Lexoj nga Ardian Muhaj, sot në “Panorama,” një qasje të pazakontë, por për mua shumë premtuese, ndaj diskursit historiografik për Luftën Nacional-Çlirimtare – qasje që ai e quan “semantike.”

Muhaj ka vënë re se, “në të gjitha studimet e kryera nga cilado palë” […] “kufta kundër armikut pushtues, qoftë atij italian qoftë atij gjerman, jepet në trajtën pësore, dhe jo në atë veprore.”

Përkundrazi, “trajta veprore përdoret kryesisht në përshkrimin e përplasjeve mes grupimeve të ndryshme shqiptare, veçanërisht mes Ballit e komunistëve.”

Kështu, thotë autori, praktikisht të gjithë ata që e kanë rrëfyer Luftën e pranojnë se fashistët italianë “u larguan” në vjeshtë të vitit 1943, dhe askush nuk thotë se “forcat tona… i shporrën pushtuesit italianë.” Përshkrimi i ngjarjeve, thotë ai, “është tërësisht pësor” dhe “thjesht në rolin e spektatorit.”

Këtë Muhaj e krahason me diskursin historiografik për Luftën e Vlorës, ku thuhet se “e hodhëm italianin në det”, ose me një ndërtim vepror.

Edhe kur vjen puna për ditën e Çlirimit të Shqipërisë, i njëjti diskurs pyet se “kur u largua gjermani i fundit” dhe jo “kur e shporrëm gjermanin e fundit,” vëren autori.

Nga ana tjetër, kronikat e përplasjeve të Frontit dhe të UNÇSh me Ballin Kombëtar ndërtohen, nga historiografia e regjimit të Tiranës, me folje të tipit “shpartalloj” dhe “asgjësoj”, të cilat kanë natyrë “veprore”; në një kohë që pala e kundërt flet për partizanë që “masakrojnë” të pafajshmit, “vrasin pa gjyq”, “persekutojnë,” etj.

Duket sikur historianët e të gjitha palëve e kanë pranuar, me pavetëdije, se – edhe pse luftë në Shqipërinë e asaj kohe është bërë edhe kundër italianëve, edhe kundër gjermanëve – lufta e vërtetë, ku tanët patën agjenci, u zhvillua në trajtën e një përleshjeje vëllavrasëse.

Këtu nuk mund të diskutoj gjatë natyrën e Luftës, si antifashiste ose civile; por vetëm të vë në dukje se analiza e Muhajt, nga ana metodologjike, mund të shërbejë për t’i nxjerrë studimet historike nga ngërçi i tanishëm, duke zbatuar një përftesë analitike të ngjashme me psikanalizën.

Nuk ka dyshim se, për të dhënë fundin e pushtimit italian në Shqipëri, shtihen në punë folje të tipit “u larguan” ose “u tërhoqën” “kapitulloi” ose “u dorëzuan”; sikurse thuhet edhe për gjermanët se “u larguan” nga Shqipëria.

Kjo mund të duket e çuditshme, po të kemi parasysh se lufta, si lloj veprimtarie njerëzore, ka vetvetiu natyrë agjentive, nga pikëpamja e formës së brendshme semantike.

Nuk është se folje të tipit “mposht” ose “mund” ose “vras” mungojnë krejt nga diskursi historiografik për Luftën; por fakt është që, për të përshkruar momentet e kurorëzimit të saj, këto duket se u lënë vend foljeve të tjera, si “largohem,” “tërhiqem,” ose “kapitulloj.”

Qasja e Muhajt është origjinale, produktive dhe e nevojshme, por instrumentet e tij të analizës mund të duhet të rafinohen, duke filluar që nga kundërvënia e supozuar “veprore/pësore” në foljet (predikatet), nga e cila ai niset.

Ndoshta autori nuk ka dashur të rëndojë lexuesin e “Panoramës” dhe e ka thjeshtuar qëllimisht analizën duke lënë krejt jashtë nocionin e agjencisë; sepse përndryshe, unë aty gjej një farë pështjellimi midis kundërvënieve veprore/joveprore dhe kundërvënieve të tjera, kalimtare/jokalimtare, në analizën e foljeve.

Kështu, folja “largohem”, që përdoret për të përshkruar fundin e gjermanëve në Shqipëri, nuk është në trajtën pësore, por në trajtën mesore. Shqipja ka disa lloj foljesh mesore, mes të cilave edhe folje që tregojnë “vetë-lëvizje”, si kthehem, nisem, tërhiqem, zbythem, hidhem, zvarritem, ngjitem, rrotullohem, sulem, vërtitem, ndalem, etj. Nga ana tipologjike, foljet mesore afrohen me foljet vetvetore (refleksive) si lahem, të cilat tregojnë një veprim që subjekti e kryen ndaj vetes. Ndryshe nga ç’ndodh me pësoren, në këto forma të mesores dhe të  vetvetores agjenti dhe pësuesi (agens dhe patiens) përkojnë.

Njëlloj mund të ishte thënë “gjermanët ikën nga Shqipëria” ose “dolën” etj., duke përdorur folje në trajtën veprore; meqë rëndësi në këto kontekste nuk ka aq forma joveprore e foljeve, por natyra e tyre jokalimtare.

Të krahasohet kjo me një ndërtim kalimtar, të tillë si “forcat partizane i shpartalluan ballistët ndaj të gdhirë”, ku folja shpartalloj është jo vetëm veprore, por edhe kalimtare, meqë veprimi njëfarësoj “kalon” nga partizanët te ballistët.

Kalimtarësia, të paktën në kuptim, do të mbetej edhe po ta shndërronim fjalinë e mësipërme në: “ballistët u shpartalluan prej partizanëve ndaj të gdhirë”, ku folja “u shpartalluan” del në trajtën pësore, gjithë duke mbetur kalimtare – meqë kuptimi i saj nuk ndryshon dhe as qasja narrative ndaj ngjarjes.

Prandaj mua më duket se, në analizën që kërkon të ndërmarrë Muhaj, nuk janë format veprore dhe pësore që ngrenë peshë, por kalimtarësia (transitiviteti) i foljeve: në një kohë që ardhja dhe largimi i pushtuesve italianë dhe gjermanë trajtohet si të ishte një dukuri natyrore, e ngjashme me motin e keq, lufta mes partizanëve dhe ballistëve ose forcave të Legalitetit përshkruhet me folje kalimtare, të cilat shënjojnë veprime që kanë gjithnjë një agens dhe një patiens.

Historiografët e kësaj periudhe ndoshta nuk kanë qenë deri në fund të vetëdijshëm se, duke folur rregullisht për “largim” të pushtuesve ose “ikje” ose “dorëzim” janë duke pranuar – sado në mënyrë implicite – se Lufta Na-Çl nuk luajti ndonjë rol vendimtar në çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit; në kuptimin që këta të fundit u larguan atëherë kur e panë të udhës, ose kur u detyruan nga faktorë strategjikë madhorë, pa lidhje me çfarë po ndodhte në Shqipëri.

Për të njëjtën arsye, përdorimi i foljeve kalimtare që përmend Muhaj, në përshkrimet e përplasjeve me “armikun e brendshëm” dhe “të shiturit dhe tradhtarët”, ose edhe “të gënjyerit”, tregon se edhe ata janë gati të pranojnë, gjithnjë me pavetëdije, se fitorja e 29 nëntorit 1944 lidhej, në analizë të fundit, me marrjen e pushtetit, jo me “çlirimin”.