mision estetik (artistik), por edhe etik; dhe se talenti dhe virtyti, në rastin e shkrimtarit dhe të artistit, shkojnë krah për krah.
Për ta thënë me një term që po përsiatet sot shpesh në lidhje me trashëgiminë e Agollit, të jesh poet u dashka të jesh detyrimisht edhe humanist; të duash jetën dhe të jesh kundër vdekjes.
Është argument i llojit romantik, që në rastin e Kunderës i ka rrënjët te shpresa e qytetarëve të shtypur e të terrorizuar nga një regjim totalitar, se çlirimi të paktën i mendjes mund t’u vijë jo vetëm nga arti, por edhe nga Artisti. Që këtej edhe kulti që pat rrethuar poetin, shkrimtarin, artistin në vendet e Lindjes, ku bën pjesë edhe Shqipëria dhe që tani gjen shprehje jo vetëm në adhurimin e vonë të idhujve të djeshëm, por edhe në ndëshkimin e tyre të ekzagjeruar, sa herë që rezulton se nuk kanë qenë në lartësinë e pritmërive të lexuesve të tyre. Si në rastin e Agollit, ku njëra palë gatitet ta lumnojë, ndërsa tjetra ta djegë në turrën e druve.
Po e mbyll sërish me Finkielkraut-in, tek i cili e gjeta historinë e surrealistit çek dhe të mospërfilljes prej patrici të kuq të Éluard-it, të ndërmjetësuar nga Kundera dhe ndjeshmëria e tij euro-lindore; filozofi frëng, në një shkrim për politikat e identitetit (gjithnjë te L’imparfait du présent), citon Nietzsche-n, që paska thënë se “Arti ngre kokën atje ku fetë humbin terren,” në kuptimin që njeriu e sheh veten të autorizuar për të eksploruar të panjohurën, kur Zoti hiqet mënjanë nga bota; edhe pse, thotë Finkielkraut, ky përkufizim i Modernitetit nuk u përshtatet më ditëve tona, ose epokës së përfaqësimit, kur është shoqëria që ngre kokë dhe e denoncon artin si hipokrizinë më të fundit, si fenë më të fundit.
Sot, vazhdon Finkielkraut-i, religjiozitetit të artit i është kundërvënë gjurmueshmëria e tij (traçabilité) – nëpërmjet dekonstruktimit, de-fetishizimit, de-hyjnizimit dhe duke zbuluar prejardhjen (la provenance) e veprave e duke i vënë këto në marrëdhënie me identitetin e manifestuar në veprat vetë. Çfarë do të thotë, për mua dhe mes të tjerash, se autorin e deklaruar “të vdekur” nga post-strukturalizmi i Foucault-it dhe Barthes-it, e kanë ngritur nga varri dhe po e kthejnë – si mumje, si zombie, si kukull karnavali – në paradat e kulturës publike; kësaj kulture, modelet e reja të së cilës janë organizuar sipas parimit të thashethemit dhe që kanë nevojë të ngutshme për personazhe, më të ngutshme edhe se veprat e fiksionit. Ky autor, i vdekur i pakallur, më shumë edhe se mumje, zombie dhe kukull, po risillet në skenë si i pandehur; sepse vendin që luante dikur arti, për t’i lehtësuar njerëzit nga frustrimi, e ka zënë tashmë gjyqi popullor.
Shënim: tek imazhi në ballë të shkrimit, nga e majta në të djathtë, lart Paul Éluard, Jean Arp, Yves Tanguy, René Clevel; poshtë Tristan Tzara, André Breton, Salvador Dali, Max Ernst, Man Ray.
Kjo fjali e formuluar kështu në të tashmen, në fakt, sipas ka(le)ndarit tim, duhet të ketë qënë reale dhe me përmasa të frikshme të paktën 60-të vjet më parë, kur filloi edhe Dritëroi t’i ngjiste shkallët e karrierës.
Përkundrazi, ka dicka nga ajo që thotë Lyss në koment tek “Kultura që nuk di të flasë për veten”, se në jetë ka gjithmonë një cmim që paguhet herët a vonë.
Por një pyetje kam unë: sa i paprivilegjuar duhet të jëtë autori që të mund t’ia gjykojmë veprën (oeuvre) në varësi të veprimit (action)?
Unë jam për atë, që autori si qytetar, njeri real, person publik a privat, duhet gjykuar veçmas nga vepra; dhe se vepra mjafton, nëse duam të japim një vlerësim letrar ose estetik të saj; njëlloj sikurse nuk duhet ngatërruar autori, si kryefjalë e gramatikës së një teksti letrar, ose personi abstrakt që na e rrëfen veprën, me personin real. Regjimet autoritare e kanë pasur fort për zemër që t’i shkëmbenin këto dy entitete, sidomos kur vinte puna për të dënuar dikë, në sallën e gjyqit, për një vepër që ka shkruar (koncepti i autorit si personi që mban përgjegjësi për efektin e veprës, për të cilin flet Foucault-i); por unë them se e kam kapërcyer këtë stad. Çfarë nuk do të thotë se autori, si qytetar, është i çliruar nga përgjegjësia për çfarë ka bërë dhe çfarë nuk ka bërë; por vetëm që gjykimi për një autor, si qytetar, nuk ka pse të paragjykojë veprën përkatëse. Për shembull, nuk ka nevojë të lexosh procesverbalet e mbledhjeve të kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve, për të kuptuar se vepra si “Komisari Memo” kishin natyrë militante dhe propagandistike dhe synonin t’i shërbenin regjimit totalitar në Shqipëri dhe “edukimit komunist të masave”. Tani, mund edhe të parodizojmë Borges-in dhe të sugjerojmë që, bie fjala, “Njeriu me top” të lexohet sikur ta ketë shkruar Kasem Trebeshina; por nuk mund të shkojmë deri atje sa të sugjerojmë që “Nënë Shqipëri” të lexohet sikur ta ketë shkruar Martin Camaj. Aq më tepër kur këta dy autorë, Trebeshina dhe Camaj, na kristalizohen në mendje nëpërmjet veprës së tyre, jo bëmave të tyre jo-letrare. Nga ana tjetër, Agollit dhe shkrimtarëve të tjerë të Realizmit Socialist u dështoi bujshëm ideali në të cilin besonin, dhe ky është një lloj ndëshkimi që nuk merret sa duhet parasysh, edhe pse provon, në mënyrën e vet, se gjyqet e mëdha para të cilave kanë dalë dhe janë dënuar autorë si Agolli nuk është e thënë të kenë qenë vetëm të lexuesve të tij, dhe as të viktimave të tij reale a të supozuara qofshin.
Po, dakort me ju. Veçse në të kundërt, këtu nuk po gjykohet Agolli për efektin e veprës, sikurse citoni ju Foucault, por po përdoret vepra e supozuar për t’i ndryshuar natyrën e gjykimit veprimtarisë së Agollit.
Siç e thashë më parë, personalisht nuk e kam të qartë se në çfarë është konsistente vepra e Agollit, që të na lejojë për t’i vëmë një emërues, nëse do mund të shprehesha kështu.
Thënë ndryshe, është “VeprÍmtari” që po na imponohet si “Autor”. Dhe janë Fjalimet mbi autorin që po na imponohen, jo Vepra, qofshin këto bejte, vrér apo zen. Sa për sqarim, diçka të tillë nuk e thua dot për Kadarenë, edhe sikur të mos ia pëlqesh fare veprën këtij të fundit.
Unë nuk e di se për çfarë dhe në çfarë është konsistente vepra e Agollit, sepse nuk më rezulton të kem folur ndonjëherë për këtë. Kam folur për konsistencë të Agollit vetë, si njeri dhe personazh publik – dhe me këtë kam pasur parasysh besnikërinë e tij ndaj komunizmit, si vizion dhe si ideal. Më duket se kjo del jashtëzakonsisht qartë në shkrimin tim, atje ku flas për “konsistencë.”
Ardian,
Më duket se jemi keqkuptuar. “Konsistencën” si mënyrë për të vlerësuar veprën artistike e solla unë si koncept në një koment të mëparshëm.
Kjo, sepse përndryshe edhe skizofrenët mund t’i marrim për artistë të mëdhenj. Por ju këtë e dini më mirë se unë, që arti nuk mund të jetë ‘shkëndijë në ajër të pastër’. Arti është edhe metodë, edhe përsiatje, esdhe kërkim.
Po ashtu, e kuptoj që t’i dalësh për zot metodës së Agollit në këtë blog është e e vështirë, por jo krejt e pamundur, sepse vepra e tij është e njohur, dhe gjithë kohës e promovuar (më shumë sot se kurrë).
Më fal që të keqkuptova dhe e lexova mendimin tënd si polemizues.
Gjithsesi, për të ardhur te vepra e Agollit, ka shumë mënyra si mund të vlerësohet. Analiza ideologjike, ose përgjigjja pyetjes se “kujt i ka shërbyer” nuk është e vetmja, as më e mira, as më letrarja.
Një tjetër qasje do të ishte të shihnim sa do t’i qëndrojë kohës; por edhe kjo pak vlerë ka, në rrethanat e tregut të kulturës në Shqipëri.
Vepra e Agollit është më pak e njohur se Agolli vetë, dhe këtu kemi një problem. Ka bashkatdhetarë tanët, jo-analfabetë, që për Agollin të vrasin, edhe pse nuk i kanë lexuar asnjë rresht.
Një pjesë e madhe e detraktorëve të Agollit gjithashtu nuk i kanë lexuar kujtimet e tij dhe ca sqarime që ka sjellë, pas vitit 1990.
Si shoqëri, ne provojmë edhe një herë se nuk duam as jemi të interesuar të lexojmë, por kemi nevojë për BURRA, të cilëve t’u thurim këngë ose, alternativisht, t’u dalim në pritë.
Sa për veprën, flasim për një periudhë 50-vjeçare, ku konsistenca vjen e bëhet relative. Po ashtu, kemi poezitë nga njëra anë, prozën e shkurtër dhe romanin nga ana tjetër.
Agolli ishte poet kryesisht, dhe më pak prozator. Si poet, vargu i tij është melodik, i matur, i rregullt, i rrjedhshëm dhe përgjithësisht i ndikuar nga poezia ruse.
Ka një fill që ia bashkon poezinë nga fillimi në fund, dhe që është diçka më tepër se stili; p.sh. lënda nga i merr figurat letrare (metaforat, etj.), personazhet që ia popullojnë vargun, gjërat që e bëjnë kurioz, etosi, etj.
Në vitet 1960-1970, edhe ai edhe Kadareja besonin vërtet në superioritetin e komunizmit; por e besonin këtë në mënyra të ndryshme. Që nga mesi i viteve 1970 e më pas, të dy u bënë kombëtaristë, por sërish në mënyra të ndryshme, ose duke ndjekur forma të ndryshme të mistikës.
Në përgjithësi, Agollit i ka munguar misticizmi historik; dhe e ka tërhequr një lloj tjetër mistike, gati naimiane, e “njeriut të mirë.”
I them këto me vetëdije se po lë jashtë aspektin thjesht shërbyes të letërsisë së Agollit; ose subserviencën e saj ndaj regjimit të Hoxhës.
Kritika, nëse do të interesohet ndonjëherë seriozisht, duhet të kërkojë te poezia e Agollit dy shtresa: (1) shtresën që lidhet me vizionin poetik rus romantik dhe të natyrës; dhe (2) shtresën e misticizmit sufi, të cilin Agolli e ka trashëguar njëfarësoj nga fëmijëria.
Pjesa e realizmit socialist dhe e romantizmit revolucionar, tek Agolli, mund të jetë mbytëse dhe mbizotëruese, por nuk ka interes për studiuesin, me përjashtim të atyre studiesve që merren me vetë regjimin totalitar.
Nuk mendoj se ka nevoje te sillen pervoja te tjera per te gjykuar ne vete te pare nje pervoje qe ndoshta asnje vend nuk e ka patur. Ndonese modele te ngjashme ka, ne Shqiperi jeton brezi qe e pa dhe jetoi ate kohe ne menyre te “ndergjegjshme” per ta rifituar ndergjegjen sot ne distancen kohore te nevojshme per te thene dicka nga vetja, ne vete te pare.
Pasi ketu edhe per kete rast u gjukua dhe u veprua me standardin e turmes jo te nje opinioni si kudo. Dhe ky eshte dallim i madh.
Se dyti, nuk do te kishte absolutisht asgje te keqe ne vetvete nese Dritero Agolli do te ishte komunist si vizion apo si ideal. Nuk eshte ky bakteri qe imponon distancen e karantines, por fakti se Agolli si te gjithe ata qe u bene pjese e pushtetit, ishte Enverist. Ne bindje per shume gjera te praktikes, por edhe si kompromis parimor me “domosdoshmerine e kohes”.
Nuk kane qene keta ne asnje moment komuniste edhe pse ishin lexues te veprave te Marksit apo Leninit. Nuk ka patur komuniste ne Shqiperi. Si komuniste te penduar kam degjuar te flase vetem Liri Belishoven. Te tjeret jane enveriste. Dhe ky eshte dallim i madh.
Sigurisht qe vepra do mbetet dhe do rivleresohet por e sigurte eshte se ne ate ceremoni dhe ne ate mal fjalesh patetike nuk ka qene e gjithe Shqiperia.
Dhe po te mos injorojme faktin, se diktatori Enver Hoxha e arsimoi kete popull, e ndertoi vendin, dhe siguroi panvarsine e shtetit shqiptar nga fuqite e huaja, atehere i bie qe diskutimi te zgjate edhe ca me teper, sepse Marika nuk i beri te gjitha keto! (Ketu nuk shfaqa opinionin tim per Enverin, por permenda nje fakt, i cili i hedh poshte ato pershkrime bardh e zi, qe vazhdojne e shfaqen sot e kesaj dite, si gjithmone per privilegje te reja post “socialiste”.)