Duke marrë fjalën te një debat i organizuar gjatë festivalit të filmit Dokufest në Prizren, Halil Matoshi shpjegoi se përse nuk flet serbisht (Përse nuk flas serbisht, botuar te Pasqyre.al).
Rrëfimi i tij përçon dramën e një kulture të detyruar t’i nënvendoset një tjetre, me forcën e armëve; por edhe revoltën që mund të shprehet nëpërmjet gjuhës.
Episodet e përplasjeve me policinë, ku edhe diferenca më e vogël në shqiptim ose në gjuhën e zgjedhur për komunikim, mund të shënjojë dallimin mes burgut dhe lirisë, të bëjnë të mendosh se në ca vende të Ballkanit shibboleth-i biblik ende ecën si valutë shkëmbimi.
Teksa shqiptarët e Kosovës përballeshin me dhunën policore të Serbisë, serbishtja vinte dhe merrte trajtat e një gjuhe me të cilën kjo dhunë përcillej (për këtë temë kam shkruar më gjatë këtu).
Për fat të mirë Matoshi shpëtoi i gjallë nga burgu dhe kampi i përqendrimit serb; dhe eksperienca e tij e hidhur, që tani e njoha për herë të parë edhe pse ia kam lexuar rregullisht shkrimet, më ndihmoi për të kuptuar më mirë edhe pozicionet e tij për çështje të tjera.
Përfshi edhe ato që merr gjatë kësaj bisede, në lidhje gjuhën si të tillë, dhe gjuhët në marrëdhënie dhe konflikt mes tyre: si serbishtja me shqipen, por edhe e për fat të keq, si standardi i 1972-shit dhe shqipja e Kosovës.
Autori thotë se nuk ndihej mirë në bisedat shqip, aq sa një ditë do ta shmangte të folmen sipas standardit, meqë kjo:
kishte marrë për bazë dialektin toskë, që vlon nga paraziti -uar, zor i duruar, që të bëhet sikur po flet diçka për shkretëtirën e Saharës ose thënë në mënyrë sarkastike “Qenke bërë tërë rërë.” […]
Një gjë mund të deduktohet nga ky pasazh i çuditshëm: që Matoshit nuk i duhet vënë shumë veshi, kur merret me analiza gjuhësore: në fakt, ajo -uar e toskërishtes dhe e standardit, që këtij i duket “parazit”, ka një rol për të kryer, brenda morfo-fonologjisë së shqipes së njësuar; nuk është as “parazitare”, as e tepërt.[1]
Matoshi duket sikur ka rënë edhe ai viktimë i hiperkorrektizmit kosovar – që shpesh shfaqet te ky ngatërrim mes standardit, që zbatohet kryesisht ndaj shqipes së shkruar; dhe mënyrës si flasim.
Do ta shmangia të folmen sipas standardit të gjuhës shqipe të vitit 1972, thotë ai. Mirë se vjen në klubin më të madh të shqipfolësve, z. Matoshi – ku askush nuk flet me standard; sepse standardi nuk pretendon autoritet mbi gjuhën e folur në përgjithësi, por vetëm mbi atë të shkruarën; madje edhe sistemi i rregullave i dalë prej 1972-shit quhet “i drejtshkrimit” dhe jo i “drejt-të-folurit”.[2]
Qytetarëve të arsimuar në Shqipëri dhe besoj edhe në Kosovë nuk u kërkon kush që të flasin patjetër sipas standardit (“të flasin me drejtshkrim”, siç shprehen disa); por vetëm që të dinë të flasin sipas standardit. Dallimi është me rëndësi.
Dikujt si Matoshi, nuk do t’i duhet ndonjëherë të zbatojë normat e drejtshqiptimit dhe të gramatikës standard në ligjërimin e folur – përveçse po t’i kërkohet ndonjëherë të drejtojë emisionin e lajmeve në televizionin kombëtar, ose të punojë si zëdhënës i Presidentit të Republikës, qoftë në Shqipëri qoftë në Kosovë. Sot madje as aktorëve të teatrit e të filmit nuk po u kërkohet më të drejtshqiptojnë e të ndjekin gramatikën e standardit, kur interpretojnë.
Përndryshe, është zgjedhja e atij vetë, nëse do të përdorë shqipen standard në të folur, apo do të përpiqet të flasë “sipas një fjalori shumë të vjetër idiomatik, me një shqipe arkaike, që është shumë larg asaj letrare, por që nuk përkon gjithaq as me gegnishten e veriut,” sikurse shprehet.
Përcaktimi i mësipërm i sjellë nga vetë autori, është ai i një idiolekti; dhe idiolekti i Matoshit mund të ketë interes për biografin e tij, ose për publikun e ligjërimit të tij të folur – por përndryshe nuk i prish, as i ndreq punë kujt.
Nëse dikush del para një publiku të panjohur, dhe flet “me një shqipe arkaike, që është shumë larg asaj letrare, por që nuk përkon gjithaq as me gegnishten e veriut,” ky publik me siguri do të supozojë disa gjëra për ligjëruesin, por jo për integritetin e shqipes standard.
Do të supozojë, bie fjala, se ky ligjërues nuk i ndjek normat e shqipes së folur formale (si version i folur dhe relativisht artificial i standardit të shkruar[3]) ngaqë (1) nuk i zotëron këto norma, sepse e ka bërë shkollimin të mangët, ose nuk ka arritur t’i zotërojë, edhe pse është munduar; ose (2) refuzon që t’i nënshtrohet disiplinës gjuhësore të shqipes së folur formale, sepse e gjen të padrejtë ose pa vend ose kërkon të promovojë një disiplinë alternative ose thjesht ngaqë është rebel ose dëshiron t’u komunikojë të pranishmëve origjinën e vet krahinore; fundja edhe anti-konformizmin e vet.
Asnjë problem deri këtu. Por më tej kam frikë se Matoshi vetë bie në kontradiktë me çfarë ka pohuar më parë, kur thotë se:
Sot, 17 vjet pas luftës së Kosovës, ende dikush, ndonjë mendje kriminale ose dorë fantome, “vjedh” germa e fjalë të tjetrit, që pandehen si germa të armikut! […] Vendbanimet e pakicave etnike në Kosovë ndonjëherë shkruhen me gabime drejtshkrimore e gjuhësore, e ndonjëherë edhe sipas shqiptimit […]
Dhe bie në kontradiktë, sepse ndoshta harron që njëlloj veproi ai, kur e etiketoi si “parazit” një mbaresë foljore të toskërishtes e të shqipes standarde; ose duke e interpretuar një diferencë gjuhësore si patologjike. Me të njëjtën logjikë, edhe disa kosovarëve mund t’u duken “parazitare” mbaresat e të tjerëve – dhe kështu mbërrijmë pikërisht atje ku nuk dëshironim: ose nga diagnostikimi te mjekimi i patologjive nëpërmjet amputimit.
Të tregojmë kujdes me gjuhën e pakicave etnike në Kosovë, porosit autori dhe nuk mund të mos jem dakord me të; por kur vjen puna për shqipen, që është gjuhë e shumicës, më lini të qetë që të ushtroj “shqipe[n time] arkaike, që është shumë larg asaj letrare, por që nuk përkon gjithaq as me gegnishten e veriut”, edhe pse mund të ketë, dhe do të ketë partnerë të Matoshit në komunikimin gojor, që janë të interesuar të dëgjojnë çfarë ka ai për të thënë, jo të marrin vesh – nga idiolekti që përdor – origjinën e tij krahinore ose qasjen e tij idiosinkratike ndaj standardit gjuhësor.[4]
E kam të vështirë t’i pajtoj këto dy qëndrime – të cilat veç e veç do t’i kisha kuptuar pa problem. Pështjellimi këtu pjesërisht ka të bëjë me mosdallimin e qartë, ndoshta pa dashur, midis rrafshit të shkruar dhe rrafshit të folur të një gjuhe: i pari kërkon detyrimisht më shumë njësim se i dyti, ndoshta ngaqë është më pak context-sensitive; aq sa ka gjuhëtarë që besojnë se gjuha e shkruar nuk është version i shkruar i gjuhës së folur, por sistem më vete.
Pjesërisht, megjithatë, konfuzioni ka të bëjë me mënyrën si është pritur shqipja standard në Kosovë – si disiplinim jo i shqipes së shkruar, por i krejt komunikimit.
E megjithatë, që trauma e përjetuar nga shqiptarët në Kosovë dhe gjetiu në ish-Jugosllavi si pasojë e konflikteve dhe diskriminimeve ndër-etnike mund të reflektohet tani edhe si armiqësi e heshtur dhe vende-vende folklorike ndaj standardit, kjo meriton vëmendje.
[divider style=”shadow” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]
[1] Në çdo sistem gjuhësor, parimi i ekonomizimit të mjeteve parakupton edhe redondancën, ose teprinë informacionale – për t’i dhënë mesazhit versatilitet dhe për ta mbrojtur nga humbjet dhe zhurmat që shoqërojnë komunikimin. Veç kësaj, norma gramatikore e shqipes standard, sikurse edhe e shumë gjuhëve të tjera, mbështetet jo vetëm në parimin e ekonomizimit, por edhe në atë të ruajtjes së unitetit të njësive morfo-fonematike; çfarë do të thotë se variantet fonetike të së njëjtës morfemë duhen mbajtur nën kontroll, për të ruajtur integritetin gramatikor të sistemit por edhe, në analizë të fundit, për t’ua bërë përdoruesve më të lehtë, ose më eficient nga pikëpamja e energjive mendore të shpenzuara, përdorimin e sistemit gramatikor gjatë përftimit të thënieve.
[2] Për shembull, unë kam lindur dhe jam rritur në Tiranë, i ekspozuar në familje ndaj dialektit të Gjirokastrës dhe në rrugë ndaj atij të Tiranës; kam mësuar standardin në shkollë dhe jam në gjendje ta përdor edhe me shkrim edhe në situata formale me gojë – p.sh. kur komunikoj në publik; por në shtëpi flas gjithnjë një gegnishte të zbutur, të cilën e kthej në një toskërishte të zbutur, kur flas me nënën time. Zotërimin prej meje të shqipes e mat jo me njohjen e rregullave drejtshkrimore, por me aftësinë për të kaluar rrjedhshëm nga një regjistër në tjetrin, sipas situatës. Për këtë më ka ndihmuar edhe ekspozimi ndaj formave dhe të folmeve të ndryshme të shqipes, që nga fëmijëria deri më sot; dhe fakti që kam jetuar në Tiranë, një ‘melting pot’ i dialekteve të shqipes. Këto karakteristika i ndaj me shumë bashkatdhetarë nga Shqipëria, që jo vetëm e kanë gjetur një drejtpeshim mes të folmes së tyre dhe standardit, por edhe kanë pasur nevojë ta shtrijnë këtë drejtpeshim edhe në marrëdhëniet me bartës të dialekteve të tjera. Për shembull, në një konvikt universitar në Tiranë (por edhe në një kasermë ushtrie), gjeje në të njëjtën dhomë studentë (ushtarë) nga Korça, Elbasani, Shkodra dhe Tropoja; familjarizimi me dialektet përkatëse e anashkalon kështu nevojën për të gjetur një mënyrë bashkëjetese me standardin. Kam përshtypjen se Kosova, duke qenë më homogjene nga pikëpamja e të folmeve që përbëjnë shqipen e atjeshme, nuk e ka përjetuar këtë afrim spontan; dhe shqipen ndryshe është prirur ta identifikojë me standardin që mbërrinte atje nëpërmjet teksteve të shkruara dhe radio-televizionit nga Tirana. E gjithë kjo, pa folur për faktin që shqiptarët sot në Shqipëri nuk e kanë përjetuar ndonjëherë gjuhën e huaj si gjuhë të armikut dhe vektor të dhunës; por kjo është gjithsesi çështje tjetër.
[3] I krahasueshëm me detyrimin për burrat për t’u veshur me kostum dhe kravatë, ose për gratë gjithsesi në mënyrë elegante dhe formale, në situata sociale të caktuara; duke pasur parasysh që kravata nuk luan ndonjë funksion utilitar në veshje, por vetëm shënjon formalitet dhe, në rrethana specifike, edhe ekstravagancë.
[4] Dhuna simbolike, në situata të tilla jo dhe aq hipotetike, është gjithnjë e dyanshme: nëse Matoshi e percepton si të dhunshëm imponimin e standardit në komunikim me palë të treta, këto palë të treta mund ta perceptojnë si të dhunshme këmbënguljen e Matoshit ose të kujtdo tjetër për të tërhequr vëmendjen ndaj identitetit të tij dhe pikëpamjeve të tij për shqipen. Madje mund të ndodhë edhe më keq – sikurse edhe, për fat të keq, ka ndodhur; dhe dikush që flet në dialekt në ato situata kur prej tij do të pritej së paku një përpjekje për të marrë në konsideratë vështirësinë e palës tjetër për t’ia kuptuar dialektin, do të perceptohet si i pagdhendur dhe “katundar” ose “malok.” Sërish, nuk përbën problem të folurit në vetvete, por aftësia për të zgjedhur midis regjistrave.
Pershendetje
Pike se pari, shkrimi i Halil Matoshit: “Perse nuk flas serbisht” eshte ne shqipen standarde, pervec ndonje trajte dialektore, qe autori e fut qellimisht ne tekst, per t’u identifkuar me idene e tij te kosovarizmit.
Ideja qe del nga shkrimi i tij, me sa kuptoj une, eshte se gjuha e shtetit ( standardi) vendoset dhe shoqerohet me dhune dhe ketu ,per mendimin tim, ai terheq nje paralele te gabuar,midis serbishtes dhe standardit te shqipes, pra ai i sheh si mekanizma te dhunes mbi tjetrin.
Ne krejt shkrimin e tij, Matoshin e ha meraku per mbrojtjen e diversitetit gjuhesor dhe mendon se Tirana permes standardit te ’72-ës, ushtron trysni ne zhdukjen e varieteteve gjuhesore, njesoj sic mund te jene te rrezikuara gjuhet e pakicave etnike ne Kosove,nga shqipja.Ketu, mendoj se eshte shqetesim real i Matoshit: si mund njeriu ta perdor varietetin e vet, pa u stigmatizuar si i pagdhendur.
Ne Kosove nuk ka armiqesi ndaj standardit,por jane nje varg arsyesh per moszoterimin e plote te tij nga kosovarët: sistemi ende i dobet arsimor, infrastrukture jostabile e shperndarjes se librit, paternalizmi i Tiranes, per heqjen qofte edhe te nje presje nga ’72, stigmatizimi i varianteve te ndryshme gjuhesore dhe bartesve te tyre etj.Mbase ka ardhë koha qe kemishen e standardit ta zgjerojme pak, se perndryshe nje dite, mund te shqyhet krejt dhe te jete e paperdorshme më.
Grupi i kosovareve qe kane prirjen te diskutojne me pasion dhe determinizem ceshtjen e mosndjekjes se standardit si rruga gjuhesore per Kosoven (se ne fakt jane me shume per mosndjekje te standardit sesa per ndjekje te nje varianti qe ne fakt nuk e kane dhe zor ta krijojne – ne fakt ata qe provojne, e shkruajne gjuhen secili per qejf te vet, sikur te ishte gjuhe e folur) pergjithesisht kane disa karakteristika te perbashketa:
– jane relativisht te rinj ( dmth nen 60 vjec, ne raport me ata qe mbrojne me zjarr standardin, qe jane mbi kete moshe). Si te tille, keta kane per momentin fuqi kontrolluese sepse jane edhe grupi qe ka frenat e kultures, politikes, ekonomise, dhe sidomos jane grupi qe ka me sh shanse te imitohet nga dhe te formesoje brezat e rinj.
– pergjithesisht nuk jane gjuhetare por te vetemesuar ne gjuhesi ose te bindur qe gjersa te gjithe folesit kane te drejte te diskutojne per gjuhen e vet, ata mund te japin edhe mendime si te kishin tager gjuhetari. Kjo tendence i ben te dobet, sido qe ne shoqeri ku populizmi ecen, diskutime te ketij tipi nuk humbin pa gjurme dhe mund te kene ndikime serioze.
-jane njerez qe u rriten ne kohen e rezistences (me arme apo pa arme) ndaj Serbise kur shpresa per liri ishte sh e madhe, dhe dolen fitimtare prej saj. Idete e veta here realiste e here utopike ne art, politike, shkence, ia dolen t’i provojne, t’i shtrijne deri diku ose t’i kthejne ne sukses. Ky identitet e ka te lehte te percoje me force edhe copeza te tjera qe tingellojne si rezistence, drejtesi sociale, democraci, kthim ne traditen e mire e te paster etj… te gjitha ide jo domosdoshmerisht negative, por as edhe domosdoshmerisht pozitive. Ceshtja e luftes ndaj standardit ne kete mes mund te jete ose bindje e sinqerte ose nje shtrirje per inerci ose nje shkarje ne nje terren qe ne fakt shkaterron tendencat e vete grupit. Por ama prej tyre nje teori anti-standard do justifikohej lehte ne rethanat e njohura. (kete tendence, sipas meje, AV e ka trajtuar mprehte ne shkrim)
-jane njerez qe sado qe e kane dashur shqipen dhe jane angazhuar ne nje raport intim me te ne rrafshin e shkruar, kane kaluar kohen kur shkollat ne Kosove ishin skandaloze, pa tekste, pa klasa, pa mesues, pa lirine e kryerjes, me diploma e provime qesharake… pra ishin shkolla fillore, tete-vjecare e te mesme qe jane nje shembull i mrekullueshem i rezistences intensive paqesore ndaj regjimeve agresive shoviniste, por aspak ideale per nga realizimet akademike. Brezi i dale prej ketyre kushteve (ose nga burgimet e gjata, ose nga emigracioni ku mesimdhenia vuante nga te njejtat probleme por per arsye te ndryshme) nuk ka pasur nje marredhenia normale me standardin, sic e ka pasur brezi para tyre, sido qe ishte nen Serbine, ndaj edhe rezultatet e njohjes gjuhesore i ka te vaketa e te pjeshshme. Asnje standard nuk behet i natyrshem pa mesimin sistematik te gjuhes, pa nje shkolle funksionale, pavaresisht nga afersia apo largesia e nje varianti me standardin. Kosova nuk eshte ndryshe nga pjesa tjeter e botes ne kete pike.
Pra une do thoja, qe kur diskutojme per idete mbi standardin ne Kosove, keto karakteristika te grupit qe bart idete per largim nga standardi, duhen mbajtur parasysh mire. Sido qe, une i parashtrova me shpejtesi, dhe pa synimin qe te krijoj nje parashtrim shterues.
Pasi lexova shkrimin e Vehbiut, kerkova te njoh te folmen e H. Matoshit, qe s’e kisha degjuar ndonjehere te fliste. Ndoqa kete bisede te kater folesve ne emisionin Click (RT 21), Frasher Demaj, Halil Matoshi, Dritan Selmani dhe drejtuesi i emisionit Leart Hoxha. https://www.youtube.com/watch?v=w6_5rwTyb4Q
Matoshi mes te katerve ka karakteristika te forta dialektore. Une nuk i njoh mire te folmet e Kosoves sido qe kam qene shpesh atje, por per mua keta kater foles u takojne pa frike tri te folmeve te ndryshme. Pavaresisht nga kjo, e folmja me pak e depertuar/ndryshuar nga standardi eshte ajo e H. Matoshit, pastaj vjen ajo e drejtuesit, pastaj ajo e Selmanit, dhe me afer standardit eshte e folmja e Demajt. Kete perfundim te pergjithshem e nxjerr mbi bazen e karakteristikave gramatikore dhe fonetike. Sigurisht qe te folurit (ketu flas per prodhimin gojor, jo “e folmja”:)) nuk mund te jete dhe as duhet t’i bindet standardit, por ai eshte gjithnje tregues i rruges qe standardi ka kryer ne koken dhe shprehjen e individit foles. Vec forces se njohjes se standardit qe eshte evident ne te folmet e individeve, nje faktor ndikues eshte edhe thjesht aftesia individuale per te perqafuar lehte tipare te te folmes tjeter (ose standardit), sidomos ketu e kam fjalen per fonetiken. Per mendimin tim, H. Matoshit i mungon ndikimi i te dy faktoreve, edhe i nje arsimimi sistematik ne standard, edhe lehtesia individuale per artikulim fonetik te ndryshem nga ai origjinali. Gjuha e tij eshte e pasur, dinamike, dhe e depertuar nga terminologji bashkekohore, por artikulimi eshte sh i ngurte dhe krejt i pahapur drejt ndryshimit (dhe jam e bindur nga sa degjova qe kjo nuk eshte zgjedhje). Por kush pyet per kete?! Une e kuptoj shume mire gjithcka qe ai thote, dhe fakti qe “ballkanasve” e ka theksin tek a-ja e trete nuk eshte aspak problematik. Per mua Matoshi s’ka asnje problem qe te shkruaje ,ne standard nese do, dhe po te kish pasur nje ekspozim me te hershem ndaj tij, do mundej lehte edhe ta reflektonte disi me fort ne te folur. Sic ndodh psh me spikerin e emisionit Leart Hoxha qe flet ne standard te mire me nje fonetike te forte (jo aq sa ajo e Matoshit) lokale. Dritan Selmani nga ana tjeter, leviz lirshem mes fonetikash e gramatikash te ndryshme. Personaliteti i tij televiziv ose identiteti qe ai kerkon t’i transmetoje audiences eshte ai i te qenit, spontan, i lirshem, cool, sipas meje, dhe per kete ai leviz si ne fonetik, si ne gramatike, si ne perzgjedhjen e leksikut, nga regjistri ne regjister. Por nga te kater folesit, ky, per mendimin tim, nese do, mundet te flase ne standard pa as me te voglen veshtiresi, sepse ka nje lehtesi te natyrshme individuale artikulimi te zanoreve(sidomos) dhe bashketingelloreve ne format e shqipes standard (sido qe askund nuk i kemi te forcuara pershkrimet e shqiptimit). Ndoshta me sh probleme i nxjerr tingulli “q”. Ndersa rasti qe une do ta perdorja si ideal po te doja te mbroja aftesine e kujtdo per te shkruar (e folur) ne standard, eshte ai i Frasher Demajt. Gjuha e tij eshte gjuhe perfekte dhe sh e lirshme e nje akademiku, shkencetari, folesi televiziv, qytetari, burri te shkolluar etj etj. NUk u kerkohet folesve te jene te gjithe shkencetare e foles me rregullsi e pasuri te levdueshme, por ama rasti ne fjale tregon se dialekti, cfaredo qofte, nuk perben problem per te folura te miqesuara konfidencialisht me standardin.
Me pak fjale, ky laborator i vogel i te folmes perbere nga vetem kater foles te rastesishem, e ben mundesine e gjithe shqiptareve qe te kene nje standard te vetem, krejt reale, dhe aspak te padrejte. Dhe pa i ngrene buken asnje dialekti apo te folmeje qe une vleresoj e madje dua me gjithe zemer.
Ndjese, folesve per analizen qe mund te duket se cenon privacy te ndokujt, por une nuk kam as idene me te vogel per jetet dhe historite e keter personave; ishin thjesht perfundime bazuar ne karakteristikat e ligjerimit.
Të jeni të bindur se z.Matoshi zgjedh me vetëdije të flasë në dialekt, jo si kundershtim ndaj standardit ( te cilin e zoteron mire ), por me teper si promovim i mevetesise kosovare.
Nuk ka dyshim qe z. Matoshi e njeh mire standardin e shqipes, te cilin jo vetem e shkruan, por po te doje, mund ta flase po aq mire. Veçse ai nuk don ta flase ate, sikurse nuk don te flase, per arsye te tjera, serbisht. Pse? Arsyet jane te shumta, por kryesorja eshte se ai nuk i njeh standardit prestigjin e duhur.
Mirepo z. Matoshi nuk ka ne dispozicion nje standard tjeter ose nje sistem gjuhesor alternativ qe te kryeje denjesisht funksionet e standardit. Pra dilema per z. Matoshi eshte kjo e meposhtmja:
zoteroj nje standard i cii nuk me pelqen dhe nuk ma mbush mendjen edhe pse kam 30 vjet qe e perdor si gjuhe pune. Nga ana tjeter bej nje pune qe me kerkon medoemos perdorimin e nje standardi. Si t’ja bej hallit?
Kemi te bejme me nje dileme vertet ekzistenciale. Hall i madh, per bese! Nuk do te doja te isha ne vendin e tij.
Pasi doli nga burgu, z.Matoshi, ende mbronte panshqiptarizmin dhe mbaj mend ne nje debat ne TV publik ( RTK), thoshte se ky medium, nder te tjera, duhet ta ruaje gjuhen shqipe ( standardin ), por me kalimin e kohes, ai u pozicionua fort tek ideja e kosovarizmit, te cilen e sheh si nje unitet i diversiteteve gjuhesore e etnike.
Bashkemendimtaret e Matoshit ne pune te gjuhes, e kane nje standard te gegnishtes te vitit 1964: https://wikisource.org/wiki/Drejtshkrimi_Prishtin%C3%AB_1964 ; te cilin perpiqen ta perdorin ne shkrimet e tyre.
Puna eshte se sa pranohet nga nje pjese e elites intelektuale tiranase, kjo perpjekje per ta perdorur nje varietet gjuhesor, pa u stigmatizuar?
Per veten time, ia pranoj gjithsecilit te drejten per t’u shprehur ne formen qe ai e konsieron te drejte, pavaresisht se me shume mendime te z.Matoshit nuk pajtohem.Perndryshe, disa nga poezite e tij te shkruara ne gegnisht,jane perla te verteta.Po sjell ketu nje vegez nga youtube, nje poezi te Matoshit per Nanën: https://www.youtube.com/watch?v=cEFxMj5cKpI
Nënshtresat (nënkresat) semantike nuk janë të lehta për t’u thithur, sidomos nga këta malokët e Saliut dhe kryemalokut dumbabist, dmth. Saliut vetë. Natyrisht që e kam fjalën për Sali Brarin. Unë vetë i qëndroj prejardhjes sime: brraks.
https://www.youtube.com/watch?v=QbJLi5jqfcc
Bashkim,
drejtshkrimi i Prishtines i vititt 1964 nuk eshte standard. Eshte vetem nje perpjekje per normezim qe nuk e pati fatin t’i qendronte kohes. Natyrisht qe i kishte te gjitha cilesite per t’u bere baza drejtshkrimore e nje standardi te ardhshem, por ja qe kjo nuk ndodhi. Sot tekstet shkollore te Kosoves, dekretet qeveritare, kodet ligjore etj. nuk shkruhen sipas atij drejtshkrimi. Me fjale te tjera ai projekt i atehershem nuk mund te quhet standard.
Matoshi dhe bashkemendimtaret e tij kane te drejte te ndjekin cilindo kod drejtshkrimor qe t’u pelqeje, por ne kete menyre ata ia ngushtojne shume sferen funksionale gjuhes se tyre e cila nuk perkon me standardin, pra me gjuhen qe mesojne femijet ne shkolle. Per sa kohe qe behet fjale per poezi, kjo nuk perben asnje problem, perkundrazi. Por kur vjen fjala te gjuha e publicistikes, e mediave te shkruara dhe radiotelevizive, normalisht parakuptohet qe kjo te perkoje me gramatiken dhe rregullat drejtshkrimore te shkolles.
E kuptoj Matoshin kur thote se nuk i pelqen te flase serbisht, sepse dikur ia impononin me dhune.
Mirepo sot ai eshte qytetar i nje vendi te lire dhe demokratik, institucionet politike te te cilit i kane pasur te drejtat dhe mundesite te pershtatnin demokratikisht per Kosoven drejtshkrimin e vitit 1964. Por kjo, te pakten deri me sot, nuk ka ndodhur. Kosova demokratikisht vendosi te vazhdoje me normen e shqipes se perbashket, te unifikoje tekstet shkollore me ato te Shqiperise etj.
Nje intelektual me integritet si Matoshi, edhe kur nuk pajtohet individualisht me vendimet e shumices, e ka per detyre qytetare t’i pranoje dhe t’i zbatoje ato, ashtu siç e ka per detyre qytetare, te themi, te paguaje taksat. Anarkizmi, sentimentalizmat lokaliste dhe argumentet mejhanore te tipit “per t’u bere me rere”, nuk i bejne nder nje intelektuali.
Pershendetje Relapso
Fillimisht, ju pershendes dhe me duhet te them se kam percjelle me vemendje shkrimet dhe nderhyrjet tuaja ne shkrimet e tjera, me endje, sepse kam ndare shpesh te njejtin mendim.
E vertete qe drejtshkrimi 1964 nuk eshte standard. Por ishte ne kohen kur u kodifikua, meqenese mungonte nje i tille per shqipen,Kater vite me vone, ky drejtshkrim u braktis me vetedije ne Konsulten Gjuhesore te Prishtines,me te vetmin qellim per te kontribuar ne unifikimin kombetar, ne rrethanat e atehershme, se paku ne aspektin gjuhesor.
E vertete se sot drejtshkrimi ’72 ( duhet te ) perdoret ne fushat qe ju i permendni: shkolle, publicistike, shkresat qeveritare etj.Jam dakord me ju.
Po tash,c’te bejme me te tille revizioniste te standardit ? T’i mbledhim dhe t’i dergojme neper kampe riedukimi, apo te perpiqemi per t’i integruar ?
Matoshi ka nje audience, qe me vetedije apo jo e percjell dhe e mbeshtet gjithnje e me shume dhe nuk shoh ndonje arsye qe njerezit t’i pershtaten standardit, por standardi duhet t’u pershtatet njerezve, ne menyre qe te kryejne pune me te.
Kur ishte vizita e Papes ne Shqiperi, verejta se te gjithe prifterinjte kishin nje shqiptim geg, qe nga i ndjeri imzot Mirdita e deri tek prifti me i thjeshte.Nuk besoj se nuk e kane ditur standardin, por thjesht i jane pershtat, per arsye pragmatike,nje audience te caktuar dhe nuk pashe qe dikush e beri problem dhe shkuli leshte e kokes se po na bdaret gjuha.
Une nuk jam per permbysje te standardit, perkundrazi jam per ridizajnim te funksioneve te standardit, ne menyre qe folesit dhe shkruesit e tij, ta ndjejne deri- diku veten te integruar ne te.
Falemnderit Bashkim.
Per sa shkruan me siper, une mendoj se funksionet e standardit nuk jane as te ridizajnueshme, as te negociueshme; nuk varen nga gjuhe, kultura a rrethana te ndryshme. Ato jane, si te thuash, universale, te njejta per te gjitha standardet e gjuheve te botes. Te mos harrojme se nuk kemi vetem ne shqiptaret dialekte. Te gjitha gjuhet i kane, madje me te shumta e te larmishme se tonat. Edhe folesit e tyre i duan dialektet amtare po aq sa ne shqiptaret. Dialektet i duam sepse jane gjuhe natyrore, ndryshe nga standardet qe jane kode artificiale, konvencione te domosdoshme te cilat na i imponojne qysh ne bankat e shkolles kulturat dhe shoqerite ku jetojme. Nuk eshte e thene te na pelqejne medoemos, por kemi detyren qytetare t’i respektojme.
Ne rastin e Kosoves, mendoj se vetem kosovaret kane te drejte te vendosin se cilin standard te pershtatin. Ata kane te drejte te mblidhen, te diskutojne e te vendosin, po t’u pelqeje, per krijimin e nje standardi te ri, per shembull, mbi bazen e drejtshkrimit te vitit 1964. Une nuk e uroj nje gje te tille, por deshirat e mia nuk çojne peshe ketu. Kjo eshte pune vetem e shqiptareve te Kosoves.
Per mua e rendesishme eshte qe funksionet e standardit, cilido qofte ai, te respektohen nga ata qe u bie barra ta perdorin ate. Ne kete kategori hyjne medoemos gazetaret si Matoshi. Por nuk hyjne te gjithe folesit e gjuhes. Nje bujk, nje murator, nje frutashites etj. nuk e ka te domosdoshme ta mesoje e ta perdore standardin. Ai mund te jetoje fare mire ne paqe e ne harmoni me boten duke folur vetem ne dialekt. Fundja drejtshkrimi nuk i duhet.
Une uroj qe qytetaret e Shqiperise dhe te Kosoves te sillen si qytetare normale te nje vendi normal. Nuk di ndonje vend tjeter te botes ku intelektualet te ngrihen sa here t’u teket e te vene ne diskutim gramatiken dhe drejtshkrimin e standardit, sepse nuk perkuaka me dialektin perkates. Kjo nuk ndodh askund tjeter perveçse ne Shqiperi e ne Kosove. Askund! As ne vendet e Afrikes subsahariane.
Dikush mund te thote se ne jemi rast i veçante, kemi veçori historike dhe specifika kulturore etj. Gjepura! E vetmja specifike qe na dallon nga bota eshte provincializmi, injoranca dhe fodulleku i elitave tona kulturore.
E vetmja specifikë që na dallon nga bota është provincializmi, injoranca dhe fodullëku i elitave tona kulturore.
…..sidomos fodullëku (krekosja, te shiturit mend) i elitave tona kulturore.
Se në ç’gjendje kemi ardhë,duke veshtruar njeri-tjetrin nga lart, kjo video eshte ilustrimi me i mirë.Ju lutem, perqendrohuni nga minuta 7:36 deri 8:35.
Nje tragjikomedi !
https://www.youtube.com/watch?v=cLZJ-5fvw50
Relapso
Te pershendes dhe pajtohem me nje pjese te madhe te asaj qe ke shkruar,por jo kur thoni se jane anarkizma dhe sentimentalizma lokaliste, me shume se sa nevoje e Matoshit dhe audiences se tij.
( Me vjen keq,por pak me pare nje koment imi nuk u kalua nga administratori i faqes,qe mendoj se ka qene me i qarte, po s’ka dert).
Per te ilustruar ate qe po perpiqem te them, po sjell dy vegeza, ku shtjellohet ideolekti dhe raportet e varianteve gjuhesore me standardin:
https://www.youtube.com/watch?v=XL3VBr0FZbI
https://www.youtube.com/watch?v=8IV6Wkd9RQU
Pajtohem plotesisht me Bardh Rugoven dhe besoj se edhe ai do te pajtohej me komentin tim te mesiperm 🙂
Linku i dyte nuk hapet.
Relapso
Po perpiqem ta ripostoj prape, por e ke mbi videon ” Zhvillimi i gjuhes shqipe dhe sfidat e shekullit 21″
https://www.youtube.com/watch?v=XL3VBr0FZbI.
Gjithe te mirat !
https://www.youtube.com/watch?v=6wMMcCkRAsk
Kerkoj falje, pasi qe po e shoh se komenti im, per te cilin dyshoja se admini i faqes e ka hequr, qenka postuar, por e pata kontrolluar disa here dhe nuk dilte.Si duket, paska qene ndonje problem teknik.
Ndjese edhe nje here !
Buzeqesha disa here pas pyetjes se telefonuesit te fundit ne emisionin Matinee, sidomos me percaktimin “emertim socialist” qe i referohej “Shqiperise”. Por BR e kaloi shpejt ate telefonate vec me rotacizmin. Ndoshta edhe se disa gjera ishin lemshe qe vinin nga padija e telefonuesit dhe nuk do kishte kohe t’i shpjegoheshin. Per saktesi, “shqiptar” ne standard eshte pranuar pa “ë”
Per mua ceshtja qe trajtohet ne shkrimin e AV dhe ajo qe diskutoj une me pas nuk eshte aq individuale dhe private: pavaresisht se cfare do thoja une per mundesine ose jo te Matoshit per te folur ne nje shqipe me afer standardit, aftesia ose jo e tij si individ eshte krejt pa rendesi. Per mua kish interes kategoria qe ai perfaqeson.
Nga ana tjeter, nje problem i madh i yni eshte patetizmi qe shfaqim ne lidhje me standardin. Ka ardhur koha te relaksohemi, e te mesojme te shkruajme e te flasim disa lloje shqiqesh, ku standardit i takon nje vlere praktike e domosdoshme per individin dhe shoqerine e suksesshme. Normalisht standardet jane pjella situatash jo fort demokratike, dhe sido te jene, nuk kenaqin kurrsesi cdo grup. Besoj se duhet te konsiderohen tashme si te kaluara gjestet heroike per kundershtim pasiv e aktiv te standardit. Vetesakrifikimet ne perdorime gjuhesore te papershtatshme per domene perdorimi te caktuara. Sidomos justifikimet, provat apo shkaqet e artikuluara per keto gjeste romantike, jane shpesh qesharake shkencerisht. Energji te tilla njerezore ne fakt duhen drejtuar se pari qe perdorimi i standardit ne shkolle te jete efikas dhe i plote qe askush te mos dale prej andej i paafte ta perdore standardin si e ku duhet, e dyta qe t’i mbajme gjalle me cdo kusht variantet dialektore e te mos i stigmatizojme. Individi e ka te thjeshte te beje zgjedhjet e drejta te perdorimit kur i zoteron kodet. Dhe asnje shipfoles s’ka probleme te pazakonta me standardin.
Edhe diçka sa i perket respektimit te drejtshkrimit.Me poshte po sjell dy linqe, nga portalet dhe ju lutem te perqendroheni tek fotot, ku jane dy tabela ne dogana qe i pershendesin bashkeatdhetaret tane kur vijne ne dy shtetet tona te dashura.
http://www.balkanweb.com/site/12-fjalet-qe-zakonisht-shkruhen-gabimisht/
http://www.kosovapress.com/sq/lajme/kufiri-kosove-maqedoni-jo-nga-te-gjith-nuk-kalohet-me-leternjoftim-nga-gjithsecili-79024/