1. Fillimi i pamundur

Nuk është as e rreme e as e re të thuash se Fausti i Goethes është një nga veprat më të madhërishme letrare të shkruara ndonjëherë. Nuk jam as i pari e, me siguri, as i fundit që e pohoj këtë gjë. Shkrimet mbi Faustin e Goethes janë të mbushura me vlerësime të tilla,- e jo pa të drejtë.  Filozofi i madh Friedrich Schelling e quan Faustin poema më e mirë gjermane. Matthew Arnold dhe Thomas Carlyle e adhuronin këtë vepër. Karl Gutzkow tha se Goethe u urdhërua nga hyjnitë që të niste bashkëkohësinë nëpërmjet Faustit. Pushkini e quan Faustin Iliada e jetës bashkëkohore. Dhe për ta mbyllur këtë radhitje pak të zgjatur vlerësimesh, nuk mund të lë pa përmendur vlerësimin e çuditshëm, por të parapëlqyerin tim. Ai vjen nga Friedrich Schlegel, figura më e rëndësishme e romantizmit gjerman dhe themeluesi i revistës më të mrekullueshme të botuar ndonjëherë: Athaneum. Në një hulumtim të quajtur “Sprovë mbi stilet e ndryshme në veprat e hershme e të mëvonshme të Goethes,” Friedrich Schlegel ndërmerr të krahasojë dhe shqyrtojë veprat më të rëndësishme të Goethes. Kur vjen radha e Faustit, ndalon, e vetëm thotë se mbi Faustin e Goethes: “asgjë nuk mund të thuhet tani për tani, përveç se është vepra më e madhe që fuqia e njeriut ka sendërgjuar ndonjëherë” (Schlegel, 109). Duket sikur Schlegel nuk gjen as guximin të thotë edhe dy fjalë mbi Faustin. Ose do i duhet të thotë gjithçka mbi të, ose s’do thotë asnjë gjë mbi të. Ky është edhe tmerri që të ndjek nga pas kur ndërmerr të shkruash mbi vepra të mëdha si Fausti: do të duhet të krijosh as më pak e as më shumë se sa vetë Goethe-ja. Thuaj më pak dhe je duke e thjeshtëzuar. Thuaj më shumë dhe je duke e tepruar. Thuaj të njëjtën gjë dhe the një hiç.

2. Zanafilla e Faustit

Fausti, para se të kthehej në një vepër letrare, ishte një gojëdhënë popullore. Megjithëse Goethe e ndryshoi, shtoi dhe i dha një kuptim të ri Faustit, vepra e Goethes prapëseprapë ngelet në thelb e bazuar tek legjenda e vjetër e Faustit. Prandaj, për të kuptuar më mirë Faustin e Goethes është tepër e rëndësishme që të shqyrtojmë zhvillimin e kësaj gojëdhëne. Legjenda të ngjashme me atë të Faustit, ku një njeri ia shet shpirtin e tij Qoftëlargut, janë shumë të hershme,- mbase që në periudhën e fillimit të krishterimit. Por, gojëdhëna e Faustit merr me njëmend trajtën që ka sot rreth shekullit të 16-të dhe rrëfen jetën e gjermanit Georg Faust, një shkencëtari mesjetar që merret me astrologji, alkimi e filozofi (Brown, 87). Mendohet se George Faust ishte një njeri i njëmendtë që jetoi rreth shekullit të 15-të dhe gjermanët e asaj kohe e dëbonin atë nga çdo qytet, duke menduar se ai ka bërë marrëveshje me të Paudhin (Brown, 87).

Gojëdhëna e Faustit u shkrua për herë të parë në 1587 nga një prift gjerman protestant me titullin Historia von D. Johan Fausten. Kjo vepër përkthehet në anglisht pas vetëm dy vjetësh dhe lexohet nga dramaturgu i madh anglez Christopher Marlowe, i cili u bazua mbi këtë libër për të shkruar dramën e tij të mirënjohur, Historia Tragjike e Jetës dhe Vdekjes të Doktor Faustit. Këtu, legjenda e Faustit më pas merr një flurudhë të çuditshme: vepra e Marlowe përkthehet në gjermanisht dhe kthehet në një shfaqje të luajtur shpesh nga trupat teatrore shëtitëse dhe teatrot e kukullave (Brown, 87).  Goethe e pa Faustin për herë të parë të luajtur nga një teatër kukullash (Brown, 87),- me shumë gjasa një simotërzim i shtrembëruar e i ndryshuar i Faustit të Marlowe, përshtatur për kukulla.

Legjenda e Faustit pati një rilindje të përgjithshme gjatë Iluminizmit Europian të shekullit 18-të. Kjo rilindje i dha një dritëhije tërësisht ndryshe legjendës. Legjenda e Faustit lindi në shekullin e 16-të si një përgjigje fetare ndaj etjes së pashtershme për dije që po përhapej gjatë Rilindjes Europiane: Fausti mbase do kuptojë botën e ndërlikuar, por do humbasë pafajësinë e vetvetes. Por gjatë periudhës së Iluminizmit, kjo legjendë rilindi për arsye krejtësisht të tjera. Për Iluministët, Fausti nuk ishte më një viktimë e dijes. Ai u kthye në një hero, në një dëshmor të dijes. Shkrimtari i parë që e ktheu Faustin në një hero dhe ku Fausti për herë të parë nuk dënohet në Skëterrë është Gotthold Lessing (Boyle, 220). Lessing, një nga figurat më të rëndësishme të Iluminizmit Gjerman, si ndonjë profet në 1759 në veprën e tij “Letra mbi Letërsinë Bashkëkohore” shkruan se kryevepra e letërsisë gjermane mund të lindë vetëm po të trajtojë temën e Faustit. Lessing mendonte se drama gjermane ishte e ndikuar më shumë se sa duhet nga dramat franceze dhe e shikonte Faustin si një mundësi për të ndërtuar një traditë dramaturgjike të veçantë gjermane. Lessing shkroi edhe vetë një dramë mbi Faustin, por nuk është gjetur e plotë dhe vetëm disa pjesëza të saj kanë ngelur. Një figurë tjetër e Iluminizmit Europian që shkroi një dramë mbi Faustin në të cilën Fausti si përfundim nuk shkon në Skëterrë është nga Paul Wieldman. Fausti i Paul Wieldman u luajt në teatër në Pragë në vitin 1775 (Boyle, 220). Një dramë tjetër mbi Faustin u nis nga Friedrich Müller, një mik i Goethes; Müller nuk e mbaroi asnjëherë këtë dramë, por pjesë të saj u botuan në shtyp (Boyle, 220).

Historia e gjatë e punimeve dhe ripërpunimeve të Faustit nga autorë të ndryshëm tregon diçka tepër të rëndësishme mbi Faustin e Goethes: vlera e saj nuk qëndron tek origjinaliteti. Fausti i Goethes nuk ndërton një histori të re. As rimarrja e legjendës së Faustit për të krijuar një dramë nuk ishte e re,- siç u tha me parë, disa autorë gjatë periudhës së Goethes e bënë këtë gjë para Goethes. Goethe vendos të shkruajë për Faustin në një periudhë kur Fausti ishte çështje bashkëbisedimi midis njerëzve. Madhështia e Goethes qëndron pikërisht se ai mori një temë deri diku të zakonshme, diçka që njerëzit mund ta kishin dëgjuar në jetën e përditshme, diçka që mund ta kishin parë rastësisht në ndonjë shfaqje teatrale rrugëve dhe e ktheu atë në të jashtëzakonshme: i dha thellësi dhe pikëpamje të reja një drame të vjetër dhe popullore. Tek Fausti i Goethes gjejmë bashkimin e mendimeve, qasjeve, filozofive, botëkuptimeve të një periudhe të tërë të bashkuara në një vepër të vetme. Mbase, jo vetëm një periudhe. Se siç thoshte vetë Goethe për Faustin, kjo vepër do të përshkruajë gjithçka, nga Skëterra deri tek Qielli. Dhe vlera e Faustit të Goethes qëndron pikërisht se nëpërmjet një vepre të fundme, ai krijon një gjithësi të pafundme.

Fausti i Goethes kaloi në katër periudha kryesore deri në botimin e tij të plotë:

1. Kemi dorëshkrimet e hershme të Faustit që quhen Urfaust ose Fausti në trajtën e saj origjinale. Këto dorëshkrime duhet të jenë filluar rreth vitit 1773 (Brown, 89).
2. Kemi botimin e parë të Faustit të Goethes në vitin 1790; ky botim përmbante vetëm pjesëza të pjesës së parë të Faustit.
3. Kemi botimin e parë të plotë të pjesës së parë të Faustit në vitin 1808.
4. Kemi dhe botimin e parë të pjesës së dytë të Faustit në 1832. Në vitin 1831, Goethe e mbaron përfundimisht Faustin dhe lë porosi që të botohet vetëm pas vdekjes së tij (Brown, 89). Në 1832, Goethe vdes dhe pjesa e dytë e Faustit është libri i parë i Goethes që u botua pas vdekjes së tij (Brown, 89).

3. Udhëtimi i Faustit dhe Mefistofelit

Thelbi i Faustit të Goethes mund të përmblidhet në kaq pak fjalë: Fausti niset në një udhëtim për të përjetuar gjithçka dhe kuptuar fshehtësinë e gjithësisë. Për të arritur këtë qëllim, Fausti bënë një marrëveshje me Mefistofelin: Fausti pranon që t’i shërbejë Mefistofelit gjatë vdekjes, nëse Mefistofeli do i shërbejë atij gjatë jetës.

Fausti i Goethes ka dy personazhe kryesore: Faustin dhe Mefistofelin. Fausti, në fillim para se të nisë udhëtimin e tij me Mefistofelin, shfaqet si një hulumtues skolastik: një njeri i zhytur në botën e zymtë të librave mesjetarë. Fausti e paraqet vetveten për herë të parë duke thënë:

“Sa kam studjue filozofi,

jurisprudencë e medicinë,

e ty, o e shkreta teologji,

me sa dishirë, me sa mundim!

E ja, tashti ku je, o i marrë,

po aq i mendshëm sa mâ parë!”

Fausti është marrë për një kohë të gjatë me shqyrtime shkencore nga më të ndryshmet (teologjia në mesjetën europiane ishte një nga shkencat kryesore), e ai nuk mësoi asgjë nga to. Ai ndihet po aq i paditur saç ishte para se t’ju futej këtyre hulumtimeve shkencore dhe kjo gjë e mundon tmerrësisht. Fausti është bërë tepër mosbesues ndaj këtyre dijeve shkencore dhe më në fund ka kuptuar se, megjithëse i ligjëron të tjerëve mbi to, ai me njëmend nuk di asgjë. Jeta e Faustit ishte e mbyllur tek dhoma e tij: një vend i mbushur me libra të kotë, myk, rraqe të vjetra e pluhur. Por, Fausti do të dalë nga kjo depo e ndyrë në të cilën ka mbyllur vetveten; ai është ende i etur për dije, por jo më për dije shkencore që lexon nëpër libra. Fausti thotë:

“Sikur t’i njoh s’fundi taman

çka gjithky Dhé n’vehte përmban,

 e pa u kapë mâ për fjalë kote

t’ia dij forcën e rranjët kësaj Bote.”

Fausti nuk do më të ta kuptojë gjithësinë duke lexuar libra e duke u marrë me fjalë boshe: ai nuk do të jetë më një akademik. Ai do të hyjë brenda gjithësisë, të dijë se çfarë gjithësia ka në vetvete e të kuptojë rrënjët e Botës. Metafora e rrënjëve të Botës është mjaft e goditur këtu: rrënjët janë poshtë Botës e të padukshme, por ato mbajnë Botën gjallë. Fausti më vonë thotë:

“Ah, sikur Shpirtnat t’mujshin me ma shprehë

atë Botë të pazbulueme qi rrin fshehë”

Sërish Fausti shpreh dëshirën për të kuptuar jo botën e dukshme, por botën e padukshme e të fshehur. Fausti nuk do të dijë botën në mënyrë shkencore: ai do të prekë përfshehtësinë e gjithësisë.

Megjithëse do të përjetojë e të arrijë përfshehtësinë e hyjnishme të botës, Fausti nuk është fetar,- në kuptimin se ai nuk është pjesë e një feje të caktuar. Siç e kanë venë re edhe shumë kritikë letrarë, Fausti është një vepër jashtëzakonisht shumë shekullare. Kur flet për vetveten gjatë Natës, Fausti thotë se “nuk i kam frikë as Ferr as Djall.” Por mbase edhe më e rëndësishme për këtë gjë është çasti kur Fausti shikon dhe dëgjon popullin e thjeshtë duke festuar Pashkët dhe thotë:

“Pse, o kangë qiellore t’ambla e të fuqishme,

m’kerkoni shkrrye në pluhun? Nga hareja

 kumboni ju për zemra mâ të ndijshme!

 Ndigjoj lajmin e ri, por m’mungon feja.

Mrekullija e fesë foshnja mâ e hijshme.”

Fausti shkon deri aty saqë i quan festat fetare zhgërryerje në pluhur. Ai i dëgjon turmat që kremtojnë ringjalljen e Krishtit, por atij i mungon feja. Sërish, më ngjan se Fausti nuk është se e urren fenë: atij thjesht i duket feja diçka e së shkuarës, diçka në të cilën ai e ndiente dhe merrte pjesë kur ishte fëmijë, por tashmë nuk e bën më dot. Jo vetëm në këto dy raste, por vazhdimisht, Fausti e tregon se ai do të ikë përtej kufizimeve të fesë: udhëtimi i tij dhe tejkalimi i vetvetes ja kërkon këtë gjë. Por mendoj se Fausti do ta tejkalojë fenë jo duke zhbërë tërësisht fenë sepse ai ende kërkon përfshehtësinë e hyjnishme.

Le të kthehemi tani tek karakteri tjetër: Kush është Mefistofeli? Si fillim duhet theksuar se Mefistofeli nuk është një karakter i krijuar nga Goethe. Si Faustin, edhe Mefistofelin e gjejmë në gojëdhënat e vjetra gjermane; atë e hasim si i Paudhi, Dreqi, Qoftëlargu. Por, në veprën e Goethes, Mefistofeli merr një rëndësi dhe kuptim filozofik: ai është mohimi, shkatërrimi dhe vdekja në udhëtimin hyjnor të Faustit. Mefistofeli është ana tjetër e Faustit: ai përfaqëson të kundërtën e Faustit, megjithëse ai nuk i ndahet Faustit. Fausti dhe Mefistofeli janë të kundërt, por të pandashëm,- më të kundërt e më të pandashëm se sa vetë Don Kishoti dhe Sanço Pança.

Letërkëmbimet midis Schillerit dhe Goethes mbi veprën e Faustit e qartësojnë këtë marrdhënie të ngushtë midis Faustit dhe Mefistofelit,- dhe tregon se Goethe nuk ishte i pavetëdijshëm për këtë. Miqësia e ngushtë midis Goethes dhe Schillerit, që mbase është miqësia me e madhërishme në historinë e letërsisë botërore, ka lënë edhe rreth një mijë letra që ata i kanë dërguar njëri-tjetrit. Letërkëmbimet midis Goethes dhe Schillerit janë të mrekullueshme jo vetëm për të kuptuar Goethen apo Schillerin, apo vetëm Faustin: por do shkoja aq larg sa të thoja tërë frymën e asaj periudhe në Europë. Në këto letra gjen bashkëbisedime të shpeshta mbi shkencën, artin modern, letërsinë e lashtë greke, filozofët në zë të asaj kohe e shumë çështje të tjera. Por, në lidhje me këtë shkrim, po i përmend letërkëmbimet midis Goethes dhe Schillerit sepse mendoj se ato janë tepër të rëndësishme për të kuptuar vetë Faustin dhe marrëdhënien e tij me Mefistofelin. Goethe dhe Schiller qenë në një bashkëbisedim të vazhdueshëm mbi Faustin, vepër me të cilën Schilleri ishte i magjepsur, dhe Goethe shpesh e pyeste Schillerin se çfarë mendonte mbi pjesë të ndryshme të saj. Në 22 qershor të 1797, Goethe, që në atë periudhë ndodhej në Weimar, i dërgon Schillerit një letër ku i kërkon të dijë se çfarë mendon ai mbi Faustin dhe ti “interpretosh për mua ëndrrat e mia si një parathënës i njëmendtë.” Vetëm një ditë më vonë, në një letër të 23 qershor të 1797, Schiller i përgjigjet Goethes duke i vënë  në pah vështirësinë dhe thellësinë e veprës: “Fausti kërkon shqyrtim si filozofik ashtu edhe poetik.” Por më shumë se kaq, Schillerit duket se dy gjëra i kanë bërë më shumë përshtypje nga Fausti në tërësi: “dyzimi i natyrës njerëzore dhe përpjekja e dështuar e bashkimit të hyjnishmes me botën fizike.” Për hir të arsyetimit dua të përqendrohem vetëm tek pjesa e parë e asaj që tha Schilleri: dyzimi i natyrës njerëzore tek Fausti. Tani duhet të shtrojmë pyetjen: për çfarë dyzimi po flet Schilleri? Çfarë dyzimi kemi tek Fausti? Dyzimi për çfarë? Përshtypja ime është se Schilleri po flet pikërisht për dyzimin midis Faustit dhe Mefistofelit. Gjëja më e rëndësishme është se Schilleri i shikon ata si një: Fausti dhe Mefistofeli janë së bashku natyra njerëzore. Më duket e gabuar ndarja e Faustit nga Mefistofeli: Fausti si një njeri, ndërsa Mefistofeli si një Djall përtej dhe jashtë njeriut. Fausti dhe Mefistofeli janë të ndryshëm, por jo të ndarë. Kam përshtypjen se Schilleri këtu ka të drejtë: Fausti dhe Mefistofeli të bashkuar janë natyra njerëzore. Mefistofeli nuk mund të jetojë pa Faustin dhe Fausti nuk mund të jetojë pa Mefistofelin: çdo pohim përmban një mohim, e mohimi parakupton një pohim të mëparshëm.

Udhëtimi i Faustit dhe Mefistofelit është një luftë e vazhdueshme dialektike: një luftë midis jetës dhe vdekjes, midis ndërtimit dhe shkatërrimit, midis dashurisë shpirtërore dhe dashurisë epshore, midis natyrës në krijim e sipër dhe natyrës si veprimtari e përfunduar. Nuk jam i vetmi që po vë në dukje këtë dialektikë midis Faustit dhe Mefistofelit. Ka pasur edhe kritikë letrarë të mëparshëm që e kanë parë marrëdhënien e Faustit dhe Mefistofelit si një dialektikë,- ku më i rëndësishmi është hulumtuesi dhe kritiku i madh Hungarez György Lukács. Në librin e tij Goethe dhe Periudha e Tij,  Lukács e shqyrton gjithë veprën e Faustit duke e krahasuar atë me Fenomenologjia e Frymës të Hegelit: çdo episod i Faustit, sipas tij, është një trajtë ndërgjegje e caktuar dhe lëvizja nga një trajtë në tjetrën është pasojë e dialektikës midis Faustit dhe Mefistofelit. Pavarësisht ndryshimeve midis Goethes dhe Hegelit, mendoj se ky krahasim i Faustit me Fenomenologjia e Frymës është jashtëzakonisht ndihmues në kuptimin e të dyja veprave: aq shumë saqë shpesh mendoj se Fausti është Fenomenologjia e Frymës e shkruar në poezi, ndërsa Fenomenologjia e Frymës është Fausti i shkruar në prozë. Ngjashmëria midis Faustit dhe Fenomenologjisë së Frymës nuk është për tu çuditur: Goethe ishte mik i ngushtë me Hegelin dhe takoheshin shpesh bashkë për të biseduar mbi artin, shkencën, filozofinë e letërsinë.

Por, le të kthehemi sërish tek Mefistofeli. Si në rastin e mikut dhe armikut të tij Faustit, Mefistofeli shpesh thjeshtëzohet më shumë se sa duhet. Shpëtim Çuçka, për shembull, në hyrjen e tij mbi Faustin e shikon Mefistofelin thjesht si përfaqësim i së keqes ose Djallit. Nuk mendoj se Mefistofeli është thjesht mishërimi i së keqes: të thuash vetëm kaq do të thotë të thuash asgjë sepse ende lihet e pasqaruar se çfarë është kjo e keqe. Le ta shikojmë se si e përshkruan vetveten Mefistofeli kur i paraqitet Faustit:

“Un jam pra shpirti, qi mohon çdo gjâ.

E kam të drejtë: çdo gjâ qi âsht mbi dhè

e meriton t’shembet përdhe.

Ma mirë asgjâ në dritë mos të kish dalë!

Shkatrrimi, e zeza, me nji fjalë,

çka quejmë të keqe, mkatet:

ja bota qi m’përshtatet.”

Mefistofeli është në thelb shpirti që gjithnjë mohon. Ai mohon çdo gjë: jetën, të bukurën, dashurinë, veprimin, të hyjnishmen e vetë nevojën për të vazhduar udhëtimin. Mefistofeli është shkatërrimi dhe vdekja e nevojshme: pa vdekjen dhe shkatërrimin e Mefistofelit, Fausti nuk do mund të vazhdonte udhëtimin e tij drejt një bote të re. Prandaj, dhe të kundërtat bashkohen tek Fausti dhe Mefistofeli.

Gjithë personazhet e tjerë në veprën e Faustit janë të përkohshëm e kalimtarë dhe duhen trajtuar si të tillë: ata janë vetëm pjesë e një bote ku Fausti dhe Mefistofeli hyjnë e ikin, por nuk duan të qëndrojnë. Fausti niset për këtë udhëtim sepse ai nuk do të burgoset në një botë të caktuar; ai do gjithmonë ta tejkalojë vetveten, të udhëtojë nga një botë, në një botë tjetër, pa ngelur në asnjë nga ato. Prandaj, kritikët letrarë që i mëshojnë më shumë se sa duhet marrëdhënies midis Faustit dhe Margaritës në pjesën e parë nuk e kuptojnë që dashuria midis Faustit dhe Margaritës është vetëm një botë: hyrja e Faustit në botën e dashurisë së çiltër, të thjeshtë e të virtytshme. Por Fausti del i zhgënjyer e i tmerruar nga bota e dashurisë, siç doli nga bota e librave të mykur që pas shumë hulumtimesh e lanë po aq të paditur, siç doli nga bota e gëzimeve kalimtare mes pijanecëve në tavernën e Leipzigut apo nga orgjia e epsheve shtazore në natën e Valpurgës.

Shumë kritikë letrarë që kanë shkruar mbi Faustin janë si Margarita: ata nuk e kuptojnë dot pse Fausti e braktis e do të shkojë përtej botës së thjeshtë e të bukur të dashurisë. Dhe mbase jo për fajin e tyre. Se, Fausti në veprën e Goethes është shpallja e një njeriu të ri, ose më saktë një mbinjeriu: një njeriu që nuk i përket më askujt e nuk do të burgoset askund. Fausti do të kthehet në një mbinjeri sepse ai do të gjejë pushim duke ecur, të përfshijë gjithë njerëzimin brenda një njeriu të vetëm, do të qëndrojë duke udhëtuar e të ndërtoj një botë që përfshin të gjitha botërat, pa qenë pjesë e asnjërës prej tyre në veçanti. Kjo anë e Faustit shprehet qartësisht gjatë një bashkëbisedimi që ai ka me Shpirtin e Tokës, gjatë Natës, ku Shpirti i thotë:

Ja, ku më ke; ç’frikë t’kapi, o qyqar,

ty, mbinjeri? Ku ke atë shpirt të fortë,

atë parzëm, ku ndërtue kishe nji botë

qi e mbante gjallë, thue Bota s’i mjaftonte

e me ne Shpirtnat desh t’u krahasonte.

Shpirti i Tokës e quan Faustin një mbinjeri: ajo që kërkon ai të bëjë është përtej njeriut. Fausti, sipas Shpirtit të Tokës, kishte ndërtuar më parë një botë që e mbante gjallë, por kjo nuk e plotëson dot kërshërinë e pafundme të dëshirave të tij. Fausti kërkon të jetë i lirë si Shpirti i Tokës: të jetë gjithkund e askund në të njëjtën kohë. Në mënyrë që të kuptojmë Faustin dhe arsyen pse ai do të jetë si Shpirti, është tepër e rëndësishme të shikohet se çfarë Shpirti thotë për vetveten:

“Në oqean të jetës, në tufan

t’veprimit hyp e zbres

e shkoj e vij,

 jetoj e vdes!

Nji det i pakufi

lëvizje pa mbarim,

jetë e pa pushim,

ku unë po end n’tezgjah t’potershëm t’motit

pëlhurën e pamort, petkun e Zotit.”

Shpirti i Tokës është një lëvizje pa mbarim, një veprim i pafund, një jetë tërë kohën në lëvizje e pa pushim. E për çfarë? Pse vepron Shpirti i Tokës? Qëllimi i Shpirtit është të endë pëlhurën e pavdekshme të Hyjnisë. Dhe kjo tregon mjaft qartë se çfarë qëllimi ka edhe Fausti: nëpërmjet udhëtimit të tij, Fausti do të endë trajtën e pavdekshme dhe ngjyrat hyjnore. Udhëtimi i Faustit nuk është vetjak; përkundrazi, ai niset për të shpëtuar nga vetja dhe për të arritur tek e hyjnishmja.

4. Përkthimet në shqip të Faustit.

Pjesa e Parë e Faustit të Goethes ka deri tani tre përkthime të shkëlqyera: përkthimin e fuqishëm të Pashko Gjeçit, përkthimin e hijshëm të Skënder Luarasit dhe përkthimin e ëmbël të Shpëtim Çuçkës. Rrallë herë ndodh në gjuhën shqipe që të kesh një përballje të tillë përkthyesish të mëdhenj: të ngjan si ndonjë luftë titanësh. Është tepër e vështirë të vendosësh se kush nga këto përkthime është më i mirë: varet se çfarë kërkon ti nga libri dhe mendoj se çdo variant ka anët e tij të forta e anët e dobëta. Por, mendoj se pasja e tre përkthimeve tepër të mira është një pasuri e jashtëzakonshme dhe krahasimi midis tyre duhet t’ju shërbejë në veçanti përkthyesve. Mund të mësosh pafundësisht mbi përkthimin duke krahasuar ndryshimet midis tyre: të shikosh se si i kanë lidhur vargjet, si i kanë shndërruar shprehjet e ndonjëherë edhe thjesht se si i kanë përkthyer vetë fjalët.

Gjithsesi, nëse do më detyronin të zgjidhja një pjesë të parë të Faustit të Goethes, do zgjidhja përkthimin e Pashk Gjeçit. Për këtë shkrim kam përdorur përkthimin e Pashk Gjeçit, meqenëse edhe shkrimi përqendrohet tek Pjesa e Parë e Faustit. Ka shumë pjesë ku përkthimi i Pashk Gjeçit është më i thellë dhe metaforik,- por ka edhe disa vargje ku përkthim i Skënder Luarasit është më i bukur, më i qartë,  dhe më i rrjedhshëm. Përkthimi i Çuçkës, ndërkohë është munduar tej mase që ta rimojë gjithçka, ndonjëherë duke shkelur edhe mbi thellësinë poetike të veprës. Çuçka ka dashur që ta sjellë sa më afër origjinalit duke i rimuar vargjet, por mendoj se e kundërta ka ndodhur: rimat shpesh më kujtonin poezitë e rilindësve shqiptarë më shumë se sa Goethen. Gjithmonë dyshoj tek shqipërimet që mundohen që ta rimojnë poezinë e përkthyer: diçka e rëndësishme do humbë gjithmonë në të. Por duhet theksuar se Skënder Luarasi dhe Shpëtim Çuçka janë të vetmit që kanë bërë një përkthim të të dyja pjesëve të Faustit dhe e pajisën veprën me një hyrje të mrekullueshme. Ndërkohë, Luarasi e përgatiti veprën edhe me një shtojcë sqarimesh tej mase ndihmuese. Përfundimisht, mendoj se përkthimi më i përkryer do ishte një bashkim i pjesëve më të mira të përkthimit të Gjeçit me pjesët e Luarasit: por një gjë të tillë nuk ka, prandaj do zgjedhja përkthimin e Gjeçit.

Në një botim të ri të Faustit nga Shtëpia Botuese Çabej, kjo shtëpi botuese ka përzgjedhur përkthimin e Pashko Gjeçit, me ilustrimet e Harry Clarke dhe si hyrje një shkrim të hershëm të Gjegj Fishtës mbi Faustin. Para se të shkoj tek shkrimi i Gjergj Fishtës, dua të them dy fjalë edhe për ilustratorin e madh Irlandez Harry Clarke. Ilustrimet e Clarke janë një përzierje stilesh të ndryshme ku më shumë se gjithçka dallohet estetika e tyre gotike: ilustrimet e tij kanë gjithmonë diçka të errët, diçka të frikshme dhe ngjethëse. Edhe njerëzit janë të shpërfytyruar: të gjatë, hollakë e gati gjithmonë në trajtën e ndonjë përzierje prej përbindëshi. Siç rrëfehet në librin Harry Clarke, his graphic art nga Nicola Bowe, Clarke ishte gjatë jetës së tij i adhuruar nga ca dhe i urryer nga ca të tjerë. Ca njerëz nuk i pëlqenin ilustrimet e Clarke dhe ishin mosbesues ndaj tyre sepse mendonin se ai fuste më shumë ndjenja personale dhe vështrime vetjake se sa duhet në librat e të tjerëve. Edhe vetë shtëpia botuese që botoi për herë të parë Faustin me ilustrimet e Clarke, nuk ia pranoi  një nga ilustrimet e pikërisht për këtë arsye: ata mendonin se ky ilustrim nuk lidhej me tekstin. Ilustrimi në fjalë, është një ilustrim i Clarke të pjesës Paralojës në Teatër të Faustit,- të cilën e kam përfshirë më poshtë në trajtën e një dritëshkroje. Ndërkohë, shumë të tjerë i adhuronin ilustrimet e tij: Clarke, sipas tyre, nuk ishte i skllavëruar tërësisht nga fjalët e librit, por i jepte vetes lirinë që t’i jepte librave interpretimet e tij dhe të krijonte një bashkëbisedim me librin. Gjithsesi, koha ka treguar që këta të fundit kanë pasur të drejtë: ilustrimet e Clarke janë tepër të njohura, të vlerësuara dhe përfshihen shpesh nëpër botime të Faustit. Ilustrimet e Clarke të Faustit u botuan për herë të parë në 1925 në një përkthim të Faustit nga John Anster në anglisht nga shtëpia botuese Dingwall Rock, në New York. Ky është një libër shumë i rrallë sepse vetëm dy mijë kopje u botuan: një mijë u shpërndanë në Angli e një mijë në Amerikë. Thomas Fisher Rare Book Library në Universitetin e Torontos ka një nga botimet e para të Faustit me ilustrimet e Clarke dhe disa nga faqet i kam skanuar dhe përfshirë më poshtë. Përveç ilustrimeve duhet thënë që Clarke ishte edhe një mjeshtër i punimeve në qelqe me ngjyra dha ka krijuar kryevepra brenda këtij lloji. Punimet në qelq me ngjyra të Clarke janë përmbledhur në një libër të botuar në 2010 nga Lucy Costigan dhe Michael Cullen, i quajtur Strangest Genius: The Stained Glass of Harry Clarke.

(Ilustrimi i Harry Clarke për pjesën Paralojë në Teatër, tek pjesa e parë e Fausti. Ky ilustrim nuk u pranua nga shtëpia botuese për t’u përfshirë tek botimi i Faustit në 1925.)

           

(Faqja e parë e botimit të parë të Faustit të ilustruar nga Harry Clarke)

(Pjesë nga botimi i parë i Faustit të ilustruar nga Harry Clarke.)

 

    (Pjesë nga botimi i parë i Faustit të ilustruar nga Harry Clarke.)

    (Pjesë nga botimi i parë i Faustit të ilustruar nga Harry Clarke.)

(Faqja e fundit e botimit të parë të Faustit me ilustrimet e Harry Clarke)

5. Kritikat e Fishtës mbi Faustin

Në një shkrim të quajtur “Fausti i Goethes,” Gjergj Fishta ndërmerr të shqyrtojë pjesën e parë të Faustit. Fishta vlerëson jashtëzakonisht vlerat estetike dhe bukurinë e fjalëve tek Fausti i Goethes dhe mendon se kjo është një nga veprat më të madhërishme të shkruara ndonjëherë. Fishta e adhuronte këtë vepër aq shumë kur ishte i ri, saqë mendonte shpesh të krijonte një Faust shqiptar. Por, Fausti i linte Fishtës gjithmonë një zbrazëti përbrenda, prandaj ai vendosi që ta shqyrtonte më hollësisht natyrën dhe ndërtimin e Faustit.

Fishta del në përfundimin se Fausti i Goethes ka dy mangësi: a) vepra nuk ka njëjtësi organike në vetvete; b) vepra nuk ka një protagonist të qartë ku të përmbahet zhvillimi moral. Kritika e parë e Fishtës është tërësisht formale: ka të bëjë vetëm me ndërtimin e veprës. Që një vepër të ketë individualitetin e vetë e të jetë një vepër e bashkuar, ajo duhet të ketë një lidhje organike (Fishta, 179). Fishta e përkufizon lidhjen organike si ajo lidhje ku “pjesët e saja të rrjedhin domosdo njana prej tjetrit” (179). Kjo gjë nuk ndodh tek Fausti (Fishta, 179). Prandaj, përfundimi është se Fausti i Goethes nuk ka bashkim organik.

Kritika e dytë e Fishtës është pakëz më e dobët dhe është një kritikë letrare e bazuar tek gjykimet e tij morale. Kritika fillon pak a shumë kështu: karakteri i Faustit nuk është protagonisti i veprës së Faustit (Fishta, 180). Që një karakter të jetë protagonisti i veprës ai duhet të jetë shpirti i gjithë zhvillimit të veprës dhe cilësitë tipike të këtij shpirti duhet të rrjedhin nga zhvillimi moral (180). Protagonisti, sipas Fishtës, duhet të jetë në qendër të veprës nëpërmjet zhvillimit të tij moral e jo sepse autori thjesht ka thënë se ai është protagonisti. Por tek karakteri i Faustit nuk gjejmë një zhvillim të tillë moral: Fausti është, sipas Fishtës, një kukull që nuk bën asgjë, as kur shkon tek taverna, as ku shkon tek shtriga, e për më tepër shkatërron plotësisht dhe jetën e Margaritës së pafajshme. Jo vetëm që Fausti si karakter nuk ka një zhvillim moral, por, sipas Fishtës, Fausti është tërësisht i pamoralshëm, i pashpirtë, i pa fe, e i pa turp (180). Fishta duket aq i revoltuar nga Fausti saqë e quan atë një lugat, një përbindësh (182). Pra, veprës së Faustit i mungon një protagonist i njëmendtë. Kjo mungesë e një protagonisti të përcaktuar qartësisht e çon Fishtën të thotë diçka tepër të çuditshme: Margarita është protagonistja e vërtetë e veprës (182). Fishta e shikon Faustin si një luftë midis jetës shpirtërore të Margaritës dhe jetës saj trupore: ku jeta shpirtërore e Margaritës është protagonisti, ndërsa jeta e saj trupore është antagonisti (182). Fishta mendon se vepra e Faustit është më e ngjeshur, më e bukur dhe intensive gjatë pjesës ku shfaqet dashuria e Margaritës: aty ndodh zhvillimi moral i veprës sipas tij (182).

6. Përgjigje Kundër Kritikave të Fishtës

Do e filloj përgjigjen nisur nga kritika e fundit e Fishtës, nga kritika e tij e dytë. Si fillim më ngjan tërësisht e paarsyeshme që të kërkosh nga një libër që protagonisti të jetë se s’bën qendra e vlerave dhe zhvillimit moral. Pse? Pse duhet të jetë patjetër kështu? Me ngjan një gjykim i pabazë. Ka plot libra ku protagonisti mund të interpretohet nga të tjerët si imoral, ndërsa fundi i tij të gjykohet si moral: Parajsa e Humbur e Milton është një shembull. Në qendër të Parajsës së Humbur është Djalli, të cilin ne duhet ta interpretojmë si i pamoral, por Milton e shikon fundin e veprës në tërësi si një mësim moral: në vargun 36 të Këngës së Parë ai thotë se kjo vepër do të “të shpallë të drejtë vendimin e Zotit për njeriun.” Kritika e Fishtës nuk është se një libër duhet të jetë se s’bën i moralshëm: kjo do ishte një kritikë plotësisht ndryshe e do e çonte bashkëbisedimin në një drejtim krejtësisht tjetër. Kritika e Fishtës është se çdo protagonist duhet të jetë domosdo i moralshëm: Fausti nuk është i tillë, prandaj Margarita është protagonistja e veprës. Kjo më duket një nevojë tepër tekanjoze,- për më tepër kur ka edhe libra që e kundërshtojnë këtë parim. Mendoj se Fishta, duke i vënë më shumë rëndësi se sa duhet zhvillimit moral të protagonistit, po e gjykon Faustin si një prift, e jo si një kritik letrar.

Kritika e parë e Fishtës bazohet tek parimi thelbësor letrar që gjejmë tek Poetika e Aristotelit. Tek libri Poetika, padyshim libri me më shumë ndikim në gjithë historinë e kritikës letrare, Aristoteli mendon se gjëja më e rëndësishme që një vepër letrare duhet të ketë është “mythos”: që mund të përkthehet si forma, bashkimi ose trajta organike që një vepër ka, e që e bën atë të gjallë dhe i jep asaj njëjtësinë e saj. Mendoi se Fishta ka të drejtë kur thotë se Fausti i Goethes nuk ka një bashkim organik, – të paktën jo një bashkim të ngjashëm me kuptimin që ka Aristoteli mbi atë. Një ngjarje tek Fausti nuk e bën të nevojshme ngjarjen e mëpastajme: për shembull, pjesa tek Taverna e Leipzigut nuk e bën të nevojshme që pjesa tjetër të jetë Kuzhina e Shtrigës. Mund të ndiqet më pas nga një pjesë tjetër. Por, kjo nuk është mangësi më shumë se sa një vëzhgim i pamatur: Fausti i Goethes ka një njëjtësim organik, megjithëse ky njëjtësim nuk është ashtu siç e përshkruan Aristoteli apo Fishta. Mendoj se ka lidhje të ndryshme organike dhe ajo që ka përmendur Fishta është vetëm një prej tyre. Lidhja e një vepre ka të bëjë me atë që ndodh në një vepër në tërësi dhe Fausti në tërësi është në thelb asgjë më shumë se sa udhëtimi i Faustit me Mefistofelin. Dhe rëndësi këtu ka fjala: udhëtim. Faustin nuk e lidh një pjesë, një marrdhënie e caktuar, nuk e lidh një botë: trajta organike e Faustit gjendet tek udhëtimi. Bashkimi organik tek Fausti nuk gjendet tek qëndrimi, por tek lëvizja. çfarë e bashkon Faustin është e njëjta gjë që e bashkon Fenomenologjinë e Frymës të Hegelit: lëvizja e Frymës. Ata që ngecin në një trajtë ndërgjegje apo një episod të caktuar nuk e kanë kuptuar as Faustin,- e as Hegelin ç’është e vërteta. Fishta shpesh më ngjan se nuk e ka kuptuar thellësinë e njëmendtë të veprës dhe kritika e tij vuan nga thjeshtëzime që ai i bën Faustit: si për shembull, kur Fishta thotë se Fausti niset me Mefistofelin sa me gëzue jetën. Gjithsesi, nuk mendoj se kritika e Fishtës mbi mungesën e bashkimit organik është tërësisht e pavend: Schilleri i ngriti të njëjtën kundërshtim Goethes në një letër që ja dërgoi në 26 qershor të vitit 1797. Në përgjigjen e tij, Goethe mendon se teoria e re mbi natyrën e epikës, të cilën ai e ndërtoi në bashkëpunim me Schillerin mund ta bashkojë dhe njëjtësojë veprën e Faustit. Kjo teori e epikës bashkë me një shqyrtim të hollësishëm të pjesës së dytë të Faustit do shikohen në pjesën e dytë të këtij hulumtimi.  

---

Bibliografia

Aristotle. Poetics. Trans. Malcolm Heath. London: Penguin, 1997. Print.

Boyle, Nicholas. Goethe: The Poet and the Age. Oxford: Clarendon, 1991. Print.

Bowe, Nicola Gordon. Harry Clarke: His Graphic Art. Mountrath, Ireland: Dolmen, 1983. Print.

Brown, Jane. “Faust.” The Cambridge Companion to Goethe. Ed. Lesley Sharpe. Cambridge:     Cambridge UP, 2002. 84-100. Print.

Fishta, Gjergj. “Fausti i Goethes.” Ed. Ndriçim Kulla. Antologji E Mendimit Shqiptar: 1870-   1945. Tiranë: Plejad, 2003. 177-82. Print.

Goethe, Johann Wolfgang Von. Goethe’s Faust: The Original German and a New Translation and           Introduction. Trans. Walter Arnold Kaufmann. New York: Anchor, 1990. Print.

Goethe, Wolfgang Von. Fausti. Përkth. Pashk Gjeçi. Tiranë: Çabej, 2016. Print.

Goethe, Wolfgang Von. Fausti. Përkth. Skënder Luarasi. Tiranë: INFBOTUES, 2004. Print.

Goethe, Wolfgang Von. Fausti. Përkth. Shpëtim Çuçka. Tiranë: Toena, 2007. Print.

Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Phenomenology of Spirit. Trans. Arnold V. Miller. Ed. J. N.          Findlay. Oxford: Clarendon, 1977. Print.

Lukács, György. Goethe and His Age. London: Merlin, 1968. Print.

Milton, John. Paradise Lost. Ed. David Scott. Kastan and Merritt Yerkes Hughes. Indianapolis:   Hackett Pub., 2005. Print.

Rose, William, ed. Essays on Goethe. London: Cassell, 1949. Print.

Schelling, Friedrich Wilhelm Joseph Von. The Philosophy of Art. Ed. Douglas W. Stott.   Minneapolis: U of Minnesota, 2008. Print.

Schlegel, Friedrich Von. Dialogue on Poetry and Literary Aphorisms. Ed. Ernst Behler and      Roman Struc. University Park: Pennsylvania State UP, 1968. Print.

Schiller, Friedrich, and Johann Wolfgang Von Goethe. Correspondence between Schiller and     Goethe: From 1794 to 1805. Ed. L. Dora. Schmitz. Vol. 1. London: G. Bell, 1877. Print.

Schiller, Friedrich, and Johann Wolfgang Von Goethe. Correspondence between Schiller and     Goethe: From 1794 to 1805. Ed. L. Dora. Schmitz. Vol. 2. London: G. Bell, 1877. Print.