Janë të shumëllojshme shkaqet pse u shmangemi, në të shkruar, rregullave të drejtshkrimit, pa çka se në shkollë praktikisht të gjithë kemi mësuar të shkruajmë sipas atyre rregullave; madje jo vetëm të shumëllojshme, por edhe të ndryshme nga arsyet që sjellim ose sajojmë ne vetë. Mes më kryesoreve, do të përmendja idenë e gabuar, ose rrejshmërinë (fallacy) se të shkruarit shqip është një lloj transkriptimi fonetik i të folurit, që na shtyn të shkruajmë shum në vend të shumë, thjesht ngaqë ë-­ja fundore në shumë fjalë të shqipes nuk shqiptohet më, sidomos në regjistrin bisedor; e më tej, hiperkorrektizmin dhe nevojën për ekonomi në të shkruar. Hiperkorrektizmi na bën t’i shmangemi një rregulle duke kujtuar se po e zbatojmë, për shembull kur shkruajmë shqipëtar në vend të shqiptar; dhe jo rrallë shfaqet nëpërmjet shtimit të ë-ve atje ku nuk ka nevojë. Me interes për vëzhguesin janë edhe shmangiet prej rregullave për hir të ekonomisë në të shkruar, ose të nevojës elementare për të prodhuar tekste me një minimum energjie: sot, për të kursyer mundin, po shkruajmë një masë të madhe tekstesh shqip me një alfabet të thjeshtuar, pa ë-të dhe ç-të, ngaqë këto shkronja shpesh mungojnë në tastierat tona të kompjuterëve. Natyrisht, ka mënyra për t’i përftuar shkronjat munguese; por shpenzimi i energjisë, në këtë rast, mendohet si i panevojshëm. Kush e shkruan fjalën është si eshte jo se nuk di të përdorë ë-të a nuk është në gjendje të dallojë në përdorim midis ë-ve dhe e-ve; por thjesht beson se grafia eshte do të mjaftojë, që lexuesi ta marrë vesh se bëhet fjalë për është (dhe kjo shmangie i përket një fenomenologjie krejt tjetër nga shmangia e atyre që shkruajnë âsht ose osht në vend të është). Sot praktikisht të gjithë e bëjmë këtë; unë vetë shkruaj rëndom pa ë-të, në komunikime me natyrë vetjake, private ose, gjithsesi, jopublike; të tjerë shtyhen edhe më tej dhe e shkruajnë shqipen me alfabet të cunguar edhe në publik, për shembull në Facebook. Shqetësim këtu përbën jo aq shkrimi i shqipes me 34 shkronja, sesa fakti që kjo praktikë mund të përgjithësohet te një brez më i ri, që nuk ka pasur kohë ta përvetësojë kodin tradicional dhe prandaj vazhdon të shkruajë herë pas here per në vend të për; dhe ben në vend të bën, edhe në ato rrethana kur përpiqet të ndjekë normën. Dhe përbën shqetësim jo thjesht ngaqë shkelen rregullat, por sepse në shqipen standard dallimi në shkrim midis e-së dhe ë-së është funksional ose luan rol në komunikim, sidomos në fazën e dekodimit – ose nga pikëpamja e atij që e lexon mesazhin; çfarë do të thotë se ekonomizimi që bëj unë, duke shkruar me 34 shkronja, shpesh do të transferohet si mundim shtesë në dekodimin që ia bën tekstit tim lexuesi. Një shkak tjetër i rëndomtë i shmangieve nga norma drejtshkrimore ka të bëjë drejtpërdrejt me interferencën e një kodi tjetër, për shembull atij fonematik të dialektit (gjeografik); siç ndodh kur shkruajmë qfarë në vend të çfarë, ngaqë dialekti na pengon ta interpretojmë drejt çiftin ç/q të standardit; të tilla shmangie duhej t’i eliminonte procesi i alfabetizimit në shkollë, por shpesh nuk arrin, ngaqë mësuesit janë të paaftë ose indiferentë. Në vija të trasha, përvetësimi i rregullave të drejtshkrimit dhe i normës gjuhësore parakupton jo vetëm njohjen e këtyre rregullave dhe përftimin e shprehive përkatëse, por edhe aftësinë për të njohur ato situata dhe kontekste të komunikimit kur duhen zbatuar rregullat, përkundrejt atyre situatave dhe konteksteve të tjera të komunikimit, kur të njëjtat rregulla janë fakultative. Nëse unë, kur ulem t’i shkruaj me dorë motrës sime, sërish e ndjek kodin drejtshkrimor që kam mësuar në shkollë, e bëj këtë sepse ashtu e kam më të lehtë, në kuptimin që nuk di të shkruaj ndryshe me dorë; por me po aq lehtësi përqafoj një kod tjetër, të thjeshtuar, kur më duhet t’i shkruaj sërish motrës sime, por këtë herë me tastierën anglishte të laptopit. Në të dyja rastet, është nevoja për ekonomizim që m’i dikton zgjedhjet. E megjithatë, zgjedhjet e mia janë të dikujt që e ka kaluar “me sukses” procesin e disiplinimit gjuhësor në shkollë; çfarë nuk ndodh me të gjithë; dhe veçanërisht nuk ndodh me ata prej nesh të cilët nuk shkruajnë zakonisht në publik dhe për publikun; por e bëjnë për arsye praktike, për shembull për të mbajtur shënime ose për komunikime private dhe me natyrë intime. Është karakteristikë e bashkëkohësisë, që një pjesë e këtyre teksteve, që ndjekin kode të ndryshme nga ato të komunikimit publik, të përfundojnë megjithatë të lexuara në publik; siç ndodh kur mediat bëjnë publike SMS-të e shkëmbyera nga persona të caktuar; ose edhe në forumet ku shumë përdorues Interneti shkruajnë në mënyrë anonime; në rrjetet sociale; dhe, më në fund, te hapësirat e komenteve në faqet ueb të mediave. Megjithatë, në shembuj si ky më poshtë, i marrë në mënyrë të rastësishme nga një rrjet social, gjen një gërshetim gabimesh shtypi, shmangiesh nga norma (ose gabimesh drejtshkrimore) dhe shmangiesh të vetëdijshme nga kodi – në kuptimin që autori nuk është se përpiqet të ndjekë rregullat e drejtshkrimit, por shkruan në mënyrë transkriptive a duke regjistruar të folurit me teknika rudimentare: dhe duke e krijuar kodin e vet tentativisht dhe hap pas hapi, në bashkëpunim edhe me të tjerë që shkruajnë kështu; çfarë ka çuar tashmë në kristalizimin e një “kodi subversiv” të të shkruarit online, me të cilin anëtarët e një grupi social jo vetëm komunikojnë mes tyre, por edhe identifikohen si të tillë:

Sociolinguistika shqip ende nuk i ka përpunuar mjetet që i duhen për t’u përballur me dukuri të tilla; të cilat me gjasë i përkasin një hapësire të tretë të komunikimit, të ndërmjetme midis gjuhës së shkruar dhe gjuhës së folur; dhe që vjen duke u zgjeruar krahas me përdorimin masiv të kompjuterëve, telefonave smart dhe tabletave në komunikimin ndërpersonal shpesh jo-publik. Vetë përhapja kapilare e telefonisë inteligjente, ose fakti që gjithkush tani zotëron një pajisje me të cilën mund t’i dërgojë dikujt një SMS, po i bën përdoruesit t’i kthehen komunikimit me shkrim në ato kontekste ku më parë do të kishin përdorur, normalisht, ligjëratën e folur; por të paktë janë ata, mes këtyre përdoruesve, që e kanë pasë shkruar shqipen rëndom ose përditë më parë. Shqipja e chat-eve dhe e SMS-ve është e hatashme, në variacionet e saj, shmangiet nga norma dhe kombinimet befasuese të interferencave dialektore me hiperkorrektizmin dhe transliterimin eksperimental, pa folur për shkurtimet dhe manierizma të tjera dhe përpjekjet për të krijuar efekte stilistike të reja; por kjo shqipe nuk mund të studiohet thjesht si shmangie nga norma, përfshi këtu edhe rregullat e drejtshkrimit; dhe thjesht për arsyen se këto rregulla nuk vlejnë për komunikimin privat ndërpersonal; jo në kuptimin se duhen shkelur, por në kuptimin se nuk duhen ndjekur, janë opsionale. Të qortosh gabimet, në kontekste të tilla, është si të rrahësh një kalë të ngordhur.

[vijon]