Një pankartë e varur në një dron ka fluturuar në qiellin e Tiranës gjatë kohës që përurohej muzeu “Bunk’Art2” në kujtim të viktimave të komunizmit, për t’i thënë kryeministrit Rama që “Të kërkojë falje për vrasjen e Havzi Nelës.”
Në atë masë që shteti i sotëm është vijim i shtetit të djeshëm totalitar, përfaqësuesit e të parit mund madje duhet të kërkojnë falje për krimet e të dytit; pa çka se kjo duhej t’i kërkohej më shumë Presidentit se Kryeministrit.
Por pankarta kërkon diçka tjetër, duke iu referuar faktit të mirënjohur se i jati i kryeministrit të sotëm, skulptori Kristaq Rama, ka hedhur firmën në një dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor, që refuzonte kërkesën e familjarëve të Havzi Nelës për faljen e jetës së të dënuarit.
Një gjë është të diskutosh për përgjegjësinë personale të këtyre elitarëve të djeshëm, që u shërbenin si alibi xhelatëve të vërtetë të regjimit, teksa mëkatonin edhe thjesht duke u konformuar.
Një gjë tjetër është të diskutosh nëse bijtë duhet të “kërkojnë falje” për mëkatet e etërve.
Natyrisht, anëtari i atëhershëm i Presidiumit të Kuvendit Popullor Kristaq Rama që hodhi firmën në një dekret vrastar nuk është se mori për këtë mendimin e të birit dhe as e bëri këtë për hir të së birit; pa çka se, nga ana tjetër, as nuk mendoi për peshën e këtij akti në ndërgjegjen e të birit gjatë viteve dhe dekadave që do të vinin.
Kultura pjesë e së cilës në mos jemi, të paktën duam të jemi, nuk pranon që bijtë të ndëshkohen për mëkatet e etërve; por merr gjithnjë parasysh që bijtë do t’i vuajnë pasojat e mëkateve të etërve.
Janë dy gjëra të ndryshme, të cilat vetëm kokëtrashët dhe demagogët duan t’i shkrijnë së bashku.
Që shoqëria e sotme shqiptare ende i vuan pasojat e krimit të pandëshkuar të periudhës totalitare, kjo nuk do të thotë që bijtë të vihen para përgjegjësisë për krimet e etërve.
Aq më tepër kur krimet e këtyre etërve totalitare, në shumë raste, frymëzoheshin nga logjika primitive e Sippenhaftung-it, e cila ndëshkonte familjet për krimet e individëve.
Sikur kryeministri Rama, ose kushdo tjetër i përfshirë në rrethana të ngjashme, të kërkonte falje për një krim – të supozuar – të së jatit, kjo veç do ta zhvlerësonte aktin e të kërkuarit falje, duke ia hequr elementin sublim dhe shndërruar në një lloj ndëshkimi.
Ka shumë vend dhe sidomos nevojë, në marrëdhëniet tona sociale, publike dhe private, për kërkimin e faljes dhe pendesën; por këto duhet të vijnë prej një shtyse për t’u çliruar nga pesha e fajit dhe prej dhembshurisë për viktimat; jo si ndëshkime nëpërmjet përuljes dhe poshtërimit dhe aq më pak dhe aq më keq, si armë në luftën politike të përditshme.
Këta që i kërkojnë sot në mënyrë teatrale kryeministrit Edi Rama “të kërkojë falje” për një gabim, mëkat a faj të së jatit të tij, janë ata vetë duke e përdhosur kujtimin e Havzi Nelës, viktimë e dhunës së shtetit totalitar, sa kohë që po e përdorin për qëllime politike të çastit.
Padyshim qe bijte nuk mbajne pergjegjesi per mekatet e eterve, rrjedhimisht as nuk kane perse te kerkojne falje per ato mekate. Por rasti ne fjale me duket se perben nje perjashtim a ndofta mund te inkuadrohet ne nje princip tjeter sipas te cilit nëse ke pasur perfitim, qofte edhe te terthorte nga ndonje mekat, kushdo qe e ka kryer ate, te takon te mbash pergjegjesi, dhe pse jo te kerkosh edhe falje per aq sa te takon, sipas perfitimit qe ke pasur. Po e elaboroj pak.
Ju thoni midis te tjerash qe “……Kristaq Rama qe hodhi firmen ne nje dekret vrastar….. as nuk e beri kete per hir te se birit….”. Nuk e ve ne dyshim qe motivet perse nje skulptor, pra nje artist, pra nje shpirt delikat kishte per te firmosur ate dekret vrastar mund dhe duhet te kene qene nga me te ndryshmet, mbase te cuditshme, mbase absurde, mbase te tilla qe edhe vete Z. Kristaq me shume se sa ishte ne gjendje t’i shpiegonte, i ndiente.
Ne nje alternative tjeter, mbase shpirti delikat i Z. Kristaq as qe donte te kishte motive apo arsye per te vene ate firme. Megjithe këto, jam i sigurte qe Z. Kristaq per asnje sekonde nuk mund te nxirrte jashte trurit te tij faktin e thjeshte, qe sikur mos o Zot, per cfaredo motivi qe shpirti i tij delikat do te mund te zbulonte per te MOS e firmosur ate dekret vrastar, jo vetem ai do ta paguante shtrenjt ate guxim, por edhe Edvini (keshtu quhej ne ate kohe) i vogel, bashke me nja dy te tjere do te beheshin viktimat e aktit guximtar te Z, Kristaq. Pra edhe pse mekati i z. Kristaq nuk ka perse te hedhe hije mbi Edin (sot Edvini i vogel quhet Edi) sipas principit te pare, fakti qe Edvini u be Edi u ngjiz pjeserisht edhe si rrjedhoje e firmes se Z. Kristaq ne dekretin vrastar.
A zhvleresohet pastaj faji i Z. Kristaq nëse Edi kerkon falje, per hir te faktit qe midis te tjerash edhe per merite te atij faji (tamam, si merite e atij faji, sepse sic duket edhe fajet kane nganjehere merita) Edvini sot eshte Edi, kjo perben nje ceshtje tjeter, por kerkon apo nuk kerkon falje Edi, gjithesesi Edvini eshte i sperkatur nga ai faj, dhe jo se eshte i biri i z. Kristaq, por sepse po te mos e kishte hedhur ate firme z. Kristaq, sot Edi do te vazhdonte te ishte Edvin, mbase duke dhene mesim vizatimi ne ndonje shkolle te fisme te Tiranes.
Faji nuk është i trashgueshëm. Edvini si fëmijë nuk kishte gjë në dorë, as për veprimet e babait të tij, as për përfitimet si djali i K.Ramës; as Edit të rritur nuk mund t’i kërkohet që të mbaj përgjegjësi për mëkatet të atit, e aq më pak që të kërkoj falje.
Por ajo që do të prisja unë nga Rama sot, është që ai të jetë i ndërgjegjshëm, se sa i privilegjuar ka qënë si fëmijë i K. Ramës dhe sidomos se sa padrejtësi e madhe u është bërë kundërshtarëve, real apo imagjinar, të sistemit të atëhershëm dhe familjeve të tyre. Më shumë modesti dhe vetpërmbajtje të Ramës në raporte me këta qytetarë dhe me historinë e para ’90-ës, kjo do të ishte, moralisht, qasja e duhur e Ramës dhe e fëmijëve të tjerë të “ish-ëve” përgjegjës apo të përzier në krime. Të tjerat na kthejnë prapë mbrapsht te lufta e klasave dhe te armiqtë e popullit.
Me kete logjike, as qeverite gjermane te pasluftes nuk kishin perse te kerkonin falje per mizorite e Hitlerit, e aq me pak te paguanin reparacione, sepse tek e fundit brezi gjerman i pasluftes perbehej me se shumti nga bij te eterve qe kryen mekatet. Faji nuk eshte i trashegueshem ne kuptimin qe duhet shpaguar sy per sy e dhemb per dhemb ndaj brezit tjeter, por sic e thoni edhe juve ne menyre te kadifenjte Edi sot duhet te jete i ndergjegjshem se sa i privilegjuar ishte si Edvin etj. etj.
A po e ben Edi kete? A ka nje mekanizem qe ne mos ta detyroje Edin ta beje kete, te pakten ta beje te ndihet jangllesh? Nuk e besoj se Edi pjerdh (me fal shprehjen) per kete pune. Kaq sa i perket Edit.
Sa per luften e klasave, te jesh i sigurte se me gjithe “neverine” qe ngjall sot ajo si koncept (besoj vetem sepse ishte institucion, i pranuar paturpesisht ne kohen e diktatures si politike shteterore) ka gjarperuar e do te gjarperoje midis njerezve ne formen e shpagimit, hakmarrjes, gjakmarrjes a te tjera te ngjashme, me ndryshimin e vetem me luften e klasave, qe kur nuk do te jete politike shteterore do te aplikohet individualisht, midis grupeve, a midis kombeve. Po nejse ky eshte nje diskurs per te cilin jane shkruar volume te tera e do te vazhdojne te shkruhen e nuk eshte ne kompetencen time te shtjelloj, vetem se nuk m’u duk me vend perdorimi i saj si argument kur vjen puna te cfare i detyrohet, a nuk i detyrohet Edi Kryeminister Rama, Edvin Kristaq Rames.
Po ne ket linje, dhe me friken se mos i kethehemi edhe nje here luftes se klasave dhe armiqve te popullit, juve ju duket se cdo gje eshte “straight” dhe “fair” qe sot kemi per kryeminister Edi Ramen, i biri i firmosesit te dekretit vrastar, dhe antare te qeverise se tij nje tufe pasardhesish me pak a me shume te drejtperdrejte te atyre qe e ushtruan luften e klasave si politike shteterore?
Apo kjo eshte e shkelqyer se, veç qe mekatet e eterve nuk i paguajne bijte, vertetojme katerciperisht se kemi hequr dore nga lufta e klasave, te pakten si politike shteterore.
Keni përzier disa gjëra bashkë. Shkurtimisht:
1. Qeveritë gjermane u kërkuan falje me të drejtë dhe u paguan dëmshpërblim viktimave për krimet e bëra nga shteti dhe nga populli gjerman ndaj popujve të tjerë të Evropës dhe sidomos për genocididin ndaj hebrenjëve. Kjo vetëm i nderon, si popullin gjerman ashtu dhe qeveritë e tij të të pas luftës. Por asnjë bir apo bijë e kriminelëve nazistë as nuk u bë/quajt fajtor personalisht për krimet e prindërve të tij. Dallimi është i qartë, për ata që duan ta shohin.
2. “Qepni gojën”, që Rama i pafytyrë u kërkon kritikëve te bunkerit-muze në qendër të Tiranës, tregon që ai nuk e ka këtë ndërgjegjësim (“nuk e pjerdh”, si thoni ju), se sa i privilegjuar ishte ai dhe sa e madhe ishte padrejtësia që iu bë viktimave të komunistëve. Rama as ka respekt, as ka kuptuar gjë nga historia. Turp i tij! Por paftyrësia e një njeriu nuk ndryshon gjë në atë që, faji nuk është – nuk duhet të jetë – i trashgueshëm.
3. A ka mekanizëm, që ta bëj Ramën të ndihet “jangllësh”, si thoni ju? Unë këtë nuk e di, varet sa i mprehtë apo trashë është vetë robi, prej të cilit pritet kjo. Por ka shumë mjete për ta bërë Ramën dhe shumë kopilë të tjerë rreth tij që të ndihen keq e për t’i nxjerrë jashtë loje: që nga vezët dhe salca në kokë, e deri te vota kundër.
4. Nuk më duket aspak “straight” dhe “fair”, që të kemi sot Ramën si kryeministër: kjo për njëmijë arsye, por jo pse Edi Rama është i biri i Kristaq Ramës.
5. Harresa kolektive e krimeve të komunizmit, mosdënimi i kriminelëve (jo vetëm atyre të komunizmit) dhe paaftësia jonë si shoqëri, që të bëjmë qarkullimin e elitave drejtuese janë, për mendimin, kanceret e shoqërisë shqiptare të këtyre 25 viteve të fundit. Por të bësh fëmijët fajtor për krimet e prindërve dhe për përfitimet që patën nga këta prindër kjo është, për mua, luftë klasash.
Thjesht dhe edhe me shkurtimisht:
Edi Rama nuk do te kishte qene sot kryeministri i Shqiperise, po te mos kishte qene i biri i Kristaqit, dhe kjo pavaresisht ndodhise me Havzi Nelen, jo pse pa tjeter nje nga cunat e Kristaqit do te behej kryeminister i Shqiperise, por sepse per te kapercyer kaluçin gjithmone duhet nje pedane, qe sa me elastike dhe/ose e larte te jete aq me mire eshte. Sa per faljen per Havzi Nelen, jam dakord me ju, s’ka perse ta kerkoje, eshte irrelevante ne faktin qe Edvini eshte sot kryeminister.
Edhe një diçka tjetër: në shoqërinë, qytetërimin dhe kulturën e sotme, nuk e pranojmë që bijtë të trashëgojnë mëkatet e etërve – por e marrim për të mirëqenë që bijtë të trashëgojnë pronat e etërve. Pra mbajmë qëndrim të diferencuar ndaj trashëgimisë (në kuptimin inheritance, jo heritage). Në disa shoqëri, bijtë trashëgojnë edhe statusin e privilegjiuar dhe, anasjelltas, të nënshtruar të etërve; për shembull gjaku blu në familjet aristokratike ose kastat në Indi dhe gjetiu; por tek ne kjo nuk pranohet më. Por ne pranojmë si të natyrshme që bijtë të trashëgojnë kapitalin intelektual ose kulturor të etërve, çfarë vetvetiu do të krijojë hierarki; një fëmijë i rritur në një familje më të pasur ose me pozicion social më të konsoliduar do të përfitojë më shumë dhe do ta nisë garën e jetës nga një pozicion më i avancuar. Ky argument i fundit varet edhe nga koncepti ynë modern për “garën e jetës” dhe meritokracinë; por ne e pranojmë si të natyrshëm. Një njeri si Kristaq Rama ka qenë i privilegjiuar në regjimin totalitar; këtë privilegj e trashëgoi edhe i biri, duke u rritur në një mjedis më të rafinuar. Tani ne sot e pranojmë se regjimi totalitar ka qenë kriminal, çnjerëzor dhe i themeluar mbi terrorin masiv; por kjo nuk na lejon që të pretendojmë sekuestrimin e kapitalit intelektual dhe kulturor që kanë përfituar bijtë e etërve që ishin pjesë e elitës së atëhershme. Përkundrazi, sikur të kish pasur në Shqipëri një aristokraci të titulluar për të pasur pushtet dhe pas 1990-ës kjo aristokraci të ish zhveshur nga titullimi, atëherë të gjithë do të kishim qeshur me pretendimin e ndonjë biri për të trashëguar privilegjet e të jatit (sikurse shumë sot qeshin me pretendimet e të ashtuquajturit “princ trashëgimtar të fronit”, pa çka se statusin kësaj familjeje ia ka njohur edhe Parlamenti).
Dua të them: pabarazitë sociale mund edhe të zhbëhen me dekret ose me ligj; madje edhe pronat e patundshme dhe të tundshme mund të sekuestrohen; por kapitali intelektual mbetet dhe e vetmja gjë që mund të bësh është t’ua mohosh me ligj meritokracinë atyre që kanë trashëguar një kapital të tillë prej etërve. Vetëm se këtë e bënte regjimi i djeshëm, kur nuk u jepte të drejtë studimi fëmijëve të elitave të kohës së Zogut, duke i konsideruar si “të deklasuar”; ose nuk u jepte vende pune që konsideroheshin si të privilegjiuara. Sot ka një numër të madh familjesh të kamura në Shqipëri, që i kanë bërë pasuritë me rrugë kriminale dhe të paligjshme ose duke shfrytëzuar pushtetin politik; fëmijët e këtyre kanë mundësinë të marrin edukim të klasit të parë; dhe fëmijët e fëmijëve do të trashëgojnë kapital intelektual dhe kulturor të tillë që t’i diferencojë dukshëm prej të tjerëve. Pavarësisht se i ka rrënjët te paraja kriminale, ky lloj kapitali i trashëguar është në vetvete i pastër. Edi Rama, për t’u kthyer te shembulli ynë, mund të ketë trashëguar nga i jati interesin për artin dhe njohjen e gjuhës vizuale; por besoj të ketë trashëguar interesin për Realizmin Socialist ose Bashkimin e Madh Sovjetik dhe as të ketë mësuar rusishten vetëm e vetëm ngaqë shumë libra të bibliotekës në shtëpinë e vet i ka pasur me cirilica.
Po lejohem të sjell një shembull tjetër këtë herë personal: në fëmijëri, ishim fqinjë me familjen e një tregtari të madh nga Berati, një nga ata që pas Luftës u torturuan për vdekje që të tregonin florinjtë dhe ashtu edhe vdiqën, nën hekura. Gruas të këtij tregtarit ia patën marrë edhe shtëpinë trekatëshe ku jetonte, dhe i kishin lënë vetëm një si tip dhome për të jetuar së bashku me katër fëmijët, në varfëri ekstreme. E megjithatë, të gjithë në lagje i njihnin si njerëz super të rafinuar, të ditur dhe të urtë, me të cilët ishte privilegj që të rrije; të rrethuar nga familje të një kategorie krejt tjetër, dukeshin sikur i kishin hedhur aty me parashutë. E pra, e ëma nuk kish para që t’u blente libra; dhe këta gjithnjë i gjeje duke lexuar libra që u jepnin të tjerët hua. Fëmijët u rritën dhe ashtu mbetën, gjithnjë të shquar mes të tjerëve; edhe pse nga i jati i tyre nuk mbanin mend pothuajse asgjë, sikurse nuk mbanin mend gjë nga jeta e dikurshme nën privilegjin ekonomik. Por kapitalin intelektual dhe sidomos kulturor, të trashëguar nga e jëma, e kishin ruajtur dhe kjo dukej dhe s’ua merrte dot kush, pa çka se nuk e shfrytëzonin dot. Unë këtë e kuptoj vetëm tani; atëherë veç më pëlqente që të rrija atje, në atë dhomën e superpopulluar, me një radio që gjithnjë gumëzhinte në cep, e sintonizuar te RAI; por mbaj mend edhe që nëna ime gjithnjë shoqërohej me ta dhe i donte fort.
Unë shkrimin më lart e kisha më shumë në përgjithësi, se për rastin specifik të Edi Ramës dhe të fajësisë së tij personale ndaj akteve politike të së jatit Kristaq Rama.
Jam dakord me Gjilpërën, kur shkruan se:
Këtu do të shtoja se nuk jam i bindur që disa investime me vlerë më shumë turistike, si bunkerët e shndërruar në ekspozita, mund të ndihmojnë për zbardhjen e krimeve të komunizmit.
Pa i paragjykuar njerëzit që kanë punuar për to, mendoj se instalacione të tilla krijojnë një imazh të shtrembër për çfarë ka ndodhur gjatë gjysmë shekulli totalitarizëm në Shqipëri.
A do të edukojnë ato dot, përveçse të ngjallin interes tek të huajt dhe të shërbejnë si destinacione vizitash turistike? Kam frikë se jo; por jam gati të përgënjeshtrohem.
Gjilpëra flet për harresë kolektive; unë kësaj do t’i shtoja edhe gënjeshtrën, e cila ia kalon harresës.
Mjaft të shohim mënyrën si flitet për fatin e hidhur të Havzi Nelës. Biografia e këtij mund të shërbejë si narrativë model për atë çfarë u ndodhte të persekutuarve nga regjimi në atë kohë.
E megjithatë, ajo biografi nuk tregohet. Vazhdimisht dëgjon të thuhet: “pse e vranë poetin, pse e vranë poetin.” Pa çka se dihet që Nelën, ish i burgosur politik, e dënuan me vdekje ngaqë kish qëlluar me armë një polic; pas një historie me shumë precedentë penalë.
Që ndonjë hajvan a provokator të mos më thotë se jam duke e përdhosur kujtimin e viktimës, po shtoj se është gënjeshtra që e përdhos viktimën, jo parashtrimi i fakteve siç kanë ndodhur; meqë faktet mjaftojnë për ta akuzuar regjimin totalitar si vrasës, ndërsa gënjeshtra lë të kuptohet se ka diçka që duhet fshehur ose shtrembëruar, sipas nevojës.
Gjithsesi, një gënjeshtër tjetër është që Kristaq Rama paska nënshkruar “vendimin me vdekje”; në gakt Kryesia e Kuvendit Popullor nuk merrte vendime me vdekje dhe as vendime të tjera me natyrë gjyqësore – vendimin e kish marrë gjykata përkatëse. Dokumenti i nënshkruar nga Kristaq Rama është refuzimi i kërkesës për falje jete. Janë dy gjëra të ndryshme.
Po të lexosh për biografinë e Nelës dhe për rrethanat e ekzekutimit të tij makabër, e kupton se kjo vrasje shtetërore synonte të terrorizonte popullin, në një kohë kur regjimit Alia po i lëkundej pushteti nën këmbë. Ishte akt tipik terrori totalitar – që i ekzekutuari ishte poet dhe jo bari ose elektriçist, kjo nuk kishte ndonjë rëndësi.
Motivacioni i dënimit, mesa shoh, ka qenë “terrorizmi”; dhe pikërisht fakti që Nela përdori armën kundër forcave të policisë që i kishin hyrë në shtëpi.
Kush i formulon këto narrativa sot, ka një detyrim moral ndaj viktimave që t’i rrëfejë ngjarjet sa më afër të vërtetës që mundet; dhe jo t’i zbukurojë dhe as t’i dramatizojë, për arsye sentimentale, ose më keq akoma, që t’i përdorë për të sulmuar kundërshtarët e sotëm politikë.
Kërkesën e përsëritur që i bëhet Ramës “për të kërkuar falje” unë e gjej të paktën hipokrite; sepse as këta që e parashtrojnë nuk e kanë hallin te pendesa e Ramës, dhe as Rama vetë, sikur të bindej ose të detyrohej të kërkonte falje, nuk do ta bënte për hir të pendesës, por për hir të oportunitetit politik.
Mua më duket e turpshme që të veprohet kështu, me kujtimin e një viktime të totalitarizmit.
Më në fund, për t’u kthyer te Edi Rama dhe raporti i tij me të jatin, dua të kujtoj se Edi u bë personazh publik në fillim të viteve 1990 pikërisht duke iu kundërvënë haptazi regjimit Alia dhe, simbolikisht, gjithçkaje që përfaqësonte i jati.
Rama bir u rebelua kundër Ramës baba. Kush i ka lexuar fjalimet e tij dhe shkrimet publicistike të asaj kohe, ose edhe vëllimin “Refleksione”, do ta kuptojë më mirë se çfarë po them.
Që Rama sot Kryeministër nuk do që t’ia përmendin më “Refleksionet”, sikurse kam dëgjuar të thuhet, kjo nuk i zhvlerëson gjestet dhe aktet e tij të atëhershme; as kontributin e tij të paktën në formulimin e një diskursi anti-totalitar në mediat shqip të fillimviteve 1990.
Nuk ka so thuhet më bukur
Nuk po dua te zgjatem me tutje me shto uje e shto miell ne kete debat qe me duket se nuk po con me larg se “secili ka per t’u ngujuar ne istikamin e vet me kembengulje”, por zoti Vehbiu ne shkrimin tuaj shkruani (parafrazoj, meqe nuk bej dot copy-paste) pak a shume se Kristaq Rama nuk e pyeti te birin kur firmosi dekretin VRASTAR (fjala juaj kjo), dhe pastaj ne komentin tuaj me poshte vini ne dukje faktin qe nuk e vuri ne dyshim njeri ketu se u firmos mosfalja dhe jo denimi vete, meqe kete e kish marre gjykata dhe se keto na qenkan gjera krejt te ndryshme. Po or zoteri jane gjera te ndryshme, por edhe ju vete dekretin qe firmosi Kristaqi e quajtet VRASTAR. Madje, mua me duket se Kristaqi dhe te tjeret kishin nje mundesi, e kuptoj fare teorike, po e kishin ama, qe vendimin fillimisht vrastar te gjykates ta shnderronin ne nje dekret jo-vrastar te Presidiumit te Kuvendit Popullor. Ne kete kuptim mua me duket se Kristaqi me shoke ishin ata qe i vune vulen asaj pune, edhe pse kuptohet se pa vendimin e gjykates, as Kristaqi e as shoket e tij nuk do te ishin perzier ne nje ceshtje qe nuk do te egzistonte.
Sa per pjesen qe nga pushkatimi i Havzi Neles sot perpiqen te perfitojne politikisht kushedi kush e kushedi per cfare, jam dakord me c’thoni ju, por hej, se mos eshte i vetmi rast. E gjithe historia shqiptare eshte e mbushur me rrëfenja te ketij lloji. Tek e fundit edhe ju me blogun tuaj midis te tjerave, a nuk perpiqeni te “debunk”-ni disa nga ato mite, ashtu sic disa nga ato mite i mbeshtesni, per te mos thene qe ndofta ndonjehere edhe t’i krijoni nga e para?
Gjithashtu nuk besoj se Rama u shnderrua ne personazh publik per ato shkaqe qe thoni ju, sepse po te ishte ashtu do te kishte pasur nje vazhdimesi ne hulline ku nisi. Te mos harrojme, qe pas asaj periudhe, Rama u zhduk ne nje dimension ku per t’ua kujtuar njerezve se egzistonte akoma i duhej te publikonte foto te vehtes se tij me nje tenxhere spageti ne goje. Pas kesaj periudhe, pavaresisht nga thonjte e zinj, Fatos Nanoja e risolli ne vemendje duke e katapultuar ne rangjet me te larta te atij pushteti qe vete Rama e kishte kontestuar. Si remineshence nga e kaluara e tij “rebele” permendi breket e Violeta Manushit ne nje soj takimi ku rrihte t’u mbushte mendjen pjesmarresve se ishte moderni i rradhes. Dhe ja tani i “lare nga te gjitha mekatet” dhe pavaresisht origjines, madje per shkak te asaj origjine Edvini e sheh vehten atje ku eshte sot, per te miren e te gjithe shqiptareve, perfshire edhe diasporen, nje samit te se ciles po e mban ne Tirane sipas shpikjes qe beri e shoqja.
Dakord jam: edhe unë gabim e kisha. Ndonjëherë (shpesh herë) na flet gjuha e të tjerëve.
Ky shkrim e ka premisën e gabuar, sepse ka shndërruar në strumbullar faktin pothuajse të parëndësishëm që Edi Rama është i biri i Kristaq Ramës, dhe jo faktin që në këto 26 vjet pushteti poskomunist i tanishëm jo vetëm që nuk ka kërkuar falje për vikrimiat e komunizmit por vazhdon e tallet me to.
Ajo banderolë kërkon përgjrgjësi morlae, jo ligjore. Edi Rama, përsa kohë ka marrë përsipër përgjegjësitë politike të poskomunizmit, ka përgjegjësi morale që ç’ke me atë pune. Ndaj fakti që Edi është i biri i Kristaqit, është jo vetëm simbolike por edhe signifikante.
Respekte për ato që e kanë ngritur atë banderolë!
L.A., nuk po të kuptoj mirë: fakti që Edi Rama është i biri i Kristaq Ramës është “pothuajse i parëndësishëm”, apo “jo vetëm simbolik, por edhe signifikant”? Të pyes jo se dua të gjej kontradiktën në çfarë ke shkruar, por që të di si të përgjigjem.
Gjithsesi, besoj se të falurën për krimet e komunizmit duhet ta kërkojnë Parlamenti dhe Presidenti i Republikës, jo një kryeministër; sepse Parlamenti e përfaqëson popullin, ndërsa Presidenti unitetin e pushteteve.
Për krimet e komunizmit në Shqipëri nuk është bërë asgjë, dhe NUK do të bëhet asgjë; sepse reagimi që kërkon ti dhe që e kërkoj edhe unë kërkon një vetëdijë kolektive morale, e cila atje mungon krejt.
Qytetari shqiptar tipik sot reagon publikisht ose kur i cenohet interesi material vetjak, ose për t’u dukur a për të përfituar nga pushteti, ose për të marrë hak ose kur i bëhet një padrejtësi atij vetë; ose, siç e thonë tani, për “vetëgjyqësi.”
Jo vetëm që marrëdhëniet sociale janë amorale, por edhe vetë kriteri etik i vlerësimit të njerëzve, të punëve dhe të fjalëve praktikisht është braktisur.
Qëndrimi ndaj krimeve të komunizmit është thellësisht moral dhe parakupton pendesën, si akt shpirtëror; në një kohë që pendesa parakupton në mos një ndërgjegje morale, të paktën aftësinë për të dalluar midis së mirës dhe së keqes.
Asnjë gjurmë të kësaj aftësie ose virtyti nuk më duket se gjej, në jetën publike të atjeshme, përtej qarqeve të ngushta ku ndoshta ende kultivohet religjioziteti jo si vlerë identitare dhe as si makinë për t’u organizuar politikisht dhe që, gjithsesi, nuk kanë ndonjë prani publike.
Ardian, për t’u sqaruar, unë ju kuptoj mirë por nuk jam dakort me ato që thoni.
Shkrimi juaj trajton një padrejtësi të perceptuar, sipas të cilës mëkatet e të atit kërkohen t’i mvishen të birit, çka bëhet edhe strumbullari i këij shkrimi. Ndërkohë ngelet i paprekur në shkrim fakti dhe shqetësimi që ngrihet literalisht në pankartë, pra ai që askush nuk ka kërkuar falje për vrasjen e Havzi Nelës. Ose thënë ndryshe, fakti që Rama, figurë e rëndësishme publike dhe politike, shënjohet me gisht si i biri i Kristaqit, përfaques i komunizmit dhe nënshkrues i një dënimi me vdekje, është i parëndësishëm përball faktit që për vrasjen e Havzi Nelës nuk është kërkuar falje.
Ndërkohë, përgjegjësia që i kërkohet Ramës paraqitet në shkrim sikur të jetë një përgjegjësi ligjore, duke shkuar deri aty sa të përdoren fjlët “ndëshkim” dhe “vuajtje” (vërtet shumë dramatike).
Por sigurisht, as ju dhe as unë nuk besojmë dot me sinqeritet se Edvin Rama do ndëshkohet, apo largqoftë edhe të vuaj shpirtërisht apo fizikisht, nëse do kërkonte falje për krimet e komunizmit nga pozitat e pinjollit të një familje të tillë. Sepse të dyja fetë e krishtere që Rama pretendon se u përket, katolicizmit dhe ortodoksisë, i njohin si pendimin (repentance) ashtu edhe faljen (forgiveness), çka në rastin e Ramës do duhej të kthehej në nje bekim (blessing). Po ashtu dyshoj nëse ndonjë myslyman shqiptar do ta shihte këtë si shënjë të njëanshmërisë fetare të kryeministrit.
Problemi është që Rama, dhe gjithë klasa politike shqiptare as e ndjenë dhe as e shohin në këtë prizëm. Në botëkuptimin e tyre, për sa kohë kanë pushtetin ata janë të bekuar (blessing), pa pasur nevojë as për pendim (repentance) dhe as për falje (forgivness).
Po ashtu, as ju nuk e besoni me të vërtet që nismën për të kërkuar falje e paskan ekskluzivitet Parlamenti dhe Presidenti! Për mendimin tim çdokush nga klasa politke mund ta marrë këtë nisëm, me kushtë që e gjithë kjo klasë ta përkrahë seriozisht. Përkundrazi në kushtet e Shqipërisë ekzekutivi është në pozicioinin më të mirë për të ndërmarr një nisëm, cfarëdo, dhe të prodhoj rezultate reale (jo vetëm në korrje dhe shirje).
Ndërkohë, komenti juaj i mësipërm ka një kontradiktë, sepse kërkon me ngulm vetëdije institucionale ndaj Parlamentit dhe Presidentit (por jo Kryeministrit?) por e mohon ekzistencën e një vetëdije morale në shoqëri. E kotë ta them që një shoqëri që nuk ka vetëdije morale, nuk prodhon dot institucione demokratike. Ndaj primar këtu duhej të ishte moraliteti, jo modaliteti.
Dhe këtu dalim tek ajo që unë e quaj realiteti i pushtetit postkomunist në Shqipëri (përkundër atij demokratik që shitet nga propaganda partiake). Ky pushtet postkomunist ka qënë i përfaqsuar këto 26 vjet nga figura që ose i kanë shërbyer drejtpërdrejt regjimit komunist, siç janë Doktori dhe Nano, ose kanë qënë bijtë e etërve të komunizmit, si në rastin e Ramës që po diskutojmë. Por realiteti dhe faktet i bëjnë këto koincidenca jo vetëm simbolike, por edhe kuptimplote (significant). Këto koincidenca do ngelen të tilla përderisa nuk ka një përpjekje morale dhe kuptimplote (significant) për të dënuar krimet e komunizmit dhe ngritjen e një sistemi demokratik.
Presidenti dhe Parlamenti përfaqësojnë njëri unitetin e pushteteve, tjetri zgjedhësit në tërësi, ose “popullin.” Kryeministri është një nëpunës i glorifikuar: në emër të KUJT do të kërkonte falje publikisht, edhe sikur të donte? Të PS-së? Të shumicës parlamentare a të koalicionit që qeveris? Të qeverisë që kryeson, dhe që ka ardhur në pushtet para tre vjetësh? Të Ilir Metës? Nuk më dalin llogaritë…
Nuk e kuptoj. Ju fare lehtësisht hamnedësoni se dikush po e shrytëzon tragjedinë e Nelës për qëllime politike – që nëse e vërtet është veprim moralisht i dënueshëm – por e keni të vështirë të bëni të njëjtën gjë për mënyrën se si po e shfrytëzon Rama trashëgiminë e tij dhe të të tjerëve për karrierën e vet politike?
Jo, nuk e kam të vështirë. Madje e kam bërë disa herë, këtu te Peizazhet. Çfarë e kam të vështirë, është të trajtoj problemin 2, gjatë kohës që po merrem me problemin 1. Për të njëjtën arsye, kur jam marrë me problemin 2, nuk e kam prekur problemin 1. Kam dëshirë t’i trajtoj veçan këto gjëra, edhe kur lidhen mes tyre: më pëlqen që lidhjen ta bëjë lexuesi, jo t’ia fut unë në gojë me lugë.
Ardian, ky argument është shumë abstrakt për mua, ndaj po i jap fund këtij diskutimi.
Paqe.